Sụp đổ: Cách Xã hội Chọn Thất bại Hoặc Thành công Jared Diamond

Sụp đổ | Jared Diamond

1|


Sụp đổ | Jared Diamond

Jared Diamond

Sụp đổ
Bản quyền tiếng Việt © Công ty Cổ phần Sách Alpha
Dự án 1.000.000 ebook cho thiết bị di động
Phát hành ebook:
Tạo ebook: Tô Hải Triều
Ebook thực hiện dành cho những bạn chưa có điều
kiện mua sách.
Nếu bạn có khả năng hãy mua sách gốc để ủng hộ
tác giả, người dịch và Nhà Xuất Bản

2|


Sụp đổ | Jared Diamond

MỤC LỤC

Sụp đổ............................................................................................. 2
Jared Diamond và vận mệnh các xã hội loài người .... 5
MỞ ĐẦU ...................................................................................... 10
PHẦN I. MONTANA HIỆN ĐẠI........................................... 69
Chương 1. Dưới trời Montana bao la........................ 69

Phần II. NHỮNG XÃ HỘI CỔ XƯA ................................. 196
Chương 2. Sự suy thoái của xã hội phục sinh..... 196
Chương 3. Số phận những cư dân cuối cùng trên
đảo Pitcairn và Henderson......................................... 307
Chương 4: Những dân tộc cổ xưa: Người Anasazi
và những người hàng xóm ......................................... 349
Chương 5. Sự sụp đổ của nền văn minh Maya ... 404
Chương 6. Khúc dạo đầu và bản fuga - sự trình
diễn của người Viking .................................................. 460
Chương 7. Sự phồn thịnh của Norse Greenland 547

3|


Sụp đổ | Jared Diamond

Chương 8. Kết cục bi thảm của người Norse ở
Greenland .......................................................................... 647
Chương 9. Những con đường tới thành công .... 754
Chương 11. Một hòn đảo, hai dân tộc, hai lịch sử:
Cộng hòa Dominica và Haiti ...................................... 891
Chương 12. Trung Quốc, người khổng lồ lắc lư 966
Chương 13. "Khai thác" Australia ......................... 1019
Chương 14. Tại sao một số xã hội lại có những
quyết định tai hại? ....................................................... 1121
Chương 15. Các doanh nghiệp lớn và môi trường:
Điều kiện khác nhau, hậu quả khác nhau .......... 1182
Chương 16. Thế giới như một vùng đất lấn biển:
Tất cả những điều đó có ý nghĩa gì với chúng ta
ngày nay? ......................................................................... 1304

Lời bạt .................................................................................... 1413
Đọc thêm ............................................................................... 1450

4|


Sụp đổ | Jared Diamond

Jared Diamond và vận mệnh các xã hội loài
người
Jared Mason Diamond (10/9/1937) là nhà khoa học
Mỹ và tác giả nổi tiếng với các tác phẩm: Loài tinh
tinh thứ ba; Súng, vi trùng và thép; Sụp đổ; Thế giới
cho đến ngày hôm qua, v.v… Tuy theo học và có bằng
tiến sĩ về sinh lý học, nhưng kiến thức của ông bao
trùm hầu như mọi ngành, từ kiến trúc, ngôn ngữ,
khảo cổ, đến động vật học, y học. Ông cũng không
phải là một học giả “tháp ngà” khi từng chu du nhiều
châu lục, thậm chí sống nhiều năm ở những nơi “tận
cùng thế giới” (như đảo Tân Ghi-nê, đảo Phục Sinh).
Ông cũng được xếp vào hàng ngũ những nhà tư
tưởng hiện đại có nhiều ảnh hưởng nhất ở Mỹ.
Từ khoảng đầu thập niên 90 đến nay, Jared Diamond
luôn nung nấu đi tìm câu trả lời cho câu hỏi: Sau hơn
13.000 năm lịch sử, tại sao sự phát triển của các
giống dân trên thế giới đã trở thành quá khác nhau
như ngày nay? Theo Diamond, các nhà viết sử (đơn
cử ở phương Tây) đã phạm một lỗi lầm vì họ đã nhìn
không đúng khuôn mặt lịch sử của loài người. Cụ thể,
5|

