phát triển một số năng lực học tập của học sinh trong dạy học phần hóa hữu cơ lớp 11 trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

Phan Thiên Thanh

PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC HỌC TẬP CỦA
HỌC SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN HÓA HỮU CƠ
LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC

Thành phố Hồ Chí Minh – 2014


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

Phan Thiên Thanh

PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC HỌC TẬP CỦA
HỌC SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN HÓA HỮU CƠ
LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
Chuyên ngành : Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Hóa học
Mã số

: 60 14 01 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

TS. NGUYỄN THỊ KIM THÀNH

Thành phố Hồ Chí Minh - 2014


LỜI CẢM ƠN
Lời đầu tiên, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến cô giáo hướng dẫn - TS
Nguyễn Thị Kim Thành và thầy – PGS. TS Trịnh Văn Biều về sự hướng dẫn, góp ý tận
tình và quý báu, không ngừng động viên tôi trong suốt quá trình xây dựng và hoàn
thiện luận văn.
Tôi cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô khoa Hóa trường Đại học Sư phạm
Tp. HCM, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, trường Đại học Khoa học Tự nhiên đã
trực tiếp giảng dạy tôi, đã giúp tôi có cơ hội học tập và nâng cao trình độ về lĩnh vực
lý luận và phương pháp dạy học hóa học.
Tôi xin cảm ơn các bạn lớp Hóa B – k34 trường Đại học Sư phạm Tp. HCM,
các anh, chị, thầy cô đồng nghiệp, các bạn học viên cao học K22, K23, K24 trường
Đại học Sư phạm Tp. HCM, các em học sinh trường THPT Lê Quý Đôn Tp. HCM,
trường THCS – THPT tư thục Nguyễn Khuyến, trường chuyên Lương Thế Vinh tỉnh
Đồng Nai, trường THPT Đa Sar tỉnh Lâm Đồng đã giúp tôi trong quá trình tiến hành
điều tra thực tế và thực nghiệm sư phạm.
Xin gửi lời cảm ơn Phòng Sau đại học - trường Đại học Sư phạm Tp. HCM, đã
tạo điều kiện thuận lợi để luận văn được hoàn thành đúng tiến độ.
Cuối cùng tôi xin gửi lời tr i ân sâu sắc các bạn thân, gia đình luôn luôn là chỗ
dựa cho tôi trong những lúc khó khăn nhất để tôi có tinh thần học tập và hoàn thành
tốt luận văn.
Mặc dù, tôi đã cố gắng hết sức nhưng với thời gian có hạn nên luận văn còn có
nhiều khuyế t điểm và thiếu sót . Kính mong nhận được sự góp ý , nhận xét , xây dựng
của thầy cô và các bạn để luận văn được hoàn chỉnh hơn.
Một lần nữa, tôi xin gửi lời tri ân đến tất cả mọi người!
Tp. Hồ Chí Minh, ngày 29 tháng 09 năm 2014

Tác giả
Phan Thiên Thanh


MỤC LỤC
Trang phụ bìa
Lời cảm ơn
Mục lục
Danh mục các chữ viết tắt
Danh mục các bảng
Danh mục các hình vẽ, đồ thị
MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1
Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ................................ 5
1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ................................................................................ 5
1.1.1. Các tài liệu về phát triển năng lực ................................................................. 5
1.1.2. Các đề tài nghiên cứu về phát triển năng lực cho HS trong dạy học hóa học
................................................................................................................................. 6
1.1.3. Kết luận chung .............................................................................................. 8
1.2. Năng lực và phát triển năng lực học tập của HS THPT ........................................ 9
1.2.1. Khái niệm về năng lực .................................................................................. 9
1.2.2. Đặc điểm của năng lực ................................................................................ 12
1.2.3. Cấu trúc của năng lực .................................................................................. 12
1.2.4. Dạy học theo quan điểm phát triển năng lực............................................... 14
1.2.5. Mục đích của giáo dục theo định hướng phát triển năng lực học tập của HS
............................................................................................................................... 15
1.2.6. Một số năng lực học tập cần phát triển khi dạy học phần hóa hữu cơ lớp 11
THPT ..................................................................................................................... 16
1.3. Một số hình thức đánh giá năng lực học tập của HS ........................................... 19
1.3.1. Đánh giá qua quan sát ................................................................................. 19
1.3.2. Đánh giá qua hồ sơ học tập ......................................................................... 20

1.3.3. Đánh giá qua các bài Seminar ..................................................................... 21
1.3.4. Đánh giá qua sản phẩm của bài tập nghiên cứu .......................................... 21
1.3.5. Đánh giá qua bài kiểm tra ........................................................................... 22
1.3.6. Đánh giá thông qua việc nhìn lại quá trình và đánh giá đồng đẳng ............ 22


1.4. Một số PPDH tích cực có thể phát triển năng lực học tập cho HS ...................... 23
1.4.1. Phương pháp dạy học webquest .................................................................. 23
1.4.2. Phương pháp dạy học hợp đồng .................................................................. 27
1.5. Thực trạng phát triển năng lực học tập cho HS ở trường THPT hiện nay .......... 32
1.5.1. Mục đích điều tra ........................................................................................ 32
1.5.2. Đối tượng điều tra ....................................................................................... 32
1.5.3. Phương pháp điều tra .................................................................................. 32
1.5.4. Kết quả điều tra ........................................................................................... 33
1.5.5. Nhận xét về kết quả điều tra ........................................................................ 41
Tiểu kết chương 1 .......................................................................................................... 42
Chương 2. PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC HỌC TẬP CỦA HS TRONG
DẠY HỌC PHẦN HÓA HỮU CƠ LỚP 11 THPT .................................................. 43
2.1. Tổng quan về chương trình hóa hữu cơ lớp 11 THPT......................................... 43
2.1.1. Vị trí chương trình hóa học hữu cơ lớp 11 THPT ....................................... 43
2.1.2. Những chú ý về phương pháp giảng dạy hóa học hữu cơ ........................... 45
2.2. Một số nguyên tắc chung phát triển năng lực học tập cho HS trong dạy học hóa
học ...................................................................................................................... 46
2.2.1. Nguyên tắc 1: Đảm bảo phát triển một số năng lực cần đạt của con người
Việt Nam trong thời kì hiện nay............................................................................ 47
2.2.2. Nguyên tắc 2: Xuất phát từ quy luật phát triển tâm lý và nhận thức của HS
............................................................................................................................... 48
2.2.3. Nguyên tắc 3: Đảm bảo thực hiện được mục tiêu giáo dục phổ thông ....... 48
2.2.4. Nguyên tắc 4: Khai thác được đặc thù bộ môn Hóa học ............................ 49
2.2.5. Nguyên tắc 5: Sử dụng đa dạng, linh hoạt các PPDH tích cực ................... 49

