skkn rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa sinh lớp 12CB

Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐỒNG NAI
Đơn vị: TRƯỜNG THPT NGUYỄN HỮU CẢNH

 
Mã số:………….

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

RÈN LUYỆN KỸ NĂNG
LẬP BẢNG HỆ THỐNG HÓA KIẾN THỨC CHO
HỌC SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN TIẾN HÓA
SINH LỚP 12 - BAN CƠ BẢN

Người thực hiện: Dương Thị Oanh
Lĩnh vực nghiên cứu:
Quản lí giáo dục………………………….
Phương pháp giảng dạy bộ môn: Sinh học
Lĩnh vực khác………………….................

.

Có đính kèm:
 Mô hình

 Phần mềm

 Phim ảnh

 Hiện vật khác

Năm học 2012 – 2013

Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

1

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

SƠ LƯỢC LÝ LỊCH KHOA HỌC
I. THÔNG TIN CHUNG VỀ CÁ NHÂN:
1. Họ và tên: Dương Thị Oanh
2. Ngày 28 tháng 6 năm 1968
3. Giới tính: Nữ
4. Địa chỉ:
- Cơ quan: Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh – Long Bình Tân – Biên Hòa
- Nhà riêng: B7/N4-Khu phố 2-Phường Long Bình Tân-Biên Hòa- Đồng Nai
5. Điện thoại: 0918608870
6. E-mail:
7 . Chức vụ: Chủ tịch Công đoàn; giáo viên
8. Đơn vị công tác: Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh – Biên Hòa – Đồng Nai
II. TRÌNH ĐỘ ĐÀO TẠO:
1. Học vị (hoặc trình độ chuyên môn, nghiệp vụ) cao nhất: Cử nhân
2. Năm nhận bằng: 1990
3. Chuyên ngành đào tạo: Sinh học
III. KINH NGHIỆM KHOA HỌC:
1. Lĩnh vực chuyên môn có kinh nghiệm: Giảng dạy.

2. Số năm có kinh nghiệm: 22 năm
3. Các sáng kiến kinh nghiệm đã có trong 5 năm gần đây:
- Năm học 2007 – 2008: Suy nghĩ về phương pháp đánh giá, kiểm tra kết quả học
tập của học sinh bằng trắc nghiệm khách quan.
- Năm học 2008 – 2009: Một số ý kiến đóng góp vào phương pháp chủ nhiệm.
- Năm học 2009 – 2010: Áp dụng phương pháp dạy học tích cực vào giảng dạy
chương III: Sinh trưởng và Phát triển” – Sinh 11 chương trình nâng cao.
- Năm học 2010 – 2011: Một số kinh nghiệm lồng ghép kiến thức giáo dục giới
tính trong giảng dạy môn sinh lớp 11.
- Năm học 2011 – 2012: Vận dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề vào giảng
dạy bài 10,11,12 sinh lớp 12 Ban cơ bản.

Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

2

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

MỤC LỤC
I. Lí do chọn đề tài .....................................................................................Trang 1
II. Nội dung:
1.

Cơ sở lý luận ...................................................................................Trang 2

1.1. Khái niệm về kỹ năng hệ thống hóa kiến thức trong học tập ........ ....Trang 2
1.2. Biện pháp rèn luyện kỹ năng lập bảng................................................Trang 3

2.

Nội dung, biện pháp thực hiện các giải pháp của đề tài...................Trang 4

2.1. Sử dụng bảng hệ thống hóa kiến thức điều khiển quá trình dạy học...Trang 4
2.2. Sử dụng bảng hệ thống hóa kiến thức tổ chức hoạt động học tập.......Trang 7
2.3. Sử dụng bảng hệ thống hóa kiến thức củng cố, vận dụng và nâng cao kiến
thức............................................................................................................Trang 10
2.4. Sử dụng bảng hệ thống hóa kiến thức tổ chức hoạt động tự học ở nhà của
học sinh .....................................................................................................Trang 14
III. Hiệu quả của đề tài………………………………..............................Trang 17
IV. Đề xuất, khuyến nghị khả năng áp dụng……………………………...Trang
21
V. Tài liệu tham khảo................................................................................Trang 22

Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

3

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

Tên sáng kiến kinh nghiệm:

RÈN LUYỆN KỸ NĂNG LẬP BẢNG HỆ THỐNG HÓA KIẾN THỨC
CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN TIẾN HÓA

SINH LỚP 12 - BAN CƠ BẢN

-----***----I – LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Trong xã hội hiện đại, khoa học kỹ thuật phát triển nhanh như vũ bão với
sự xuất hiện của nhiều ngành khoa học mới đặc biệt là sự bùng nổ của công nghệ
thông tin làm cho khối lượng tri thức tăng lên một cách nhanh chóng. Điều đó đã
đặt ra cho dạy học một yêu cầu mới không chỉ dạy học kiến thức mà quan trọng
hơn là dạy cho học sinh cách học và tự học. Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn Đảng
và Nhà nước đã và đang tiến hành đổi mới toàn diện về giáo dục ở các cấp học
trong đó có THPT nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả đào tạo. Sự đổi mới này
liên quan đến rất nhiều lĩnh vực như: đổi mới mục tiêu, nội dung, phương pháp,
hình thức tổ chức dạy học và kiểm tra đánh giá. Trong đó đổi mới phương pháp
dạy học được đặt lên hàng đầu. Luật giáo dục điều 28.2 đã ghi: “Phương pháp
giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của
học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học, bồi dưỡng phương
pháp tự học, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến
tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh” có thể nói cốt lõi của
đổi mới dạy và học là “ hướng tới hoạt động học tập chủ động, chống lại thói
quen học tập thụ động”.
Tuy nhiên, trong thực tiễn việc dạy học ngày nay gặp rất nhiều khó khăn,
hầu hết thầy cô giáo đều mang tâm huyết và lòng nhiệt tình của mình để đầu tư
vào giảng dạy với mong muốn là học sinh của mình sẽ đạt được kết quả học tập
tốt, đạo đức tốt để sau này phục vụ đất nước, phục vụ nhân dân. Nhưng ngược lại,
kết quả học tập của học sinh chưa cao, ít tiến bộ, thậm chí có em sức học ngày
càng sa sút. Có nhiều ý kiến khác nhau về kết quả này, nhưng hầu hết đều cho
rằng có ba yếu tố ảnh hưởng đến học tập của các em:
- Ý thức tự học tập, khả năng chủ động tiếp thu kiến thức của các em kém, bị trào
lưu chơi game, phim ảnh không lành mạnh tác động tiêu cực.
- Chương trình học còn nặng nề, ôm đồm về mặt kiến thức. Xét riêng chương
trình sinh học của lớp 12 bao gồm 3 phần chính: Di truyền; Tiến hóa; Sinh thái;
nếu trước đây lượng kiến thức này học sinh được học cả ở lớp 11 thì nay chỉ gói
gọn trong lớp 12.