Sụp đổ | Jared Diamond

họ chỉ chú trọng vào các xã hội tương đối văn minh
(ít nhất là có chữ viết) ở Âu Á (Eurasia) và Bắc Phi,
và ngay trong dòng sử của lục địa Âu Á, họ lại chỉ tập
trung vào phía Tây, ít chú ý đến các quốc gia phía
Đông (nổi bật là Trung Quốc, rồi đến cả Nhật Bản và
Đông Nam Á). Hơn nữa, phần lớn sử ký hiện nay chỉ
nhìn vào khoảng 3.000 năm sau này, dù rằng khoảng
thời gian đó chỉ là 0,1% trong chiều dài 5 triệu năm
loài người có mặt trên trái đất. Theo Diamond, nhờ
những tiến bộ như sinh vật học phân tử, di truyền
học, sinh địa lý, khảo cổ học, và ngôn ngữ học đã đến
lúc chúng ta có thể giải thích sự khác biệt về trình độ
phát triển giữa các nước. Và những tác phẩm của ông
lần lượt xuất bản qua các năm đã làm sáng tỏ vấn đề
đó.
Trong Súng, vi trùng và thép: Định mệnh của các xã
hội loài người – tác phẩm đoạt giải Pulitzer năm
1997 và giải Phi Beta Kappa về khoa học – Jared
Diamond đã đưa ra những minh chứng để giải thích
việc tại sao các dân tộc ở một số lục địa đã có thể
xâm chiếm, chinh phục hoặc chiếm chỗ những dân
tộc đã có mặt từ trước ở các lục địa. Với cuốn sách
6|


Sụp đổ | Jared Diamond

này, ông đã tạo nên cuộc cách mạng về nghiên cứu
lịch sử nhân loại.
Cuối năm 2004, Jared Diamond xuất bản cuốn Sụp
đổ: Cách xã hội chọn thất bại hoặc thành công, vẫn
với góc tiếp cận của cuốn trước, tức là dựa vào
những yếu tố môi trường và cơ cấu xã hội để giải
thích lịch sử của xã hội ấy. Tuy nhiên, trong khi cuốn
trước tìm cách lí giải sự thống trị của văn minh Tây
phương trên phần lớn thế giới, thì trong tác phẩm
này, Diamond nghiền ngẫm nguyên nhân đưa đến sự
sụp đổ của một số nền văn minh.
Thế giới cho đến ngày hôm qua: Chúng ta học được
gì từ những xã hội truyền thống? Là cuốn sách mới
nhất được xuất bản của Jared Diamond, tiếp tục phát
triển các lý thuyết và nghiên cứu của ông về vận
mệnh các xã hội loài người. Cuốn sách cung cấp một
bức tranh trực diện đầy mê hoặc về quá khứ nhân
loại tồn tại hàng triệu năm, một quá khứ hầu như đã
biến mất, và xem xét những khác biệt giữa quá khứ
và hiện tại… để trả lời câu hỏi: Chúng ta có thể học

7|


Sụp đổ | Jared Diamond

được gì từ các xã hội truyền thống để tạo nên một
thế giới tốt đẹp hơn.
Nhận thấy tầm vóc và những giá trị to lớn mà bộ

sách mang lại, Alpha Books tiến hành tái bản các
cuốn Súng, vi trùng và thép; Sụp đổ – từng được Nhà
xuất bản Tri thức xuất bản năm 2007 trong “Tủ sách
tinh hoa tri thức thế giới” với sự bảo trợ của Quỹ Văn
hóa Phan Châu Trinh; xuất bản và giới thiệu tới độc
giả Việt Nam cuốn Thế giới cho đến ngày hôm qua.
Mong nhận được sự đón nhận và đóng góp ý kiến
của bạn đọc!
Công ty Cổ phần Sách Alpha