2.3. Một số biểu hiện của năng lực tự học, năng lực hợp tác và năng lực ứng dụng
CNTT .................................................................................................................. 50
2.3.1. Biểu hiện của năng lực tự học ..................................................................... 50
2.3.2. Biểu hiện của năng lực hợp tác ................................................................... 52
2.3.3. Biểu hiện của năng lực ứng dụng CNTT .................................................... 53


2.4. Biện pháp phát triển năng lực tự học, năng lực hợp tác và năng lực ứng dụng
CNTT cho HS trong dạy học phần hóa hữu cơ lớp 11 ....................................... 54
2.4.1. Nhóm biện pháp sử dụng các PPDH tích cực và hợp tác ........................... 55
2.4.2. Nhóm biện pháp sử dụng phương tiện dạy học .......................................... 61
2.4.3. Nhóm biện pháp về tổ chức dạy học theo hướng tích cực hóa hoạt động của
HS .......................................................................................................................... 77
2.4.4. Nhóm biện pháp về kiểm tra đánh giá ........................................................ 80
2.5. Thiết kế bộ công cụ đánh giá năng lực tự học, năng lực hợp tác và năng lực ứng
dụng CNTT của HS ............................................................................................ 82
2.5.1. Yêu cầu khi thiết kế bộ công cụ đánh giá năng lực .................................... 82
2.5.2. Thiết kế bộ công cụ đánh giá cụ thể ............................................................ 83
2.6. Một số giáo án thực nghiệm ................................................................................ 87
2.6.1. Giáo án bài “Ancol” .................................................................................... 87
2.6.2. Giáo án bài “Phenol” ................................................................................... 94
2.6.3. Giáo án bài “Luyện tập Ancol, phenol” ...................................................... 98
2.6.4. Giáo án bài “Axit cacboxylic” .................................................................. 104
Tiểu kết chương 2 ........................................................................................................ 105
Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................................ 107
3.1. Mục đích thực nghiệm ....................................................................................... 107
3.2. Đối tượng thực nghiệm ...................................................................................... 107
3.3. Phương pháp xử lý kết quả thực nghiệm ........................................................... 108
3.4. Tiến hành thực nghiệm ...................................................................................... 110
3.4.1. Chuẩn bị cho tiết lên lớp ........................................................................... 110

3.4.2.Tiến hành giảng dạy và thu thập kết quả ................................................... 112
3.5. Kết quả thực nghiệm .......................................................................................... 113
3.5.1. Kết quả thực nghiệm định tính .................................................................. 113
3.5.2. Kết quả thực nghiệm định lượng............................................................... 120
3.5.3. Kết luận về thực nghiệm sư phạm ............................................................. 129
Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................ 131
KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT ....................................................................................... 132


TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................... 136
PHỤ LỤC


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
CNTT

:

Công nghệ thông tin

ĐC

:

Đối chứng

GV

:

Giáo viên

HS

:

Học sinh

ICT

:

Công nghệ thông tin và truyền thông

PPDH

:

Phương pháp dạy học

PTHH

:

Phương trình hóa học

PTTH

:

Phổ thông trung học

SGK

:

Sách giáo khoa

THPT

:

Trung học phổ thông

THCS

:

Trung học cơ sở

TN

:

Thực nghiệm

TNSP

:

Thực nghiệm sư phạm

Tp. HCM

:

Thành phố Hồ Chí Minh


DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1. Nhóm nội dung nhằm phát triển các lĩnh vực năng lực ............................ 14
Bảng 1.2. Danh sách trường và số lượng GV phản hồi lại phiếu điều tra................. 32
Bảng 1.3. Kết quả điều tra câu 1 ............................................................................... 33
Bảng 1.4. Kết quả điều tra câu 2 ............................................................................... 34
Bảng 1.5. Kết quả điều tra câu 3 ............................................................................... 35
Bảng 1.6. Kết quả điều tra câu 4 ............................................................................... 36
Bảng 1.7. Kết quả điều tra câu 5 ............................................................................... 37
Bảng 1.8. Kết quả điều tra câu 6 ............................................................................... 39
Bảng 2.1. Cấu trúc phần hóa học hữu cơ lớp 11 THPT ............................................ 44
Bảng 3.1. Giáo viên và các lớp TN – ĐC ................................................................ 107
Bảng 3.2. Bảng Hopkins .......................................................................................... 109
Bảng 3.3. Các bài kiểm tra ở lớp thực nghiệm ........................................................ 112
Bảng 3.4. Tổng hợp kết quả thu được qua bảng quan sát biểu hiện của HS ........... 117
Bảng 3.5. Kết quả phiếu hỏi HS về giờ học có sử dụng các biện pháp đã đề xuất . 118
Bảng 3.6. Bảng kết quả bài kiểm tra số 1 ................................................................ 120
Bảng 3.7. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra số1 .............. 121
Bảng 3.8. Tổng hợp kết quả học tập bài kiểm tra số 1 ............................................ 122
Bảng 3.9. Tổng hợp các tham số đặc trưng bài kiểm tra số 1 ................................. 122
Bảng 3.10. Bảng kết quả bài kiểm tra số 2 .............................................................. 122
Bảng 3.11. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra số 2 ........... 123