- Phương pháp dạy học chưa đáp ứng được nội dung sách giáo khoa. Hiện nay
hầu hết các giáo viên đều chủ động tích cực đổi mới phương pháp dạy học nhằm
hướng hoạt động học tập cho học sinh theo hướng tích cực tuy nhiên việc lựa
chọn phương pháp phù hợp với nội dung bài dạy, đối tượng học sinh không phải
giáo viên nào cũng làm tốt.
Trong chương trình sinh học lớp 12, phần tiến hóa chỉ có 11 tiết học tương
ứng với 11 bài, chiếm 23% toàn bộ kiến thức, chiếm 25% điểm số kỳ thi tốt
Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

4

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

nghiệp (10/40 câu), 20% điểm số kỳ thi đại học (12/60 câu) nhưng lại là một phần
khó dạy vì phần tiến hóa là tích hợp của các khoa học trong sinh học, đặc trưng
bởi tính lý thuyết và khái quát cao. Để chứng minh cho quá trình tiến hóa người ta
phải sử dụng các sự kiện từ tất cả các bộ môn trong sinh học mặt khác các
phương tiện hỗ trợ dạy học như tranh ảnh, CNTT so với phần di truyền và sinh
thái ít do vậy khi giảng dạy phần này nhiều giáo viên còn lúng túng và thiếu kinh
nghiệm trong việc sử dụng các biện pháp nghiệp vụ sư phạm để tổ chức hoạt
động nhận thức tích cực, chủ động cho học sinh. Thực tế phần này lại được bố trí
dạy ở thời điểm giao giữa học kì I và học kì II nên trong quá trình ra đề thi, đề
kiểm tra một tiết ít được chú ý, chính vì vậy đa số học sinh không có hứng thú
còn xem nhẹ phần này.
Qua quá trình giảng dạy môn sinh lớp 12 tôi nhận thấy hệ thống hoá là
một trong các biện pháp, thao tác tư duy logic quan trọng, đạt hiệu quả cao trong
dạy học phần tiến hoá. Hệ thống hóa là thao tác được thực hiện nhằm gia công,

xử lý những tài liệu đã được qua giai đoạn phân tích – tổng hợp, so sánh, đối
chiếu để từ đó rút ra những kết luận khái quát, có tính quy luật của sự vận động
đối tượng nghiên cứu. Việc hệ thống hóa còn có tác dụng làm phong phú thêm
kiến thức đã học bằng một tư tưởng mới, xem xét các vấn đề đã học dưới góc độ
mới, từ đó đã đạt được kết quả là không những củng cố những điều đã học mà
còn sắp xếp chúng thành hệ thống chặt chẽ giúp học sinh lý giải được ý nghĩa sâu
xa của kiến thức ấy. Hệ thống hóa kiến thức có nhiều kỹ năng, nhưng lập bảng hệ
thống hóa kiến thức là một trong những kỹ năng phù hợp với trình độ của học
sinh, vận dụng có hiệu quả cao trong dạy và học phần tiến hóa chính vì vậy trong
sáng kiến kinh nghiệm này tôi xin trình bày một số kinh nghiệm của bản thân về
rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học
phần tiến hóa, sinh học lớp 12 ban cơ bản.
II- TỔ CHỨC THỰC HIỆN ĐỀ TÀI:
1 – Cơ sở lý luận:
1.1 - Khái niệm về kĩ năng hệ thống hóa trong học tập:
a. Khái niệm: là khả năng vận dụng thành thạo các thao tác tư duy, để sắp xếp kiến
thức đã học vào những trật tự logic chặt chẽ khác nhau, tuỳ theo mục đích cần hệ
thống.
b. Ưu điểm của sử dụng hệ thống hóa trong dạy học tiến hóa:
+ Hệ thống hoá là một biện pháp lôgic để cấu thành hoạt động tư duy lý luận. Do
đó nó là một tiêu chí đánh giá năng lực tư duy sáng tạo của học sinh. Bất kể môn
học nào cũng cần rèn luyện cho hệ thống hóa kĩ năng hệ thống hóa , từ đó giúp
học sinh có khả năng tư duy sáng tạo.
+ Do tính chất nội dung môn học (thuyết tiến hoá vốn được hình thành trên cơ sở,
khái quát, hệ thống các thành tựu của nhiều lĩnh vực sinh học), đòi hỏi tiếp cận nó
bằng phương thức hệ thống hoá. Muốn lĩnh hội được các khái niệm, quy luật về
tiến hóa thì không thể thiếu kĩ năng khái quát hóa kiến thức ở nhiều lĩnh vực.
Những nhà tiến hóa luận vốn là những người sử dụng thành công nhất các sự kiện
để từ đó khái quát hóa, hệ thống hóa chúng trong một hệ thống nhất định hình
thành quy luật tiến hóa của sinh giới.

Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

5

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

+ Mặt khác việc rèn luyện kĩ năng hệ thống hóa sẽ giúp cho học sinh lĩnh hội kiến
thức một cách nhẹ nhàng, nhanh chóng và ghi nhớ lâu bền. Đây là một phương
tiện đặc biệt quan trọng để phát triển năng lực tư duy nói chung và năng lực tư
duy sinh học nói riêng. Trong khi tập hệ thống hóa, học sinh phải luôn luôn sử
dụng các thao tác tư duy khác như phân tích, đối chiếu, so sánh, tổng hợp, khái
quát hóa, xác lập các mối liên hệ, tư duy của các em luôn luôn hoạt động và phát
triển, giúp học sinh hiểu được các khái niệm tiến hóa trong mối quan hệ với các
khái niệm khác, vạch ra bản chất các học thuyết tiến hóa cổ điển, thuyết tiến hóa
hiện đại…,đồng thời còn kiểm tra đánh giá kiến thức của học sinh sau một
chương, một phần ở mức độ cao hơn.
Tóm lại tính quy luật của sự tiến hóa sinh giới đã quy định hoạt động nhận
thức nội dung đó phải theo logic hệ thống hóa, khái quát hóa, do vậy nội dung của
phần tiến hóa trong chương trình sinh học THPT đòi hỏi tiếp cận nó bằng phương
thức hệ thống hóa.
c. Các biện pháp rèn luyện kỹ năng hệ thống hóa cho học sinh trong dạy học tiến
hóa:
- Biện pháp rèn luyện kỹ năng đọc, phân tích sách giáo khoa, tài liệu tham khảo.
- Biện pháp rèn luyện kỹ năng sử dụng các thao tác tư duy (phân tích – tổng hợp,
đối chiếu - so sánh).
- Biện pháp rèn luyện kỹ năng quan sát, phân tích tranh ảnh, hình vẽ trong SGK
hoặc tranh ảnh phóng to.

- Biện pháp rèn luyện kỹ năng phân tích và lập các loại sơ đồ.
- Biện pháp rèn luyện kỹ năng phân tích các bảng biểu cho sẵn.
- Biện pháp rèn luyện kỹ năng lập bảng.
1.2 – Biện pháp rèn luyện kỹ năng lập bảng.
1.2.1 - Các biện pháp sử dụng bảng hệ thống hóa trong dạy học tiến hóa.
a. Sử dụng bảng hệ thống hóa điều khiển quá trình dạy học:
Qua việc thực hiện kỹ năng lập bảng của học sinh, giáo viên biết được kết quả
học tập, qúa trình suy nghĩ của học sinh do vậy giáo viên có thể điều khiển cách thức
suy nghĩ, định hướng sự suy nghĩ đúng, uốn nắn cách suy nghĩ sai, đồng thời giúp
giáo viên kiểm tra khả năng nắm vững kiến thức của học sinh, qua đó điều chỉnh
việc dạy của mình cho phù hợp với trình độ học sinh.
b. Sử dụng bảng hệ thống hóa tổ chức hoạt động học tập:
Trong quá trình nhận thức, thông qua các hoạt động học sinh có thể thu nhận
được kiến thức một cách chủ động, tích cực. Trong quá trình lập bảng giáo viên đặt
ra hệ thống câu hỏi yêu cầu học sinh sử dụng các thao tác tư duy để hoàn thành
bảng, hoạt động của học sinh là tập trung suy nghĩ về những câu hỏi, những yêu cầu
của giáo viên, phải qua phân tích, so sánh, đối chiếu tìm ra cái chung bản chất từ
những cái riêng lẻ cụ thể, từ đó khái quát thành các khái niệm, cơ chế hay quá trình.
Hoạt động của học sinh trong quá trình thực hiện các thao tác lập bảng càng tích cực,
chủ động bao nhiêu thì kiến thức và kỹ năng thu được càng chính xác, vững chắc và
linh hoạt bấy nhiêu.

Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

6

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

c. Sử dụng bảng hệ thống hóa củng cố, vận dụng và nâng cao kiến thức:
Giúp học sinh củng cố những điều đã học, sắp xếp chúng thành hệ thống chặt
chẽ, lí giải được ý nghĩa sâu xa của kiến thức ấy.
d. Sử dụng bảng hệ thống hóa tổ chức hoạt động tự học ở nhà của học sinh:
Sau mỗi chương, mỗi bài giáo viên có thể ra các bài tập yêu cầu học sinh lập
bảng so sánh khái quát hóa kiến thức cho từng bài, từng chương, một vấn đề xuyên
suốt một chương hay nhiều chương hoặc tổ chức cho học sinh tìm hiểu trước bài
mới, chương mới, từ đó đảm bảo việc thực hiện tiết học trên lớp diễn ra nhẹ nhàng
và đỡ tốn thời gian học sinh sẽ chủ động tiếp thu bài mới một cách hào hứng và đạt
chất lượng cao hơn.
1.2.2- Các bước chính rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho
học sinh:
- Bước 1: Xác định chủ đề cần lập bảng.
- Bước 2: Xác định các tiêu chí của chủ đề và những tiêu chí chủ yếu của khái
niệm thuộc chủ đề để đặt vào đầu mỗi hàng và cột của bảng.
- Bước 3: Xác định nội dung của các tiêu chí và đặt chúng vào đúng ô tương ứng.
- Bước 4: Kiểm tra lại nội dung và hoàn thiện bảng.
2. Nội dung, biện pháp thực hiện các giải pháp của đề tài:
Trong đề tài này tôi xin trình bày một số kinh nghiệm rèn luyện kỹ năng lập
bảng hệ thống hoá kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hoá được vận
dụng cụ thể trong điều khiển quá trình dạy học; tổ chức quá trình học tập của học
sinh; củng cố và vận dụng nâng cao kiến thức; tổ chức hoạt động tự học ở nhà của
học sinh; qua 4 bước cơ bản. Đối tượng là học sinh lớp 12 ban cơ bản của trường
THPT Nguyễn Hữu Cảnh Biên Hòa, đa số lực học trung bình, trung bình khá.
2.1. Sử dụng bảng hệ thống hóa kiến thức điều khiển quá trình dạy học:
Bài 25: HỌC THUYẾT ĐAC UYN
Trọng tâm của bài: học sinh thấy được đóng góp quan trọng nhất của học
thuyết ĐacUyn là: đưa ra được học thuyết chọn lọc để lí giải các vấn đề thích
nghi, hình thành loài và nguồn gốc các loài, do vậy để xây dựng nội dung của bài

trước hết giáo viên cần cho học sinh hiểu và phân biệt được 2 con đường chọn lọc
tự nhiên và chọn lọc nhân tạo theo quan niệm của Đacuyn.
+ Bước 1: Xác định chủ đề: So sánh quan niệm của Đacuyn về CLTN và CLNT
+ Bước 2: Xác định các tiêu chí của chủ đề: Tác nhân, động lực, đối tượng, thời
gian, kết quả.
+ Bước 3: Xác định nội dung của các tiêu chí và đặt chúng vào đúng ô tương ứng.
Để giúp học sinh sử dụng SGK hoàn thành các kiến thức trong bảng nhanh, đúng
trọng tâm, giáo viên nên đặt hệ thống câu hỏi bám sát vào nội dung của các vấn
đề cần so sánh:
- Tác nhân của chọn lọc đối với các sinh vật trong tự nhiên và đối với vật
nuôi cây trồng?
- Động lực thức đẩy quá trình chọn lọc đối với các sinh vật trong tự nhiên và
đối với vật nuôi cây trồng?
- Đối tượng của quá trình chọn lọc tự nhiên và nhân tạo?
- Thời gian của quá trình chọn lọc tự nhiên và nhân tạo?
Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

7

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

- Kết quả của quá trình chọn lọc tự nhiên và nhân tạo?
Vấn đề
Chọn lọc
Chọn lọc
so sánh
tự nhiên

nhân tạo
Tác nhân
Động lực
Đối tượng
Thời gian
Kết quả
+ Bước 4: Kiểm tra nội dung và hoàn thiện bảng.
Vấn đề
so sánh
Tác nhân
Động lực
Đối tượng
Thời gian
Kết quả

Chọn lọc tự nhiên

Chọn lọc nhân tạo

Do thiên nhiên tiến hành và
chỉ giữ lại những biến dị có
lợi cho sinh vật.
Là đấu tranh sinh tồn của mỗi
cá thể trong điều kiện tự
nhiên.
Toàn bộ sinh vật trong tự
nhiên.
Có trước, kể từ khi sự sống
bắt đầu xuất hiện.
Hình thành loài mới và các

đơn vị phân loại trên loài.

Do con người tiến hành và chỉ
giữ lại những biến dị phù hợp,
có ích cho con người.
Nhu cầu thị hiếu nhiều mặt của
con người.
Vật nuôi và cây trồng.
Có sau kể từ khi con người biết
chăn nuôi và trồng trọt.
Hình thành các nòi mới
Hay thứ mới trong phạm vi một
loài.

Bài 26: HỌC THUYẾT TIẾN HÓA TỔNG HỢP HIỆN ĐẠI

Đây là một bài dài và khó, theo phân phân phối chương trình còn lồng ghép
thêm phần khung cuối bài 27( Quá trình hình thành quần thể thích nghi) vào phần
chọn lọc tự nhiên. Vì thế khi dạy phải đưa ra những kiến thức chuẩn như: Nêu rõ
khái niệm thế nào là nhân tố tiến hóa, phân biệt vai trò của từng nhân tố tiến hóa
đối với sự thay đổi của tần số alen, thành phần kiểu gen của quần thể (đặc biệt là đột
biến và chọn lọc tự nhiên) vai trò chung của các nhân tố đối với quá trình tiến hóa.
+ Bước 1: Xác định chủ đề cần lập bảng: So sánh vai trò của các nhân tố tiến hóa
chi phối quá trình tiến hóa nhỏ.
+ Bước 2: Xác định các tiêu chí của chủ đề: Vai trò của các nhân tố đối với sự
thay đổi của tần số alen, thành phần kiểu gen của quần thể, vai trò chung đối với
quá trình tiến hóa
+ Bước 3: Nội dung của các tiêu chí và đặt chúng vào đúng ô tương ứng.
Trong quá trình xây dựng bảng giáo viên hướng học sinh tới việc chứng minh các
nhân tố tiến hóa đã làm thay đổi vốn gen của quần thể như thế nào trên cơ sở đó

thấy được những điểm giống và khác nhau trong vai trò của các nhân tố đối với
tiến hóa.

Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

8

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

Các nhân
tố tiến hóa
Đột biến
Di nhập gen
Chọn lọc tự
nhiên
Giao phối
không ngẫu
nhiên
Các yếu tố
ngẫu nhiên

Tần số alen

Thành phần
kiểu gen

Vai trò chung đối với

quá trình tiến hóa

+ Bước 4: Kiểm tra lại nội dung và hoàn thiện bảng.
Các nhân
tố tiến hóa

Tần số alen

Đột biến

Thành phần
kiểu gen

Thay đổi tần số
tương đối của các
alen (rất chậm).
Di nhập gen Thay đổi tần số
tương đối của các
alen, có thể mang
đến alen mới.
Chọn lọc tự Thay đổi tần số
nhiên
tương đối của các
alen theo một hướng
xác định.