8|


Sụp đổ | Jared Diamond

Kính tặng
Jack và Ann Hirschy
Jill Hirschy Eliel và Jonh Eliel
Joyce Hirschy McDowell,
và
những
người
bạn
Montana:
những người bảo vệ bầu trời bao la của Montana

9|


Sụp đổ | Jared Diamond

MỞ ĐẦU
CÂU CHUYỆN VỀ HAI TRANG TRẠI

- Hai trang trại
- Sự sụp đổ, quá khứ và hiện tại
- Vườn Eden đã mất?
- Khung năm điểm
- Kinh doanh và môi trường
- Phương pháp so sánh
- Bố cục của cuốn sách.
Cách đây vài mùa hè, tôi tới thăm hai trang trại sản
xuất bơ sữa là Huls và Gardar. Mặc dù nằm cách
nhau hàng ngàn kilômét nhưng chúng vẫn có những
điểm chung rõ rệt về lợi thế và bất lợi. Khi đó, cả hai
đều là những trang trại lớn nhất, thịnh vượng nhất
và tiên tiến nhất trong địa phương của mình. Bao
quanh trang trại là khu chăn nuôi, vắt sữa bò hiện
đại và rộng lớn. Những dãy chuồng bò được tổ chức
gọn gàng, quay mặt vào nhau làm lu mờ các trang
10 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m


Sụp đổ | Jared Diamond

trại chăn nuôi khác trong vùng. Mùa hè, cả hai trang
trại đều thả bò trên những đồng cỏ bao la, đồng thời
trồng cỏ để cuối hè thu hoạch tích trữ cho bò ăn
trong suốt mùa đông, và tăng sản lượng trồng cỏ
trong mùa hè và cỏ khô cho mùa đông bằng cách

tưới tiêu cho các cánh đồng. Với diện tích (khoảng
vài kilômét vuông) và quy mô chuồng trại như nhau,
nhưng số lượng bò của trang trại Huls nhỉnh hơn
trang trại Gardar một chút (một trang trại có 200
con và trang trại kia là 165 con). Chủ của hai trang
trại đều là những người có uy tín ở địa phương và là
những người mộ đạo. Hai trang trại đều nằm trong
khung cảnh thiên nhiên tuyệt đẹp thu hút du khách
ngay từ xa, trên nền những đỉnh núi cao đầy tuyết
phủ với những dòng suối đầy cá đổ ra một con sông
nổi tiếng (bên dưới trang trại Huls) hay một chiếc
vịnh nhỏ (dưới trang trại Gardar).
Đó là những lợi thế chung của hai trang trại. Còn
những bất lợi chung của chúng là cả hai đều nằm ở
các địa phương có điều kiện trồng trọt không thuận
lợi cho sản xuất bơ sữa, bởi chúng nằm tại vị trí vĩ độ
Bắc cao nên vụ hè trồng và sản xuất cỏ khô cho gia
11 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m


Sụp đổ | Jared Diamond

súc rất ngắn ngủi. Bởi khí hậu không thuận lợi, kể cả
trong những năm ôn hòa nhất, so với những trang
trại bơ sữa ở vĩ độ thấp hơn nên cả hai trang trại rất
dễ bị thiệt hại mỗi khi thay đổi thời tiết; hạn hán và
giá rét là những vấn đề lớn đối với cả Huls và Gardar.
Về tiêu thụ sản phẩm, cả hai vùng đều nằm xa các
trung tâm dân cư nên chi phí vận tải và những khó
khăn trên đây trở thành điểm bất lợi của họ trong