Bảng 3.12. Tổng hợp kết quả học tập bài kiểm tra số 2 .......................................... 124
Bảng 3.13. Tổng hợp các tham số đặc trưng bài kiểm tra số 2 ............................... 124
Bảng 3.14. Kết quả bài kiểm tra số 3 ...................................................................... 125
Bảng 3.15. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra số 3 ........... 125
Bảng 3.16. Tổng hợp kết quả học tập bài kiểm tra số 3 .......................................... 126
Bảng 3.17. Tổng hợp các tham số đặc trưng bài kiểm tra số 3 ............................... 127
Bảng 3.18. Bảng kết quả bài kiểm tra số 4 .............................................................. 127
Bảng 3.19. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra số 4 ........... 127


Bảng 3.20. Tổng hợp kết quả học tập bài kiểm tra số 4 .......................................... 128
Bảng 3.21. Tổng hợp các tham số đặc trưng bài kiểm tra số 4 ............................... 129


DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ
Hình 1.1. Cấu trúc của năng lực hành động .............................................................. 13
Hình 1.2. Trang giới thiệu bài Axit cacboxylic ......................................................... 25
Hình 1.3. Trang nhiệm vụ của bài Axit cacboxylic ................................................... 26
Hình 1.4. Trang nguồn tư liệu của axit cacboxylic ................................................... 26
Hình 1.5. Phiếu đánh giá giữa các nhóm bài Axit cacboxylic .................................. 27
Hình 2.1. Trang webquest bài 40: Ancol ................................................................... 57
Hình 3.1. Một số hình ảnh hoạt động của HS trong giờ học ................................... 120
Hình 3.2. Đồ thị đường lũy tích bài kiểm tra số 1 ................................................... 121
Hình 3.3. Biểu đồ kết quả học tập bài kiểm tra số 1 ............................................... 122
Hình 3.4. Đồ thị đường lũy tích bài kiểm tra số 2 ................................................... 123
Hình 3.5. Biểu đồ kết quả học tập bài kiểm tra số 2 ............................................... 124
Hình 3.6. Đồ thị đường lũy tích bài kiểm tra số 3 ................................................... 126
Hình 3.7. Biểu đồ kết quả học tập bài kiểm tra số 3 ............................................... 126
Hình 3.8. Đồ thị đường lũy tích bài kiểm tra số 4 ................................................... 128
Hình 3.9. Biểu đồ kết quả học tập bài kiểm tra số 4 ............................................... 129

1

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Trong thời đại khoa học và công nghệ phát triển nhanh chóng như hiện nay thì
việc phát triển phẩm chất và năng lực người học là định hướng nổi trội mà nhiều nước
tiên tiến đã và đang thực hiện từ đầu thế kỉ XXI đến nay. Các nước đều chú ý hình
thành, phát triển những năng lực cần cho việc học suốt đời và gắn với cuộc sống hằng
ngày.
Đảng và Nhà nước ta đã nhận định rõ tình hình đó và đưa ra định hướng đổi mới
căn bản, toàn diện Giáo dục và Đào tạo. Điều này thể hiện rõ trong Hội nghị lần thứ 8,
Ban chấp hành Trung Ương Đảng khóa XI vừa qua đã đổi mới mục tiêu giáo dục:
Chuyển mạnh từ chủ yếu chú trọng trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng
lực và phẩm chất người học [6].
Đặc trưng của môn Hóa học là môn học vừa lý thuyết, vừa thực nghiệm, vì thế
đòi hỏi ở học sinh rất nhiều về năng lực học tập để học sinh có thể tư duy, phân tích,
phán đoán và có khả năng tìm tòi, sáng tạo để nắm vững kiến thức. Nhưng thời gian
dạy học trên lớp thì còn hạn hẹp, không phải học sinh nào cũng có đủ thời gian để thấu
hiểu, ghi nhớ và vận dụng những kiến thức mà giáo viên đã truyền thụ. Vì thế, thực
trạng của việc giảng dạy hiện nay, còn nhiều điểm tồn tại, các giáo viên chủ yếu tập
trung cung cấp khối lượng kiến thức xác định trong giờ lên lớp mà chưa quan tâm
đúng mức đến đổi mới phương pháp dạy học để phát triển năng lực học tập cho học
sinh.
Xuất phát từ những vấn đề nêu trên cho thấy việc hình thành và phát triển những
năng lực học tập cho học sinh đối với các môn học nói chung và môn Hóa học nói
riêng là vấn đề rất thiết thực và mang tính thời sự trong giáo dục hiện nay. Đó chính là
lý do chúng tôi quyết định chọn đề tài: “Phát triển một số năng lực học tập của học
sinh trong dạy học phần hóa hữu cơ lớp 11 trung học phổ thông” nhằm góp phần

từng bước nâng cao chất lượng và hiệu quả của quá trình dạy học hóa học ở trường
phổ thông.


2
2. Mục đích của việc nghiên cứu
Nghiên cứu cơ sở lý luận, thực tiễn và đề xuất biện pháp phát triển một số năng
lực học tập của học sinh (năng lực tự học, năng lực hợp tác và năng lực ứng dụng công
nghệ thông tin) trong dạy học phần hóa hữu cơ lớp 11 THPT ban cơ bản, góp phần
nâng cao hiệu quả của quá trình dạy học.
3. Nhiệm vụ của đề tài
-

Tìm hiểu tổng quan về hướng nghiên cứu của đề tài.