Thay
kiểu
thể.
Thay

kiểu
thể.

Giao phối
không ngẫu
nhiên
Các yếu tố Thay đổi tần số
ngẫu nhiên tương đối của các
alen không theo
hướng xác định.

Thay
kiểu
thể.
Thay
kiểu
thể.

đổi thành phần
gen cuả quần
đổi thành phần
gen cuả quần

Vai trò chung đối
với quá trình tiến
hóa
- Là nguồn nguyên
liệu sơ cấp của quá
trình tiến hoá.
- Làm cho vốn gen

của quần thể thêm
phong phú.

Thay đổi thành phần - Là nhân tố quy
kiểu gen cuả quần định chiều hướng
thể.
và nhịp độ tiến hoá.
đổi thành phần - Là nguồn nguyên
gen cuả quần liệu thứ cấp cho
quá trình tiến hoá.
đổi thành phần Là nhân tố làm thay
gen cuả quần đổi vốn gen của
quần thể một cách
ngẫu nhiên hay xảy
ra ở những quần thể
có kích thước nhỏ

Bài 28: LOÀI
Khi giảng dạy phần II. Các cơ cách li sinh sản giữa các loài, giáo viên có
thể hướng dẫn học sinh hoàn thành bảng sau:
+ Bước 1: Xác định chủ đề cần lập bảng: Phân biệt cơ chế cách li trước hợp tử và
sau hợp tử.
Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

9

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

+ Bước 2: Xác định các tiêu chí của chủ đề: Khái niệm, lấy ví dụ cụ thể cho mỗi
cơ chế cách li.
+ Bước 3: Nội dung của các tiêu chí và đặt chúng vào đúng ô tương ứng.
Các cơ chế cách li
sinh sản
Cách li trước hợp tử

Khái niệm

Ví dụ

Cách li sau hợp tử

+ Bước 4: Kiểm tra lại nội dung và hoàn thiện bảng.
Các cơ chế cách li
sinh sản
Cách li trước hợp tử

Cách li sau hợp tử

Khái niệm

Là những trở ngại ngăn cản
các sinh vật giao phối với
nhau; thực chất là cơ chế
cách li ngăn cản sự thụ tinh
tạo ra hợp tử.

Ví dụ

Cách li nơi ở (sinh cảnh).
Cách li tập tính.
Cách li thời gian (mùa vụ).
Cách li cơ học.

Là những trở ngại ngăn cản Lai khác loài.
việc tạo ra con lai hoặc tạo
ra con lai hưũ thụ.

2.2. Sử dụng bảng hệ thống hóa kiến thức tổ chức hoạt động học tập:
Bài 24: CÁC BẰNG CHỨNG TIẾN HÓA.
Theo chương trình giảm tải của Bộ giáo dục học sinh chỉ học 2 bằng chứng
là:
- Bằng chứng giải phẫu so sánh.
- Bằng chứng tế bào học và sinh học phân tử.
+ Bước 1: Chủ đề cần lập bảng: phân biệt cơ quan tương đồng và cơ quan tương tự.
+ Bước 2: Các tiêu chí của chủ đề: đặc điểm, vai trò đối với tiến hóa, ví dụ.
+ Bước 3: Nội dung của các tiêu chí và đặt chúng vào đúng ô tương ứng.
Nội dung
Cơ quan
Cơ quan
so sánh
tương đồng
tương tự
Đặc điểm
Vai trò
đối với tiến
hóa
Ví dụ
Giáo viên có thể tổ chức cho lớp hoạt động theo nhóm thảo luận và hoàn

thành bảng theo gợi ý sau:
- Đặc điểm:
+ Nguồn gốc các cơ quan.
+ Vị trí tương ứng của các cơ quan.
Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

10

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

+ Chức năng của các cơ quan.
- Giáo viên phân biệt rõ hai khái niệm:
+ Tiến hóa phân li: các cơ quan có cùng nguồn gốc thực hiện các chức năng khác
nhau.
+ Tiến hoá đồng qui: các cơ quan khác nguồn gốc thực hiện các chức năng như
nhau nên có kiểu hình thái tương tự.
Bước 4: Kiểm tra lại nội dung và hoàn thiện bảng.
Nội dung
so sánh
Đặc điểm

Cơ quan tương đồng

Cơ quan tương tự

Là những cơ quan nằm ở Là những cơ quan khác nhau
những vị trí tương ứng trên về nguồn gốc nhưng đảm

cơ thể, có cùng nguồn gốc nhiệm những chức phận
trong quá trình phát triển giống nhau nên có kiểu hình
phôi nên có kiểu cấu tạo thái tương tự.
giống nhau.
Vai trò đối với Phản ánh sự tiến hoá phân li. Phản ánh sự tiến hoá đồng
tiến hóa
qui.
Ví dụ
Tuyến nọc độc của rắn tương Chi sau của cá voi và đuôi
đồng với tuyến nước bọt cuả của cá.
các động vật khác
Qua quá trình lập bảng học sinh thấy được vai trò của các dẫn chứng giải
phẫu so sánh trong việc chứng minh nguồn gốc chung của các loài; đồng thời
cũng giải thích tại sao từ một nguồn gốc chung nhưng sinh giới đã tiến hóa theo
nhiều hướng khác nhau.
Bài 26: HỌC THUYẾT TIẾN HÓA TỔNG HỢP HIỆN ĐẠI
Trong phần I.Quan niệm tiến hóa và nguồn gốc tiến hóa sách giáo khoa
phân biết rất rõ tiến hóa nhỏ và tiến hóa lớn, vì vậy giáo viên có thể cho học sinh
thảo luận nhóm và hoàn thành bảng sau:
Bảng 1:
+ Bước 1: Xác định chủ đề: Phân biệt tiến hóa nhỏ và tiến hóa lớn.
+ Bước 2: Xác định các tiêu chí của chủ đề: thực chất, phạm vi nghiên cứu( sinh
vật, không gian, thời gian), phương pháp nghiên cứu, kết quả.
+ Bước 3: Nội dung của các tiêu chí và đặt chúng vào đúng ô tương ứng.
Nội dung phân biệt
Thực chất
Phạm
Sinh vật
vi
Không gian

nghiên
Thời gian
cứu
Phương
pháp nghiên cứu
Kết quả

Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

Tiến hóa nhỏ

11

Tiến hóa lớn

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

+ Bước 4: Kiểm tra nội dung và hoàn thiện bảng.
Nội dung phân biệt

Tiến hóa lớn

Là quá trình biến đổi thành Là quá trình hình thành
phần kiểu gen của quần các nhóm phân loại trên
thể ( gồm 4 giai đoạn) và loài.
kết quả hình thành loài
mới.

Thực chất
Phạm
vi
nghiên
cứu

Tiến hóa nhỏ

Sinh vật

Phạm vi một loài.

Hẹp, có thể nghiên cứu ở
phòng thí nghiệm.
Thời gian lịch sử tương
Thời gian
đối ngắn.
Có thể nghiên cứu bằng
Phương pháp nghiên thực nghiệm.
cứu
Không gian

Kết quả

Hình thành loài mới.

Phạm vi trên loài.
Rộng lớn.
Thời gian địa chất dài

Nghiên cứu gián tiếp,
thông qua các bằng
chứng trực tiếp và gián
tiếp.
Hình thành các đơn vị
phân loại trên loài.