cạnh tranh với các địa phương ở gần trung tâm hơn.
Bên cạnh đó, còn có những biến động nằm ngoài tầm
kiểm soát của các chủ trang trại, như biến động về số
dân địa phương hay khẩu vị của khách hàng và sự
thay đổi của các khu vực lân cận gây ảnh hưởng tới
kết quả hoạt động của trang trại. Xét trên quy mô
lớn, nền kinh tế của hai quốc gia nơi có hai trang trại
này có thể phát triển hay suy sụp tùy thuộc vào mức
độ của các hiểm họa từ những đất nước thù địch xa
xôi.
Sự khác biệt lớn nhất giữa trang trại Huls và trang
trại Gardar chính là hiện trạng của chúng. Trang trại
Huls, một doanh nghiệp gia đình thuộc sở hữu của
năm cặp vợ chồng là anh em ruột tại thung lũng
12 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m


Sụp đổ | Jared Diamond

Bitterroot thuộc bang Montana, phía Tây nước Mỹ,
hiện đang rất thịnh vượng, trong khi quận Ravalli
của trang trại Huls lại là một trong những quận có tỷ
lệ tăng dân số cao nhất nước Mỹ. Tim, Trudy và Dan
Huls, ba trong số những chủ sở hữu của trang trại
Huls, đã đích thân đưa tôi đi thăm một khu chuồng
trại công nghệ cao mới xây và kiên nhẫn giải thích
cho tôi những hấp dẫn và khó khăn của ngành sản
xuất bơ sữa Montana. Khó có thể tưởng tượng được
rằng nước Mỹ nói chung, và trang trại Huls nói riêng
sẽ sụp đổ trong một tương lai không xa. Còn trang

trại Gardar, nguyên là trang viên của một cha xứ
vùng Norse, nằm ở phía tây nam Greenland, từng bị
bỏ hoang cách đây hơn 500 năm. Khi đó, xã hội
Norse của Greenland đã sụp đổ hoàn toàn: hàng
ngàn cư dân bị chết đói, bị giết trong những cuộc nội
chiến hoặc trong những cuộc chiến tranh chống
ngoại xâm, hay đã di cư cho tới khi không còn ai sống
ở đó nữa. Trong khi đó, những bức tường đá vững
chãi của trang trại Gardar và nhà thờ Gardar ở gần
đó vẫn đứng sừng sững, nhờ vậy tôi có thể đếm được
từng cái chuồng bò, tuy nhiên giờ đây không một ai
13 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m


Sụp đổ | Jared Diamond

nói với tôi về những điểm hấp dẫn và thăng trầm
trước kia của trang trại Gardar. Nhưng khi trang trại
Gardar và xứ Norse của Greenland đang trong thời
kỳ cực thịnh thì dường như không ai có thể tưởng
tượng được rằng nó sẽ bị suy tàn cũng như sự suy
tàn sau này của trang trại Huls và nước Mỹ ngày nay.
Hãy để tôi giải thích rõ hơn: Khi so sánh hai trang
trại Huls và Gardar, tôi không cho rằng trang trại
Huls và xã hội Mỹ sẽ phải chịu số phận bi đát suy tàn.
Hiện tại, sự thực tương đối trái ngược: trang trại
Huls đang trong quá trình mở rộng, công nghệ tân
tiến của nó hiện đang được nghiên cứu để áp dụng
cho những trang trại lân cận, và nước Mỹ hiện cũng
là nước mạnh nhất thế giới. Nhưng tôi cũng không

cho rằng các trang trại hay các xã hội nói chung dễ bị
sụp đổ: trong khi thực tế một số đã sụp đổ như trang
trại Gardar, số khác vẫn tồn tại liên tục trong hàng
ngàn năm. Thực ra, hai chuyến đi của tôi tới trang
trại Huls và trang trại Gardar diễn ra trong cùng một
mùa hè, dù chúng cách nhau hàng ngàn cây số, đã
thành công mỹ mãn khiến tôi đi đến kết luận rằng
thậm chí ngay cả những xã hội giàu nhất, hiện đại
14 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m