-

Tìm hiểu, hệ thống các kiến thức về cơ sở lý luận của đề tài: cơ sở lý thuyết về
các năng lực học tập của học sinh.

-

Điều tra thực trạng về việc phát triển một số năng lực học tập cho học sinh
trong dạy học hóa học ở trường THPT.

-

Nghiên cứu việc phát triển một số năng lực học tập khi dạy học các bài trong
chương “Dẫn xuất halogen. Ancol – Phenol” và “Anđehit – Xeton – Axit
cacboxylic” lớp 11 ban cơ bản cho học sinh.

-

Đề xuất các biện pháp để phát triển một số năng lực học tập cho học sinh
(năng lực tự học, năng lực hợp tác và năng lực ứng dụng công nghệ thông tin).

-

Xây dựng kế hoạch dạy học - bài giảng của chương “Dẫn xuất halogen. Ancol
– Phenol” và “Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic” lớp 11 THPT theo hướng
phát triển năng lực tự học, năng lực hợp tác và năng lực ứng dụng công nghệ
thông tin cho học sinh.

-

Thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp
đề xuất trong bài giảng đã thiết kế.

4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu: Việc phát triển năng lực tự học, năng lực hợp tác, năng
lực ứng dụng công nghệ thông tin cho học sinh khi dạy học chương “Dẫn xuất
halogen. Ancol – Phenol” và “Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic” lớp 11 ban
cơ bản.
-

Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học môn Hóa học ở trường THPT.


3
5. Phạm vi nghiên cứu

Nội dung: Kiến thức của chương “Dẫn xuất halogen. Ancol – Phenol” và
“Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic” lớp 11 ban cơ bản.
Địa bàn nghiên cứu: Một số trường THPT ở tỉnh Đồng Nai, Lâm Đồng và Tp.
HCM.
Thời gian nghiên cứu: từ tháng 09/2013 đến 09/2014.
6. Giả thuyết khoa học
Nếu nắm vững cơ sở lý luận về năng lực học tập của học sinh, từ đó xây dựng
những hình thức, biện pháp có tính khoa học và khả thi cao thì sẽ phát triển một số
năng lực học tập cho học sinh (năng lực tự học, năng lực hợp tác và năng lực ứng
dụng công nghệ thông tin), qua đó góp phần nâng cao kết quả dạy học ở các trường
THPT.
7. Phương pháp nghiên cứu
7.1. Các phương pháp nghiên cứu lý luận
- Đọc và nghiên cứu các tài liệu liên quan đến đề tài.
- Sử dụng phối hợp các phương pháp phân tích , tổng hợp, phân loại, hệ thống
hóa, khái quát hóa.
7.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn
- Thăm lớp, dự giờ, trò chuyện, trao đổi ý kiến với giáo viên và học sinh.
- Phỏng vấn một số giáo viên.
- Điều tra bằng phiếu hỏi.
- Phương pháp thực nghiệm (Thực nghiệm sư phạm để kiểm nghiệm giá trị thực
tiễn của các kết quả nghiên cứu và khả năng ứng dụng của những đề xuất).
7.3. Phương pháp toán học
- Phương pháp phân tích số liệu.
- Phương pháp thống kê toán học.
8. Những đóng góp của đề tài
-

Nghiên cứu các nguyên tắt phát triển một số năng lực học tập cho học sinh.

-

Tìm hiểu về biểu hiện của năng lực tự học, năng lực hợp tác và năng lực ứng
dụng công nghệ thông tin của HS.


4

-

Đề xuất các biện pháp sư phạm tương ứng để phát triển một số năng lực học
tập cho học sinh THPT.

-

Xây dựng một số giáo án của chương “Dẫn xuất halogen. Ancol – Phenol” và
“Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic” lớp 11 THPT theo định hướng phát triển
năng lực tự học, năng lực hợp tác và năng lực ứng dụng công nghệ thông tin.

-

Xây dựng tiêu chí đánh giá một số năng lực học tập cho học sinh.


5

Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu
Xã hội hiện đại với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học – công nghệ, xu thế toàn
cầu hóa và hội nhập quốc tế, nền kinh tế tri thức đang đặt ra những yêu cầu cấp thiết

đối với đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao của tất cả các quốc gia, trong đó có
Việt Nam. Vì vậy, đổi mới giáo dục – đào tạo với mục tiêu đào tạo đội ngũ nhân lực
có năng lực cần cho việc học suốt đời và gắn với cuộc sống hằng ngày là yêu cầu bức
thiết đối với giáo dục – đào tạo hiện nay.
Thực hiện mục tiêu đó, đã có nhiều tài liệu và công trình nghiên cứu về phát triển
năng lực.
1.1.1. Các tài liệu về phát triển năng lực
 Vào năm 2005, trong tài liệu hội thảo tập huấn: “Phát triển năng lực thông qua
phương pháp và phương tiện dạy học mới” thuộc dự án phát triển giáo dục THPT của
Hà Nội, GS. Bernd Meier và TS. Nguyễn Văn Cường đã trình bày chi tiết về những
nội dung cơ bản về phát triển năng lực. Trong tài liệu gồm có 4 phần chính:
− Phần 1: Một số cơ sở của dạy và học trong xã hội tri thức: Trong phần này, các tác
giả đã trình bày lý thuyết phát triển năng lực, mô hình cấu trúc của năng lực và khái
niệm học tập theo lý thuyết năng lực.
− Phần 2: Dạy và học với Phương pháp dạy học mới: Phần 2 trình bày về các kĩ
thuật và PPDH mới gồm dạy học giải quyết vấn đề, dạy học tình huống và dạy học dự
án nhằm phát triển năng lực cho HS trong quá trình dạy và học.
− Phần 3: Dạy và học với Phương tiện dạy học mới: Phần 3 của tài liệu trình bày
khái niệm về phương tiện, một số phương tiện dạy học mới để hỗ trợ quá trình dạy học
với mục tiêu phát triển năng lực, đặc biệt là phương tiện điện tử (e –learning).
− Phần 4: Chất lượng dạy học và chuẩn giáo dục: Phần cuối của tài liệu nêu những
tiêu chuẩn để đánh giá một giờ học tốt và chuẩn giáo dục [3].
 Đặc biệt, vào ngày 4-11-2013, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã ký ban hành
Nghị quyết Hội nghị lần thứ 8, Ban Chấp hành Trung Ương khóa XI Nghị quyết số
29-NQ/TW về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công