Bảng 2:
+ Bước 1: Chủ đề cần lập bảng: so sánh vai trò của giao phối ngẫu nhiên và giao
phối không ngẫu nhiên trong tiến hóa nhỏ.
+ Bước 2: Các tiêu chí của chủ đề: tần số alen, thành phần kiểu gen trong quần
thể, vai trò đối với tiến hóa.
+ Bước 3: Nội dung của các tiêu chí và đặt chúng vào đúng ô tương ứng.
Nội dung phân biệt

Giao phối không
ngẫu nhiên

Giao phối ngẫu nhiên

Tần số alen
Thành phần kiểu gen
Vai trò đối tiến hóa
+ Bước 4: Kiểm tra lại nội dung và hoàn thiện bảng.
Nội dung phân biệt

Giao phối không
Giao phối ngẫu nhiên
ngẫu nhiên
Tần số alen

Không làm thay đổi tần số Không làm thay đổi tần số
alen.
alen.
Thành phần kiểu gen Làm thay đổi thành phần Không làm thay đổi thành
kiểu gen của quần thể.
phần kiểu gen của quần thể.
Vai trò đối tiến hóa
Nguồn nguyên liệu thứ cấp Nguồn nguyên liệu thứ cấp
của CLTN.
của CLTN.
Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

12

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

Thông qua bảng học sinh nhận thấy giao phối không ngẫu nhiên và giao
phối ngẫu nhiên đều là nguồn nguyên liệu thứ cấp của CLTN, nhưng giao phối
ngẫu nhiên không làm thay đổi tần số alen thành phần kiểu gen của quần thể nên
không được xem là nhân tố tiến hóa.
2.3. Sử dụng bảng hệ thống hóa kiến thức củng cố, vận dụng và nâng cao kiến
thức:
Việc sử dụng bảng hệ thống hóa để củng cố, vận dụng và nâng cao kiến thức
có hiệu quả rất cao, giúp học sinh sử dụng thành thạo các thao tác tư duy để sắp
xếp những kiến thức đã học thành hệ thống chặt chẽ dễ dàng ghi nhớ và vận
dụng.
Bảng 1:

+ Bước 1: Xác định chủ đề so sánh quan điểm của học thuyết ĐacUyn và thuyết
tiến hóa hiện đại sau khi học xong bài 25, 26.
+ Bước 2: Xác định các tiêu chí so sánh: Các nhân tố chi phối quá trình tiến hóa;
CLTN ( nguyên liệu, thực chất, đơn vị tác động, kết quả); cơ chế hình thành các
đặc điểm thích nghi; cơ chế hình thành loài mới; chiều hướng tiến hóa của sinh
giới.
+ Bước 3: Xác định nội dung của các tiêu chí và đặt chúng vào đúng ô tương ứng.
Vấn đề
Học thuyết Đacuyn
Thuyết tiến hóa hiện đại
Các nhân tố tiến hóa
Nguyên liệu
CLTN Thực chất
Đơn vị tác
động
Kết quả
Hình thành các đặc
điểm thích nghi
Hình thành loài mới
Chiều hướng tiến
hóa
+ Bước 4: Kiểm tra lại nội dung và hoàn thiện bảng.
Vấn đề
Học thuyết Đacuyn
Thuyết tiến hóa hiện đại
Các nhân tố tiến hóa Biến dị di truyền và QTĐB, QTGP, CLTN và
CLTN.
các cơ chế cách li.
Nguyên liệu Biến dị cá thể.
Đột biến, biến dị tổ hợp.

Là sự phân hóa về khả Là phân hoá khả năng
năng sống sót của các cá sống sót và sinh sản của
Thực chất
thể trong loài.
các cá thể với các kiểu
gen khác nhau trong quần
thể.
Đơn vị tác Cá thể.
Cá thể và quần thể.
động
Sống sót của những cá thể Phát triển, sinh sản của
Kết quả
thích nghi nhất.
những kiểu gen thích nghi
hơn.
Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

13

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

Là sự tích lũy những biến
dị có lợi dưới tác dụng của
CLTN : đào thải những
Hình thành các đặc dạng kém thích nghi, bảo
điểm thích nghi
tồn những dạng thích nghi

với hoàn cảnh sống.
Loài được hình thành dưới
tác động của CLTN theo
con đường phân li tính
trạng.
Hình thành loài mới

Chiều
hóa

hướng

tiến Sinh giới ngày càng đa
dạng.
Tổ chức ngày càng phức
tạp.
Thích nghi ngày càng hợp
lí.

Chịu sự chi phối chủ yếu
của các nhân tố ĐB, GP,
CLTN. Trong đó ĐB, GP
tạo nguồn nguyên liệu cho
CLTN, dưới tác động của
CLTN tần số các alen, các
kiểu gen có lợi sẽ được
tăng cường trong quần thể.
Là quá trình biến đổi
thành phần kiểu gen của
quần thể theo hướng thích

nghi , tạo kiểu gen mới
cách li sinh sản với quần
thể gốc.
Loài mới được hình thành
bằng 2 con đường chủ
yếu: khác khu vực địa lí,
cùng khu vực địa lí (hình
thành loài bằng cách li
sinh thái, cách li tập tính,
lai xa kèm đa bội hóa)
Giống quan niệm của
ĐacUyn

Qua bảng so sánh này học sinh nhận thấy thuyết tiến hóa hiện bổ sung, giải
thích cụ thể hơn cho học thuyết của ĐacUyn dựa trên quan điểm của di truyền
học hiện đại.
Bảng 2:

+ Bước 1: Xác định chủ đề so sánh 3 giai đoạn tiến hóa (TH) trong quá trình phát
sinh sự sống sau khi học xong bài 32.
+ Bước 2: Xác định các tiêu chí so sánh: thực chất của mỗi giai đoạn; các nhân tố
tác động; kết quả của mỗi giai đoạn.
+ Bước 3: Xác định nội dung của các tiêu chí và đặt đúng ô tương ứng.
Tiêu chí
so sánh
Thực chất
Nhân tố tác
động
Kết quả

TH hóa học

Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

TH tiền sinh học

14

TH sinh học

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

+ Bước 4: Kiểm tra lại nội dung và hoàn thiện bảng.
Tiêu chí
so sánh

TH hóa học

TH tiền sinh học

Là quá trình hình
thành các hợp chất
hữu cơ theo phương
thức hóa học dưới
tác động của các tác
nhân tự nhiên.

Là giai đoạn hình
thành nên các tế bào
sơ khai từ các đại
Thực chất
phân tử sinh học từ
đó
hình
thành
những cơ thể sống
đầu tiên.
Nhân tố hóa học và Bắt đầu có sự tác
Nhân tố tác
nhân tố vật lý .
động của nhân tố
động
sinh học.
Hình thành phân tử Hình thành cơ thể
và hệ đại phân tử sống đầu tiên với
hữu cơ.
bản chất là hệ đại
Kết quả
phân tử có khả năng
tự nhân đôi, tự đổi
mới.

TH sinh học
Là giai đoạn TH phát
triển của giới sinh vật
từ những sinh vật đơn
giản ban đầu đến toàn

bộ sinh giới ngày
nay.
Nhân tố sinh học:
Biến dị, di truyền,
CLTN.
Hình thành giới sinh
vật đa dạng như ngày
nay.