Sụp đổ | Jared Diamond

nhất hiện cũng đang phải đối mặt với những vấn đề
kinh tế và môi trường ngày càng nghiêm trọng và
không thể coi thường. Nhiều vấn đề của chúng ta
hiện nay rất giống với những gì đã tàn phá trang trại
Gardar và xứ Norse của Greenland, và cũng là những
vấn đề mà nhiều xã hội trước đây từng phải vật lộn
tháo gỡ. Một số xã hội trước đây đã sụp đổ (như xứ
Norse của Greenland) còn số khác thì thành công
(như người Nhật và người Tikopia). Quá khứ đem lại
cho chúng ta một cơ sở dữ liệu phong phú để chúng
ta có thể học tập và tiếp tục thành công.
Xứ Norse của Greenland chỉ là một trong nhiều xã
hội trước đây đã sụp đổ hoặc biến mất, để lại những
tàn tích vĩ đại như nhà thơ Shelley đã hình dung
trong bài thơ Ozymandias. Dùng từ sụp đổ, tôi muốn
nói tới sự suy thoái mạnh mẽ về quy mô dân số, về
tiến bộ xã hội, kinh tế và chính trị trong một khu vực

rộng lớn và trong một thời gian dài. Vì vậy, hiện
tượng sụp đổ là đỉnh điểm của một số hình thái suy
tàn nhẹ, và nó là tiêu chuẩn để xác định một xã hội bị
suy thoái mạnh tới mức nào trước khi bị coi là sụp
đổ. Một số hình thái suy tàn nhẹ hơn này bao gồm sự
15 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m


Sụp đổ | Jared Diamond

tăng trưởng và suy thoái nhẹ của nền kinh tế, những
hoạt động nhỏ nhằm tái cơ cấu nền kinh tế, chính trị
và xã hội của bất kỳ xã hội nào; một cuộc xâm lược
của nước láng giềng, hay sự suy tàn của nó có liên
quan tới sự phát triển của một nước láng giềng khác
mà không làm thay đổi quy mô dân số tổng thể hay
sự phát triển của cả vùng; và sự thay thế hay lật đổ
một chế độ bằng một chế độ khác. Dựa trên những
tiêu chuẩn này, đa phần mọi người sẽ cho rằng
những xã hội sau đây bị sụp đổ hoàn toàn chứ không
phải chỉ là suy tàn nhẹ, đó là: Anasaki và Cahokia
trong lãnh thổ nước Mỹ hiện nay, các thành phố
Maya ở Trung Mỹ, Moche và các xã hội Tiwanaku ở
Nam Mỹ, nền văn minh Mycenae của Hy Lạp và
Minoan của đảo Crete ở châu âu, vùng Đại Zimbabwe
ở châu Phi, Angkor Wat và các thành phố Harappan
ở lưu vực sông Ấn ở châu á và đảo Phục Sinh ở Thái
Bình Dương (xem hình 1 và 2).
Những tàn tích vĩ đại mà các xã hội đó để lại có sức
cuốn hút lạ kỳ đối với tất cả chúng ta. Lúc bé, khi lần

đầu nhìn thấy chúng qua các bức ảnh, chúng đã
khiến ta kinh ngạc. Lớn lên, nhiều người trong chúng
16 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m