6
nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa và hội nhập quốc tế. Trong nghị quyết đã nêu rõ quan điểm chỉ đạo, mục tiêu,

nhiệm vụ và giải pháp theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người
học [6].
 Bên cạnh đó, Bộ GD&ĐT cũng đã ban hành kế hoạch số 831/KH-BGDĐT tổ
chức hội thảo “Một số vấn đề chung về xây dựng chương trình giáo dục phổ thông sau
năm 2015”. Trong hội thảo, có bài viết:
− “Mục tiêu và chuẩn trong chương trình giáo dục phổ thông sau năm 2015” của tác
giả Đinh Quang Báo, bài viết tập trung vào làm rõ khái niệm của các năng lực và phẩm
chất của HS ở trường THCS và THPT, từ đó tác giả nêu rõ chuẩn đầu ra của các năng
lực và phẩm chất cần đạt được ở mỗi cấp học [1].
− “Bàn về năng lực chung và chuẩn đầu ra về năng lực” của tác giả Mai Văn Hưng,
bài viết trình bày: khái niệm năng lực, những năng lực chung và năng lực riêng đồng
thời đề xuất hình thức đánh giá của một số năng lực [15].
 Riêng về bộ môn Hóa học, bài báo “Sử dụng một số phương pháp và kĩ thuật
dạy học tích cực – hướng phát triển một số năng lực cơ bản cho HS trong dạy học hóa
học” của TS. Cao Thị Thặng được đăng trên tạp chí Khoa học-Đại học Sư phạm Hà
Nội. Tác giả đi sâu vào các vấn đề sau:
− Khái niệm năng lực.
− Năng lực cơ bản cần phát triển cho HS phổ thông.
− Một số phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực.
− Áp dụng dạy học tích cực trong hóa học nhằm phát triển các năng lực cơ bản cho
HS [21].
Các tài liệu trên đều đi sâu vào phân tích cơ sở lí luận của một số năng lực: Khái
niệm, biểu hiện, chuẩn đầu ra về năng lực, một số biện pháp phát triển năng lực.
1.1.2. Các đề tài nghiên cứu về phát triển năng lực cho HS trong dạy học hóa học
Những năm gần đây vấn đề phát triển năng lực học tập cho HS trong bộ môn Hóa
học cũng đã thu hút khá nhiều luận văn thạc sĩ giáo dục học và khóa luận tốt nghiệp
đại học sư phạm. Sau đây là một số đề tài:


7

 Luận văn thạc sĩ: “Rèn luyện năng lực sáng tạo cho HS trong dạy học hóa họcChương oxi-lưu huỳnh (Lớp 10- Ban nâng cao)” của học viên Trần Thị Thanh Tâm–
Đại học Sư phạm Tp.HCM (2008). Tác giả tập trung vào rèn luyện năng lực sáng tạo
cho HS trong chương Oxi-lưu huỳnh thông qua 8 biện pháp, đặc biệt là yêu cầu HS
nêu cách giải nhanh nhất và sáng tạo nhất. Tác giả đã sưu tầm và xây dựng 46 câu hỏi
và bài tập trong chương Oxi-lưu huỳnh nhằm rèn luyện năng lực sáng tạo cho HS [20].
 Luận văn thạc sĩ: “Thiết kế tài liệu tự học có hướng dẫn theo môđun nhằm nâng
cao năng lực tự học cho HSG hóa lớp 11” của học viên Nguyễn Ngọc Nguyên– Đại
học Sư phạm Tp.HCM (2010). Tác giả đã biên soạn một tài liệu tự học có hướng dẫn
bao gồm các vấn đề lý thuyết, bài tập phần hidrocacbon ở lớp 11- THPT giúp HS lớp
chuyên, lớp chọn hoá học có thể tự học có hiệu quả. Tuy nhiên, đề tài này chủ yếu tập
trung vào kĩ năng tự học, chưa làm rõ được năng lực tự học mà HS đạt được như tên
đề tài đã nêu [17].
 Luận văn thạc sĩ: “Thiết kế tài liệu tự học có hướng dẫn theo môđun nhằm nâng
cao năng lực tự học cho HS giỏi hóa lớp 12” của học viên Trần Thị Thanh Hà – Đại
học Sư phạm Tp.HCM (2010). Tác giả đã hệ thống hóa cơ sở lý luận của năng lực tự
học và những biện pháp để nâng cao năng lực tự học. Tác giả đi sâu vào thiết kế tài
liệu tự học có hướng dẫn cho HS giỏi của chương trình hóa học lớp 12. Tài liệu này rất
hữu ích để nâng cao năng lực tự học cho HS lớp 12, góp phần hoàn thiện kiến thức cho
các kì thi cuối cấp [12].
 Luận văn thạc sĩ: “Xây dựng Website nhằm tăng cường năng lực tự học cho học
sinh giỏi hóa học lớp 11” của học viên Nguyễn Thị Tuyết Hoa– Đại học Sư phạm
Tp.HCM (2010). Tác giả đã nghiên cứu cơ sở lý thuyết tăng cường năng lực tự học và
từ đó chọn biện pháp xây dựng Website để tăng cường năng lực tự học cho HS, đặc
biệt là tác giả đã nghiên cứu việc sử dụng Website nhằm tăng cường năng lực tự học
cho HS [14].
 Luận văn thạc sĩ: “Xây dựng hệ thống bài tập hóa học nhằm phát triển năng lực
tư duy cho HS THPT (chương Crom-sắt-đồng, lớp 12 nâng cao)” của học viên Vân
Long Trọng– Đại học Sư phạm Tp.HCM (2010). Trên cơ sở cấu trúc của chương
Crom-sắt-đồng cũng như mục đích, yêu cầu cần đạt được về kiến thức, kĩ năng, thái