Sau khi lập bảng học sinh sẽ phân biệt được đặc điểm, vai trò của 3 quá
trình tiến hóa.
Bảng 3:
+ Bước 1: Xác định chủ đề so sánh các con đường hình thành loài sau khi học
xong bài 29,30.
+ Bước 2: Xác định các tiêu chí so sánh: Nguyên nhân, đối tượng chọn lọc, vai
trò của CLTN, kết quả.
+ Bước 3: Xác định nội dung của các tiêu chí và đặt đúng vào ô tương ứng.
Tiêu chí
so sánh

Khác khu vực
địa lí

Cùng khu vực địa lí
Cách li
Cách li
Lai xa
tập tính
sinh thái
và đa bội hóa

Nguyên
nhân
Vai trò của
CLTN
Đối tượng
chọn lọc
Kết quả

Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

15

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

+ Bước 4: Kiểm tra lại nội dung và hoàn thiện bảng.
Tiêu chí
so sánh
Nguyên
nhân

Khác khu
vực địa lí
Điều kiện địa
lí khác nhau
ngăn cản sự
trao đổi vốn

gen giữa các
quần thể cùng
loài.

Vai trò của Làm cho các
CLTN
quần thể nhỏ
khác
biệt
nhau về tần
số alen và
thành phần
kiểu gen dẫn
đến cách li
sinh sản.

Đối tượng Thực vật và
chọn lọc
động vật.
Kết quả

Cùng khu vực địa lí
Cách li
Cách li
Lai xa
tập tính
sinh thái
và đa bội hóa
Đột biến phát Điều kiện sinh Đây là con
sinh kiểu gen thái nhau ngăn đường

hình
mới làm thay cản sự trao đổi thành loài gặp
đổi một số đặc vốn gen giữa trong tự nhiên
điểm liên quan các quần thể và được con
tới tập tính cùng loài.
người
ứng
giao phối 
dụng trong tạo
giao phối có
cây lai khác
chọn lọc.
loài.
Làm cho các Làm cho các Cơ thể lai
quần thể nhỏ quần thể nhỏ khác
loài
khác biệt nhau khác biệt nhau thường
bất
về tần số alen về tần số alen thụ; đa bội hoá
và thành phần và thành phần tạo thể song
kiểu gen dẫn kiểu gen dẫn nhị bội hữu
đến cách li đến cách li thụ, nếu nhân
sinh sản.
sinh sản.
lên tạo thành
một quần thể
hoặc
nhóm
quần thể có
khả năng tồn

tại như một
khâu trong hệ
sinh thái →
loài mới hình
thành.
Thực vật và Thực vật và Thực vật.
động vật.
động vật ít di
chuyển.
Hình thành các Hình thành các Hình
thành
loài trong cùng loài trong cùng loài mới từ 2
khu vực địa lí. khu vực địa lí. loài thực vật
khác nhau.

Hình thành
các loài có
đặc
điểm
thích nghi với
những
khu
phân bố địa lí
khác nhau.
Sau lập bảng học sinh thấy được vai trò chủ đạo của CLTN trong các quá
trình hình thành loài ; giải thích được tại sao lai xa và đa bội hóa là con đường
hình thành loài nhanh nhất.

Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

16

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

2.4 Sử dụng bảng hệ thống hóa kiến thức tổ chức hoạt động tự học ở nhà của
học sinh:
Bảng 1:
Mục đích giúp học sinh nhớ được tên của 5 đại, tên của các kỉ ở mỗi đại ;
những đại diện thực vật, động vật điển hình ở mỗi đại, kỉ.
+ Bước 1: Xác định chủ đề: tóm tắt lịch sử phát triển của sinh vật chuẩn bị cho
bài 33 (dựa vào nội dung SGK)
+ Bước 2: Xác định các tiêu chí so sánh: thời gian, đặc điểm địa chất khí hậu, đại
diện thực, động vật ở mỗi đại, kỉ.
+ Bước 3: Xác định nội dung của các tiêu chí và đặt chúng vào đúng ô tương ứng.
+ Bước 4: hoàn thiện bảng:
Kỷ

Đặc điểm địa chất,
khí hậu

Đại diện
giới động vật

Đại diện của ruột
khoang

Tảo dạng sợi

Dạng đa bào ưu
Tảo đơn bào ưu thế. thế. Có đại diện
Vi khuẩn phân bố hầu hết các ngành
rộng.
động vật không
xương sống.
Tảo
lục,
nâu(biển).
Vi
khuẩn,
xanh(đất liền)

Động vật không
xương sống là chân
khớp và da gai.
tảo
Hóa thạch chủ yếu
là tôm ba lá
tảo

Xi lua

- Vỏ trái đất chưa
ổn định, tạo núi và
phun lửa giữ dội
- có than chì và đá
vôi.
- Tạo núi, phân bố

lại đại lục, đại
dương.Thành phần
khí quyển thay đổi,
hình thành sinh
quyển.
- Có phân bố lại đại
lục, đại dương.
- Núi lửa hoạt động
mạnh.
- Khí quyển có
nhiều CO2.

Đại diện
giới thực vật

- Đầu kỷ đất bị lún.
Cuối kỷ tạo sơn Thực vật ở cạn đầu
mạnh, làm xuất tiên là quyết trần.
hiện một đại lục Có nấm.
lớn

Đê vôn

Cổ sinh

Cam bri

Nguyên sinh

Thái cổ

Đại

- Nhiều dãy núi lớn
xuất hiện. Khí hậu
khô, hanh. Có mưa
xen kẽ hạn hán kéo
dài.

Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

Thực vật di cư lên
bờ hàng loạt, làm
xuất hiện O2 không
khí. Cuối kỷ có
quyết, thạch tùng,
mộc tặc.

17

Có tôm bò cạp, ốc
anh vũ.
Xuất hiện đầu tiên
của động vật có
xương sống: cá
giáp
Cá giáp, cá phổi, cá
vây chân
Cuối kỷ có lưỡng
cư đầu cứng vừa

sống ở nước, vừa
sống ở cạn.

GV: Dương Thị Oanh


Than đá
Pécmơ

- Lục địa nâng cao,
Quyết hiếm dần, cây
núi lớn hình thành.
hạt trần xuất hiện.
- Khí hậu khô cạn.

Tam điệp

- Đại lục chiếm ưu Cây hạt trần phát
thế
triển mạnh, chiếm
- Khí hậu khô
ưu thế

Giura

Cây hạt trần tiếp tục
- Biển mở rộng, khí
phát triển. Cây có
hậu ấm hơn.
hạt đa dạng.

Phấn trắng

Thực vật cạn phát
triển mạnh , tạo
những rừng quyết
khổng lồ ở thực vật
có sự hình thành hạt.

Xuất hiện cây hạt
kín với hình thức
- Biển thu hẹp, khí sinh sản hoàn thiện
hậu khô, nắng gắt
hơn. Có cây 1 lá
mầm và cây 2 lá
mầm nhóm thấp.

Thứ ba

- Khí hậu nóng ẩm
ở đầu kỷ, chuyển
sang khô cạn ở cuối
kỷ
- Xuất hiện nhiều
đầm lầy.

- Khí hậu từ ấm
khô ở đầu kỷ và
giữa kỷ chuyển
sang lạnh đột ngột

vào cuối kỷ

Cây hạt kín phát
triển mạnh. Xuất
hiện nhiều đồng cỏ
rộng vào cuối kỷ.

Thứ tư

Tân sinh

Trung sinh

Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

- Khí hậu lạnh đột
ngột do xuất hiện
nhiều băng.
- Xuất hiện những
cầu nối đại lục.

Thực vật nhiều lần
di cư vào phương
nam rồi trở lại
phương bắc. Hệ thực
vật ổn định.