Sụp đổ | Jared Diamond

ta mong muốn trở thành du khách tới tận nơi để
thám hiểm. Chúng ta bị cuốn hút không chỉ bởi vẻ
đẹp lạ kỳ và ma quái mà còn bởi những bí ẩn của
chúng. Quy mô của những tàn tích chứng tỏ sức
mạnh và sự thịnh vượng trước đây của những người
dựng lên chúng, như câu thơ "Hãy nhìn những công
trình của tôi, bạn sẽ thấy sức mạnh và sự tuyệt vọng"
của nhà thơ Shelley. Nhưng những chủ nhân đã biến
mất, bỏ lại các kiến trúc vĩ đại mà họ đã gắng sức
dựng lên. Tại sao một xã hội từng hùng mạnh như
vậy lại có thể kết thúc trong đổ nát? Số phận mỗi
công dân của nó như thế nào? Họ đã di cư, và (nếu
đúng vậy) thì tại sao, hay họ đã chết trong đau khổ?
Đằng sau những bí ẩn lãng mạn này là ý nghĩ luôn
ám ảnh: Liệu xã hội tốt đẹp mà chúng ta đang sống
có phải chịu chung số phận với những xã hội này
không? Liệu rồi một ngày nào đó các du khách có tò
mò nhìn ngắm những khối nhà chọc trời mốc thếch
của New York giống như chúng ta ngày nay đang
nhìn ngắm tàn tích của các thành phố Maya trong
những cánh rừng già không?

17 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m

Sụp đổ | Jared Diamond

Từ lâu đã có những ý kiến ngờ rằng nguyên nhân của
những kết thúc bí ẩn đó ít nhất một phần là do vấn
đề sinh thái: Con người vô tình tàn phá các nguồn tài
nguyên môi trường mà xã hội của họ phụ thuộc.
Những nghi ngờ về hiện tượng tự sát sinh thái không
lường trước được - gọi là ecocide - đã được các nhà
khảo cổ học, khí tượng học, lịch sử, cổ sinh vật học
và các nhà khoa học nghiên cứu phấn hoa khẳng
định qua những khám phá trong các thập kỷ gần đây.
Các quá trình tự hủy hoại mà các xã hội trước đây đã
trải qua khi tàn phá môi trường được chia làm tám
loại, với tầm quan trọng khác nhau tùy từng trường
hợp cụ thể, đó là: phá rừng và môi trường sống, các
vấn đề về đất đai (xói mòn, mặn hóa và bạc màu), các
vấn đề về quản lý nguồn nước, săn bắn quá nhiều,
đánh cá vô độ, ảnh hưởng từ các loài sinh vật ngoại
lai tới các loài sinh vật bản địa, tăng trưởng dân số và
mức độ tác động tới thiên nhiên của mỗi người dân
ngày càng tăng.

18 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m


Sụp đổ | Jared Diamond

Hình 1

19 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m


Sụp đổ | Jared Diamond

Hình 2
Sự sụp đổ của các xã hội trước đây dường như tuân
theo một quy trình nào đó tương tự những biến tấu
trên một bản nhạc. Tăng trưởng dân số buộc con
người phải sử dụng các biện pháp nâng cao sản
lượng nông nghiệp (như làm thủy lợi, tăng vụ hay
làm ruộng bậc thang), và mở rộng canh tác từ các
vùng đất tốt đã chọn lúc đầu sang cả các vùng đất
khó trồng trọt hơn nhằm đáp ứng đủ lương thực cho
số miệng ăn đang ngày càng tăng. Những hoạt động
sản xuất không bền vững khiến môi trường bị tàn
phá dưới một hay nhiều hình thức trong số tám loại
vừa nêu, khiến những vùng đất khó trồng các loại
cây nông nghiệp lại một lần nữa bị bỏ hoang. Hậu
quả là xã hội phải đối mặt với tình trạng thiếu lương
thực, nạn đói, chiến tranh xảy ra liên miên do quá
nhiều người giành giật nguồn tài nguyên ít ỏi và các
vụ lật đổ chính quyền do những đám đông vô vọng
gây ra. Cuối cùng, số dân sẽ giảm sau những thảm
họa đói kém, chiến tranh hay dịch bệnh và xã hội
cũng mất đi một số tiến bộ về văn hóa, kinh tế và
chính trị mà nó đã đạt được ở giai đoạn cực thịnh.
20 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m