8
độ, tác giả đã đưa ra hướng phát triển năng lực tư duy thông qua việc xây dựng hệ
thống bài tập trắc nghiệm và tự luận với 4 mức độ tư duy từ thấp đến cao. Kết thúc
chương tác giả còn đưa ra một hệ thống bài tập tổng hợp khá đầy đủ các hình thức trắc
nghiệm và tự luận [25].
 Luận văn thạc sĩ: “Lựa chọn, xây dựng bài tập hóa học lớp 11 (phần hữu cơ,
ban nâng cao) nhằm rèn luyện năng lực sáng tạo cho HS THPT” của học viên Trần
Vũ Xuân Uyên– Đại học Sư phạm Tp.HCM (2010). Tác giả phát triển năng lực sáng
tạo cho HS theo hướng lựa chọn và xây dựng hệ thống bài tập hữu cơ lớp 11 ban nâng
cao bao gồm bài tập trắc nghiệm và tự luận [29].
1.1.3. Kết luận chung
Các đề tài trên đều thể hiện những điểm chung thống nhất như sau:
 Phát triển một năng lực cụ thể
− Năng lực sáng tạo.
− Năng lực tư duy.
− Năng lực tự học.
− Năng lực giải quyết vấn đề.
 Nghiên cứu một hình thức cụ thể để phát triển năng lực trong một chương hay
cả chương trình của một khối lớp
− Thiết kế tài liệu tự học.
− Xây dựng hệ thống bài tập.
− Xây dựng Website.
Mỗi luận văn đều có ưu điểm là phát triển được năng lực học tập cho HS trong một
chương hay cả chương trình của một khối lớp. Điều này góp phần nâng cao hiệu quả
của quá trình dạy học ở các trường THPT hiện nay.
Tuy vậy, đa số các luận văn trên chỉ chú trọng đi sâu phát triển một năng lực cụ thể
hoặc tập trung nghiên cứu hình thức nhằm phát triển một năng lực tương ứng. Nội
dung nghiên cứu chỉ gồm phát triển một năng lực hay hình thức phát triển một năng
lực của cả chương hay cả chương trình của khối lớp thì còn tương đối ít vì trong một

chương hay một chương trình có thể phát triển được một số các năng lực khác nhau


9
thông qua những biện pháp cụ thể. Bên cạnh đó, các đề tài chưa xây dựng được tiêu
chí đánh giá năng lực mà đề tài mình đã phát triển được.
Thế nên thông qua đề tài này, chúng tôi muốn tạo nên những điểm mới theo hướng
phát triển năng lực mà các đề tài đi trước vẫn chưa thể hiện được là phát triển một số
năng lực trong chương trình học của một số chương, cụ thể với đề tài là chương “Dẫn
xuất halogen. Ancol – Phenol” và “Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic” lớp 11 THPT
đồng thời xây dựng các tiêu chí đánh giá một số năng lực mà đề tài đã phát triển để
đáp ứng được nhu cầu phát triển toàn diện năng lực của người học trong dạy và học
hóa học hiện nay. Tuy vậy, những đề tài trên cũng là những tư liệu quý giá, có nhiều
giá trị về mặt lý luận cũng như thực tiễn, giúp chúng tôi có thể rút ra nhiều điều bổ ích
và những gợi ý quan trọng cho đề tài nghiên cứu của mình. Chúng tôi sẽ tiếp thu chọn
lọc và phát huy những ý tưởng của các tác giả đi trước trên cơ sở đối chiếu với yêu cầu
và nhiệm vụ cụ thể mà luận văn đặt ra.

1.2. Năng lực và phát triển năng lực học tập của HS THPT
1.2.1. Khái niệm về năng lực
Khái niệm năng lực (competency) có nguồn gốc tiếng La tinh “competentia”. Ngày
nay khái niệm năng lực được hiểu nhiều nghĩa khác nhau.
Theo Barnett (1992): “Năng lực là một tập hợp các kiến thức, kĩ năng và thái độ
phù hợp với một hoạt động thực tiễn”. Chú trọng hơn đến tính thực hành của năng lực,
Rogiers (1996) cho rằng: “Năng lực là biết sử dụng các kiến thức và kĩ năng trong một
tình huống có nghĩa” [39].
Trong Tự Điển Webster's New 20th Century (1965): “Năng lực là khả năng đáp
ứng thích hợp và đầy đủ các yêu cầu của một lĩnh vực hoạt động” [39].
Cùng quan điểm với các ý kiến trên là F.E. Weinert khi tác giả cho rằng: “Năng lực
là những kĩ năng, kĩ xảo học được hoặc sẵn có của cá thể nhằm giải quyết các tình

huống xác định, cũng như sự sẵn sàng về động cơ xã hội và khả năng vận dụng các
cách giải quyết vấn đề một cách có trách nhiệm và hiệu quả trong những tình huống
linh hoạt” [4].
Năm 2002, Tổ chức các nước kinh tế Phát triển (OECD) đã thực hiện một nghiên
cứu lớn về những năng lực cần đạt của người lao động trong thời kỳ kinh tế tri thức.