Từ lưỡng cư đầu
cứng xuất hiện bò
sát đầu tiên đẻ

trứng.
Sâu bọ phát triển
mạnh.
Bò sát phát triển
mạnh. Bò sát răng
thú phân hóa tạo
điều kiện cho động
vật có vú xuất hiện
về sau.
Cá xương xuất
hiện. Bò sát phân
hóa. Động vật có
vú đầu tiên xuất
hiện.
Bò sát khổng lồ
chiếm
ưu
thế.
Những đại diện đầu
tiên của chim còn
giữ đặc điểm của
bò sát
Bò sát, chim tiếp
tục phát triển. Xuất
hiện thú đẻ con
(thú có túi).
Sâu bọ phát triển.
Bò sát chết hàng
loạt nhường chỗ
cho chim và thú.

Một số vượn người
rút vào rừng, một
số xuống đất.
Hệ động vật ổn
định.
Vượn người xuống
đất đánh dấu sự
phát triển của loài
người.

Bảng 2:
Mục đích giúp học sinh thấy được những điểm giống nhau giữa người với
vượn người ngày nay từ đó chứng minh chúng có chung nguồn gốc.
+ Bước 1: Xác định chủ đề: những điểm giống nhau giữa người với vượn người
ngày nay.
Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

18

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

+ Bước 2: Xác định các tiêu chí so sánh: Hình thái, giải phẫu, sinh lí.
+ Bước 3: Xác định nội dung của các tiêu chí và đặt chúng vào đúng ô tương
ứng.
+ Bước 4: hoàn thiện bảng.
Đặc điểm
so sánh

Hình thái

Giải phẫu

Sinh lí

Nội dung
Vượn người cao 1,5–2 m, nặng 70-200 kg, không có đuôi, có thể
đứng trên 2 chân sau tuy lúc đi vẫn phải chống tay xuống đất. Có
12-13 đôi xương sườn, 5-6 đốt sống cùng, 32 răng (chỉ khác người
là kẽ răng của vượn hở)
Vượn người cũng có 4 nhóm máu như người. Bộ NST 2n = 48.
Kích thước, hình dạng tinh trùng, cấu tạo nhau thai giống nhau.
Chu kỳ kinh nguyệt 30 ngày. Thời gian mang thai 270-275 ngày,
mẹ cho con bú đến 1 năm mới ngừng tiết sữa. AND của người và
tinh tinh giống nhau đến 92% các cặp nuclêotit.
Bộ não của vượn người khá to, có nhiều khúc cuộn và nếp nhăn.
Hoạt động thần kinh hơn hẳn mọi động vật khác, Biết biểu lộ tình
cảm, biết dùng cành cây để khều thức ăn, dùng gậy để đào củ và
nhấc các vật nặng.

Bảng 3:
Mục đích giúp học sinh thấy được người hiện đại và vượn người ngày nay
đã tiến hóa theo 2 hướng khác biệt nhau từ hàng triệu năm trước. Vượn người
ngày nay không phải là tổ tiên trực tiếp của loài người và cũng không thể tiến hóa
thành người.
- Bước 1: Xác định chủ đề: Những điểm khác nhau giữa người với vượn người
ngày nay.
- Bước 2: Xác định các tiêu chí so sánh: Tư thế đứng thẳng, nguồn thức ăn, sự
phát triển của não bộ, sự phát triển tiếng nói và hệ thống tín hiệu thứ hai.

- Bước 3: Xác định nội dung của các tiêu chí và đặt chúng vào đúng ô tương ứng.
- Bước 4: hoàn thiện bảng.
Nội dung
Vượn người ngày nay
Người
Tư thế đứng Dáng đi lom khom, tay tì lên Dáng đi thẳng, tay tự do cầm
thẳng và đi trên 2 mặt đất làm điểm tựa.
nắm, hoàn thiện khả năng lao
chân.
động.
Nguồn thức ăn.
Ăn thực vật
Ăn thực vật lẫn động vật biết
dùng lửa làm chín thức ăn.
Sự phát triển của Não nhỏ, ít nếp nhăn.
Não rất phát triển, có nhiều
não bộ.
nếp nhăn.
Sự phát triển Tín hiệu giao tiếp đơn giản, Tiếng nói phát triển và hình
tiếng nói và hệ chỉ có thể tư duy cụ thể, thành hệ thống tín hiệu thứ
thống tín hiệu thứ không có tiếng nói.
hai, có khả năng tư duy trừu
hai.
Vỏ não chưa có vùng điều tượng.
khiển cử động nói và hiểu Vỏ não có vùng điều khiển cử
tiếng nói.
động nói và hiểu tiếng nói.
Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

19

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

III - HIỆU QUẢ CỦA ĐỀ TÀI:
Để thực hiện đề tài này trong năm học 2011 – 2012 tôi đã tiến hành làm thực
nghiệm ở 2 lớp 12A8 và 12A9 trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh vì đây là 2 lớp có
lực học tương đối đều nhau, chủ yếu là học lực trung bình bằng cách:
- Lớp 12A9: Sử dụng kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức, kết hợp với minh
họa một số hình ảnh CNTT.
- Lớp 12A8: sử dụng phương pháp giảng giải, kết hợp với minh họa một số hình
ảnh CNTT.
Sau khi dạy xong phần tiến hóa, tiến hành cho làm bài kiểm tra trắc nghiệm để
đánh giá.
Câu 1. Cơ quan tương đồng có đặc điểm:
I. Nằm ở những vị trí tương ứng trên cơ thể.
II. Có cùng nguồn gốc trong quá trình phát triển phôi.
III. Có kiểu cấu tạo giống nhau.
IV. Khác nhau về nguồn gốc.
V. Đảm nhiệm những chức phận giống nhau nên có kiểu hình thái tương tự.
A. I, II, III.
B. II, III, IV.
C. III, IV, V
D. I, IV, V.
Câu 2. Đặc điểm chỉ có ở cơ quan tượng tự là:
A. Phản ánh sự tiến hoá đồng qui.
B. Có cùng ngồn gốc.
C. Phản ánh sự tiến hoá phân li.

D. Đảm nhiệm chức phận khác nhau.
Câu 3. Đóng góp quan trọng nhất của học thuyết ĐacUyn là:
A. Đưa ra học thuyết chọn lọc để lí giải các vấn đề thích nghi,hình thành loài và
nguồn gốc các loài.
B. Đề xuất các biến dị cá thể có vai trò quan trọng trong tiến hóa.
C. Giải thích tính đa dạng của sinh giới.
D. Giải thích tính hợp lí của sinh giới.
Câu 4. Theo Đacuyn, sự hình thành các đặc điểm thích nghi của sinh vật:
A. Chọn lọc tự nhiên tác động thông qua đặc tính biến dị và di truyền đã là nhân
tố chính trong quá trình hình thành các đặc điểm thích nghi trên cơ thể sinh vật.
B. Là một quá trình lịch sử chịu sự tác động của ba nhân tố chủ yếu: quá trình đột
biến, quá trình giao phối, chọn lọc tự nhiên.
C. Là kết quả sự biến đổi của cơ thể sinh vật tương đối với sự thay đổi của ngoại
cảnh.
D. Quần thể giao phối là đa hình về kiểu gen và kiểu hình, do đó có tiềm năng
thích nghi với điều kiện mới.
Câu 5. Vai trò của đột biến đối với quá trình tiến hoá là:
A. Tạo nguồn nguyên liệu sơ cấp cho quá trình tiến hoá.
B. Tạo nguồn nguyên liệu thứ cấp cho quá trình tiến hoá.
C. Phân hoá khả năng sinh sản của những cá thể có kiểu gen khác nhau trong
quần thể.
D. Làm thay đổi giá trị thích nghi của các kiểu gen.
Câu 6. Cho các nhân tố sau:
(1) Chọn lọc tự nhiên. (2) Giao phối ngẫu nhiên. (3) Các yếu tố ngẫu nhiên.
Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