Sụp đổ | Jared Diamond

Các học giả rất muốn chỉ ra những điểm tương đồng
giữa quỹ đạo phát triển của xã hội với cuộc sống của
con người, rằng xã hội cũng sinh ra, lớn lên, đạt tới
sung mãn, già yếu rồi chết - để giả thiết rằng giai
đoạn già yếu kéo dài mà đa số chúng ta phải trải qua
trong thời kỳ từ sung mãn cho tới khi qua đời cũng
áp dụng với xã hội. Nhưng phép ẩn dụ này chứng tỏ
những sai lầm của nhiều xã hội trước đây (và hệt
như Liên bang Xô Viết hiện đại): chúng suy tàn
nhanh chóng sau khi đạt tới tột đỉnh về số lượng và
sức mạnh, sự suy tàn này nhanh tới mức khiến
người dân kinh ngạc và bàng hoàng. Trường hợp tồi
tệ nhất là sụp đổ hoàn toàn, tất cả cư dân trong xã
hội sẽ phải di cư hay bị tuyệt diệt. Dù vậy, hiển nhiên
hành trình tàn nhẫn này không phải là hành trình mà
tất cả các xã hội trước đây đều trải qua giống nhau
tới khi kết thúc: Những xã hội khác nhau sụp đổ ở
những mức độ khác nhau và theo những hình thức
khác nhau, trong khi nhiều xã hội không hề sụp đổ.
Hiện nay, những nguy cơ sụp đổ kiểu này đang trở
thành vấn đề ngày càng được quan tâm; thực tế, sụp
đổ đã trở thành hiện thực ở Somalia, Rwanda và một
21 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m


Sụp đổ | Jared Diamond

vài nước Thế giới thứ ba. Nhiều người lo ngại rằng
hiện nguy cơ tự sát sinh thái đang trở thành hiểm
họa lớn đối với nền văn minh toàn cầu, tới mức át cả
chiến tranh nguyên tử và những loại dịch bệnh mới
xuất hiện. Các vấn đề môi trường mà hiện nay chúng
ta đang phải đối mặt cũng bao gồm tám loại đã hủy
hoại các xã hội trước đây, cộng thêm bốn vấn đề mới
là: thay đổi khí hậu do con người gây ra, sự tích tụ
các hóa chất độc hại trong môi trường, thiếu năng
lượng và sự tận dụng của con người với khả năng
quang hợp của Trái đất. Chỉ trong vài thập kỷ tới,
phần lớn 12 hiểm họa này sẽ trở thành những vấn đề
quan trọng mang tính toàn cầu: hoặc tới lúc đó
chúng ta mới tìm cách xử lý, hoặc chúng sẽ hủy hoại
không chỉ Somalia mà còn cả Thế giới thứ nhất. So
với kịch bản ngày tận thế liên quan tới sự tuyệt
chủng của con người hay một sự sụp đổ đã được báo
trước của nền văn minh công nghiệp thì nhiều khả
năng trong tương lai sẽ chỉ xảy ra sự suy thoái
nghiêm trọng về mức sống, những nguy cơ lớn hơn
sẽ xuất hiện thường xuyên hơn, và hủy hoại những
cái mà hiện chúng ta đang coi là một số giá trị cơ
22 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m


Sụp đổ | Jared Diamond

bản. Một sự sụp đổ như vậy có thể diễn ra dưới
nhiều hình thức khác nhau như dịch bệnh hay những
cuộc chiến lan tràn khắp thế giới chỉ vì lý do duy