10
Nghiên cứu này xác định: “Năng lực là khả năng cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức
hợp và thực hiện thành công nhiệm vụ trong một bối cảnh cụ thể” [39].
Theo Bernd Meier, Nguyễn Văn Cường: “Năng lực là một thuộc tính tâm lý phức
hợp, là điểm hội tụ của nhiều yếu tố như tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, kinh nghiệm, sự sẵn
sàng hành động và trách nhiệm đạo đức” [4].
Ở Việt Nam, vấn đề năng lực cũng đã sớm được đề cập.
Theo Từ điển Tiếng Việt: Năng lực là phẩm chất tâm lí và sinh lí tạo cho con người
khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lượng cao.
Trong các chương trình dạy học hiện nay của các nước thuộc khối OECD, người ta
cũng sử dụng mô hình đơn giản hơn, phân chia năng lực thành hai nhóm chính, đó là
các năng lực chung và các năng lực chuyên biệt.
Các năng lực chung là năng lực cần thiết cho nhiều hoạt động khác nhau bao gồm:
Nhóm năng lực làm chủ và phát triển bản thân
- Năng lực tự học.
- Năng lực giải quyết vấn đề.
- Năng lực tư duy.
- Năng lực tự quản lý.
Nhóm năng lực về quan hệ xã hội
- Năng lực giao tiếp.
- Năng lực hợp tác.
Nhóm năng lực công cụ
- Năng lực sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông.

- Năng lực sử dụng ngôn ngữ.
- Năng lực tính toán [6], [15].
Năng lực chuyên biệt là những năng lực có tính chuyên môn nhằm đáp ứng nhu
cầu của một lĩnh vực chuyên biệt nào đó. Cụ thể:
Theo PGS.TS. Đặng Thị Oanh, nhóm năng lực chuyên môn trong môn Hóa học
bao gồm các năng lực sau đây:
-

Năng lực sử dụng ngôn ngữ hoá học.

-

Năng lực thực hành hoá học.


11

-

Năng lực tính toán hóa học.

-

Năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề thông qua môn hoá học.

-

Năng lực vận dụng kiến thức hoá học vào cuộc sống [6].

Trong bài viết “Bàn về năng lực chung và chuẩn đầu ra về năng lực của HS THPT

trong chương trình giáo dục phổ thông sau năm 2015”, PGS.TS Mai Văn Hưng đã nêu
ra khái niệm về năng lực như sau:
-

Năng lực tự nhiên (natural ability) là loại năng lực được nảy sinh trên cơ sở

những tư chất bẩm sinh di truyền, không cần đến tác động của giáo dục, đào tạo. Nó
cho phép con người giải quyết được những yêu cầu tối thiểu, quen thuộc đặt ra cho
mình trong cuộc sống. Chính năng lực tự nhiên này góp phần vào sự phát triển của các
trẻ em, nhưng sự khác nhau giữa các trẻ không phải do yếu tố năng lực tự nhiên quyết
định hoàn toàn.
-

Năng lực được đào tạo (trained ability) này được hình thành trên nền tảng của

năng lực tự nhiên nhưng là một bậc cao hơn so với năng lực tự nhiên. Năng lực được
đào tạo là những phẩm chất của quá trình hoạt động tâm lý tương đối ổn định và khái
quát của con người.
Như vậy, “Năng lực của con người là sự kết hợp hài hòa giữa năng lực tự nhiên
và năng lực được đào tạo, là hệ thống tiền đề bên trong và bên ngoài để từ đó phát
triển thành tài năng cá nhân” [15].
Với đối tượng cụ thể là HS THPT, tác giả Nguyễn Công Khanh cho rằng:
“Năng lực của HS là khả năng làm chủ những hệ thống kiến thức, kỹ năng, thái độ...
phù hợp với lứa tuổi và vận hành (kết nối) chúng một cách hợp lý vào thực hiện thành
công nhiệm vụ học tập, giải quyết hiệu quả những vấn đề đặt ra cho chính các em
trong cuộc sống” [11].
Tóm lại, trong luận văn này, chúng tôi lựa chọn định nghĩa: “Năng lực là khả
năng thực hiện có hiệu quả và có trách nhiệm các hành động, giải quyết các nhiệm vụ,
vấn đề thuộc lĩnh vực nghề nghiệp, xã hội hay cá nhân trong những tình huống khác
nhau trên cơ sở kết hợp sự hiểu biết, kĩ năng, kĩ xảo, kinh nghiệm và thái độ” làm cơ

sở lý luận cho đề tài nghiên cứu.


12
1.2.2. Đặc điểm của năng lực
Theo GS. Đinh Quang Báo, tuy năng lực có nhiều cách định nghĩa khác nhau
nhưng năng lực có một số đặc điểm chung, cơ bản là:
- Đề cập tới xu thế đạt được một kết quả nào đó của một công việc cụ thể, do
một con người cụ thể thực hiện năng lực học tập, năng lực tư duy, năng lực tự quản lý
bản thân, … Vậy không tồn tại năng lực chung chung.
- Có sự tác động của một cá nhân cụ thể tới một đối tượng cụ thể (kiến thức,
quan hệ xã hội, …) để có một sản phẩm nhất định; do đó có thể phân biệt người này
với người khác.
- Năng lực là một yếu tố cấu thành trong một hoạt động cụ thể. Năng lực chỉ
tồn tại trong quá trình vận động, phát triển của một hoạt động cụ thể. Vì vậy, năng lực
vừa là mục tiêu, vừa là kết quả hoạt động, nó là điều kiện của hoạt động, nhưng cũng
phát triển trong chính hoạt động đó.
- Bản chất của năng lực là khả năng của chủ thể kết hợp một cách linh hoạt, có
tổ chức hợp lí các kiến thức, kĩ năng với thái độ, giá trị, động cơ, nhằm đáp ứng những
yêu cầu phức hợp của một hoạt động, bảo đảm cho hoạt động đó đạt kết quả tốt đẹp
trong một bối cảnh (tình huống) nhất định. Biểu hiện của năng lực là biết sử dụng các
nội dung và các kĩ năng trong một tình huống có ý nghĩa, chứ không ở tiếp thu lượng
tri thức rời rạc [1].
Với những đặc điểm chung rút ra trên đây để chỉ đạo quá trình dạy học, giáo
dục là muốn hình thành, rèn luyện, đánh giá năng lực ở cá nhân tất yếu phải đưa cá
nhân tham gia vào hoạt động làm ra sản phẩm.
1.2.3. Cấu trúc của năng lực
Để hình thành và phát triển năng lực cần xác định các thành phần và cấu trúc
của chúng. Có nhiều loại năng lực khác nhau. Hiện nay, việc phát triển năng lực thông
qua dạy học được hiểu đồng nghĩa với phát triển năng lực hành động. Cấu trúc chung