nhất là thiếu các nguồn tài nguyên môi trường. Nếu
lý do này là đúng thì những nỗ lực hiện nay của
chúng ta sẽ quyết định tình trạng của thế giới tương
lai mà sau này các thế hệ trẻ em và thanh niên của
chúng ta sẽ sống.
Nhưng mức độ nghiêm trọng của những vấn đề môi
trường hiện nay vẫn đang gây tranh cãi kịch liệt.
Liệu những nguy cơ này có bị phóng đại quá không,
hay ngược lại có bị đánh giá thấp? Có phải chúng ta,
với dân số gần bảy tỷ người hiện nay cùng với nền
công nghệ hiện đại hùng mạnh, đang nghiền nát môi
trường toàn cầu với tốc độ nhanh hơn nhiều lần so
với khi Trái đất mới chỉ có vài triệu người cùng
những công cụ thô sơ bằng gỗ và đá nhưng cũng đã
làm tổn hại đến môi trường bản địa của họ? Liệu
công nghệ hiện đại có giúp chúng ta giải quyết các
vấn đề này, hay nó lại gây ra những vấn đề mới còn
nhanh hơn là giải quyết các vấn đề cũ? Khi một
nguồn tài nguyên (như gỗ, dầu lửa hay cá biển) cạn
23 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m


Sụp đổ | Jared Diamond

kiệt, liệu chúng ta có thể trông mong vào các nguồn
tài nguyên khác thay thế hay không (như nhựa, gió,
năng lượng mặt trời hay cá nuôi)? Chẳng phải tốc độ
tăng trưởng dân số thế giới đang giảm đi và chúng ta
đã sẵn sàng chấp nhận điều chỉnh để nó giảm xuống
tới mức nào đó có thể kiểm soát được đó sao?

Tất cả những câu hỏi này cho thấy rõ tại sao sự sụp
đổ của các nền văn minh nổi tiếng trước đây có ý
nghĩa hơn nhiều chứ không đơn thuần chỉ là một bí
ẩn lãng mạn. Có lẽ chúng ta có thể rút ra một số bài
học thực tế từ những xã hội sụp đổ trước đây. Chúng
ta biết rằng trước đây, một số xã hội sụp đổ trong khi
những xã hội khác thì không; điều gì khiến một số xã
hội nhất định đặc biệt dễ bị hủy hoại? Chính xác thì
các xã hội trước đây rơi vào tình trạng tự sát sinh
thái đã trải qua những giai đoạn nào? Tại sao một số
xã hội trước đây không thấy được tình trạng hỗn độn
mà họ đang lâm vào, và đó (mọi người sẽ cho rằng
đó là sự hồi tưởng quá khứ) có phải là điều hiển
nhiên? Những giải pháp nào đã áp dụng thành công
trong quá khứ? Nếu trả lời được những câu hỏi này
thì chúng ta có thể xác định được hiện những xã hội
24 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m


Sụp đổ | Jared Diamond

nào đang có nguy cơ sụp đổ cao nhất và những biện
pháp nào có thể giúp đỡ họ một cách tốt nhất để
không xảy ra những vụ sụp đổ như trường hợp
Somalia.
Nhưng cũng có những khác biệt giữa xã hội hiện đại
và các vấn đề của nó với các xã hội trước đây. Chúng
ta cũng không nên khờ khạo khi nghĩ rằng nghiên
cứu quá khứ sẽ tìm ra các giải pháp đơn giản và có
thể áp dụng trực tiếp với xã hội hiện nay của chúng

ta. Chúng ta khác các xã hội trước đây ở một số mặt
khiến chúng ta có ít nguy cơ hơn họ; như công nghệ
cao (với những tác động tích cực của nó), toàn cầu
hóa, y học hiện đại và hiểu biết nhiều hơn về các xã
hội trước đây cũng như những xã hội hiện đại.
Nhưng cũng có một số mặt khiến chúng ta có nhiều
nguy cơ hơn họ: vẫn là công nghệ phát triển mạnh
mẽ (với những ảnh hưởng tiêu cực không lường
trước được), toàn cầu hóa (bởi vậy một vụ sụp đổ ở
tận Somalia xa xôi cũng ảnh hưởng tới nước Mỹ và
châu âu), sự phụ thuộc của hàng triệu (và sẽ sớm
thành hàng tỷ) người vào y học hiện đại để tồn tại và
dân số cũng đông hơn nhiều. Có lẽ chúng ta vẫn có
25 | h t t p : / / w w w . t a i s a c h h a y . c o m