của năng lực hành động được mô tả là sự kết hợp của 4 năng lực thành phần sau:


13

Hình 1.1. Cấu trúc của năng lực hành động
- Năng lực chuyên môn (Professional competency): Là khả năng thực hiện các
nhiệm vụ chuyên môn cũng như khả năng đánh giá kết quả chuyên môn một cách độc
lập, có phương pháp và chính xác về mặt chuyên môn. Trong đó bao gồm cả khả năng
tư duy lô gic, phân tích, tổng hợp, trừu tượng hoá, khả năng nhận biết các mối quan hệ
hệ thống và quá trình. Năng lực chuyên môn hiểu theo nghĩa hẹp là năng lực nội dung
chuyên môn, theo nghĩa rộng bao gồm cả năng lực phương pháp chuyên môn.
- Năng lực phương pháp (Methodical competency): Là khả năng đối với
những hành động có kế hoạch, định hướng mục đích trong việc giải quyết các nhiệm
vụ và vấn đề. Năng lực phương pháp bao gồm năng lực phương pháp chung và
phương pháp chuyên môn. Trung tâm của phương pháp nhận thức là những khả năng
tiếp nhận, xử lý, đánh giá, truyền thụ và trình bày tri thức.
- Năng lực xã hội (Social competency): Là khả năng đạt được mục đích trong
những tình huống xã hội cũng như trong những nhiệm vụ khác nhau trong sự phối hợp
chặt chẽ với những thành viên khác.
- Năng lực cá thể (Induvidual competency): Là khả năng xác định, đánh giá
được những cơ hội phát triển cũng như những giới hạn của cá nhân, phát triển năng
khiếu, xây dựng và thực hiện kế hoạch phát triển cá nhân, những quan điểm, chuẩn giá
trị đạo đức và động cơ chi phối các thái độ và hành vi ứng xử.
Từ cấu trúc của năng lực cho thấy giáo dục định hướng phát triển năng lực
không chỉ nhằm mục tiêu phát triển năng lực chuyên môn bao gồm tri thức, kỹ năng
chuyên môn mà còn phát triển năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá


14

thể. Những năng lực này không tách rời nhau mà có mối quan hệ chặt chẽ. Năng lực
hành động được hình thành trên cơ sở có sự kết hợp các năng lực này [4].
1.2.4. Dạy học theo quan điểm phát triển năng lực
Dạy học định hướng phát triển năng lực là chương trình dạy học nhằm khắc
phục những nhược điểm của giáo dục định hướng nội dung "hàn lâm, kinh viện". Mục
tiêu dạy học không chỉ giới hạn trong việc truyền thụ hệ thống tri thức chuyên môn mà
nhằm phát triển toàn diện nhân cách thông qua việc phát triển các năng lực cho người
học.
Để xác định mục tiêu dạy học của môn học cần xác định những kết quả, năng
lực nào người học cần đạt một cách rõ ràng, cụ thể, có thể đánh giá được. Khi mô tả
mục tiêu dạy học của các bài học theo kiến thức, kĩ năng, thái độ cần liên hệ chúng để
góp phần phát triển những năng lực nào trong các thành phần năng lực.
Dạy học định hướng phát triển năng lực, trong đó người học cần được luyện tập
vận dụng kết hợp các thành phần kiến thức, kĩ năng thái độ trong những tình huống
ứng dụng phức hợp nhằm đạt mục tiêu phát triển nhân cách toàn diện, phát triển năng
lực cho người học. Vì vậy dạy học cần có nội dung, PPDH và đánh giá... phù hợp.
Các nội dung môn học, các hoạt động cơ bản của môn học phải được liên kết
với nhau nhằm hình thành năng lực. Nội dung dạy học theo quan điểm phát triển năng
lực không chỉ giới hạn trong tri thức và kĩ năng chuyên môn mà gồm những nhóm nội
dung nhằm phát triển các lĩnh vực năng lực:
Bảng 1.1. Nhóm nội dung nhằm phát triển các lĩnh vực năng lực
Học nội dung

Học phương pháp

Học giao tiếp – Xã

Học tự trải nghiệm –

chuyên môn

– chiến lược

hội

đánh giá

− Các tri thức − Lập

kế

hoạch − Làm việc trong − Tự đánh giá điểm

chuyên môn (các học tập, kế hoạch nhóm;
khái niệm, phạm làm việc;
trù, quy luật…);

− Các

− Các kỹ năng pháp
chuyên môn;

mạnh, điểm yếu;

− Tạo điều kiện − Xây

dựng

kế

phương cho sự hiểu biết về hoạch phát triển cá
nhận

thức phương

chung: Thu thập, hội;

diện

xã nhân;
− Đánh

giá,

hình