20

GV: Dương Thị Oanh

Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

(4) Giao phối không ngẫu nhiên. (5) Đột biến. (6) Di - nhập gen.
Các nhân tố có thể vừa làm thay đổi tần số alen vừa làm thay đổi thành phần kiểu
gen của quần thể là:
A. (1), (3), (5), (6).
B. (1), (2), (4), (5).
C. (2), (4), (5), (6).
D. (1), (4), (5), (6).
Câu 7. Theo quan điểm hiện đại, tiến hoá nhỏ là gì?
A. Là quá trình biến đổi tần số tương đối các alen và thành phần kiểu gen của quần
thể.
B. Là quá trình biến đổi vốn gen của quần xã.
C. Quá trình hình thành các nhóm phân loại trên loài diễn ra trên quy mô rộng
lớn.
D. Hình thành hệ sinh thái.
Câu 8. Chọn lọc tự nhiên qui định chiều hướng tiến hoá vì:
A. Chọn lọc tự nhiên làm thay đổi tần số tương đối các alen của mỗi gen theo
hướng xác định.
B. Chọn lọc tự nhiên làm thay đổi tần số tương đối các alen của mỗi gen không
theo hướng xác định.
C. Chọn lọc tự nhiên không làm thay đổi tần số tương đối các alen của mỗi gen.
D. Chọn lọc tự nhiên làm thay đổi tần số tương đối các alen của mỗi gen một cách
đột ngột và vô hướng.
Câu 9. Trong thuyết tiến hoá tổng hợp : tiến hoá..........( L: lớn; N Nhỏ) là quá
trình hình thành........( M: Loài mới; P: các nhóm phân loại trên loài), diễn ra......
( Q: trên quy mô rộng lớn; T: trong phạm vi tương đối hẹp) và trong thời gian
lịch sử tương đối ngắn:
A. N, M, T

B. N, M, Q
C. L, P,Q
D. L, P ,T
Câu 10. Các cơ chế cách li có vai trò quan trọng trong quá trình tiến hoá vì cơ
chế cách li:
A. Ngăn cản các loài trao đổi vốn gen cho nhau, do vậy mỗi loài duy trì được
những đặc trưng riêng.
B. Giảm bớt sự cạnh tranh giữa các loài.
C. Làm cho tần số mỗi alen ổn định qua các thế hệ.
D. Giảm bớt sự tác động của môi trường lên quần thể, loài trong quá trình tiến
hoá.
Câu 11. Các cá thể của 2 loài không thể giao phối được với nhau do:
A. Cách li sinh sản trước hợp tử.
B. Cách li địa lí.
C. Cách li sinh thái.
D. Cách li sinh sản sau hợp tử.
Câu 12. Phát biểu nào sau đây không đúng về quá trình hình thành loài bằng
con đường địa lí:
A. Yếu tố địa lí là nguyên nhân trực tiếp gây ra những biến đổi trên cơ thể sinh
vật.
B. Trong những điều kiện địa lí khác nhau, hướng chọn lọc diễn ra khác nhau.
C. Thường gặp ở cả động vật và thực vật.
Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

21

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

D. Diễn ra chậm trong thời gian lịch sử lâu dài.
Câu 13. Trong các phương thức hình thành loài, phương thức nhanh nhất là:
A. Hình thành loài theo con đường lai xa và đa bội hoá.
B. Hình thành loài theo con đường sinh thái.
C. Hình thành loài theo con đường địa lý.
D. Hình thành loài theo con đường sinh học.
Câu 14. Hình thành loài bằng con đường sinh thái thường gặp ở:
A. Thực vật và động vật ít di động xa.
B. Động vật và thực vật.
C. Động vật.
D. Thực vật.

Câu 15. Loài mới được hình thành là do:
A. Thành phần kiểu gen của quần thể ban đầu bị biến đổi theo hướng thích nghi,
tạo ra kiểu gen mới, cách li sinh sản với quần thể gốc.
B. Thành phần kiểu gen của quần xã sinh vật bị biến đổi, nhờ cách li địa lí dẫn
đến hình thành loài mới.
C. Kiểu gen trong quần thể bị đột biến, qua quá trình chọn lọc tự nhiên dẫn đến
hình thành loài mới.
D. Loài mở rộng khu phân bố, chiếm thêm các vùng lãnh thổ mới.
Câu 16: Kết thúc giai đọan tiến hoá hoá học đã hình thành nên:
A. Các đại phân tử.
B. Các phân tử hữu cơ đơn giản.
C. Các tế bào nguyên thuỷ.
D. Các sinh vật nhân sơ.
Câu 17. Hiện nay hầu hết các nhà khoa học đều thừa nhận quá trình tiến hoá
hình thành nên tế bào đầu tiên trên trái đất trải qua các giai đoạn theo tuần tự
nào dưới đây:
A. Chất vô cơ -> chất hữu cơ đơn giản -> các đại phân tử -> tế bào sơ khai.

B. Chất vô cơ -> chất hữu cơ đơn giản -> tế bào sơ khai -> các đại phân tử.
C. Chất hữu cơ -> chất vô cơ -> các đại phân tử -> tế bào sơ khai.
D. Đại phân tử -> chất hữu cơ đơn giản -> chất vô cơ -> tế bào sơ khai.
Câu 18. Điểm đáng chú ý nhất trong đại Tân sinh là:
A. Phồn thịnh của cây hạt kín, sâu bọ, chim, thú và người
B. Chinh phục đất liền của thực vật và động vật.
C. Phát triển ưu thế của cây hạt trần, chim và thú.
D. Phát triển ưu thế của hạt trần, bò sát.
Câu 19. Những nhận xét nào dưới đây qua lịch sử phát triển của sinh vật là
không đúng:
A. Sự thay đổi điều kiện địa chất, khí hậu dẫn tới sự biến đổi trước hết ở động vật
và qua đó ảnh hưởng tới thực vật.
B. Sự chuyển biến từ đời sống dưới nước lên đời sống trên cạn là một bước quan
trọng trong quá trình tiến hoá.
C. Sinh giới đã phát triển theo hướng ngày càng đa dạng, tổ chức ngày càng cao,
thích nghi ngày càng hợp lý.
D.Lịnh sử phát triển của sinh vật gắn liền với lịch sử phát triển của quả đất
Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

22

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

Câu 20. Nhân tố nào đóng vai trò chủ đạo trong quá trình phát sinh loài người
ở giai đoạn vượn hoá thạch:
A. Quá trình đột biến giao phối và chọn lọc tự nhiên.
B. Lao động có mục đích, tiếng nói và tư duy.

C. Những biến đổi khí hậu ở kì pliôxen ở thời kì thứ ba của đại Tân sinh.
D. Chuyển đời sống từ trên xuống mặt đất, hình thành dáng đi thẳng.
Kết quả:
Câu
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Tỷ lệ %

Lớp 12A9 ( sĩ số 45)
Đúng
Sai
36

9
34
11
37
8
30
15
41
4
38
7
39
6
38
7
40
5
35
10
42
3
38
7
41
4
45
0
41
4
39

6
42
3
37
8
38
7
36
9

Lớp 12A8 ( sĩ số 45)
Đúng
Sai
27
18
26
19
31
14
24
21
33
12
27
18
34
11
28
17
36

9
26
19
38
7
23
22
32
13
37
8
35
10
30
15
37
8
29
16
22
23
24
21

Mặc dù với phương pháp kiểm tra kiến thức bằng hình thức trắc nghiệm có
một số câu, một số học sinh trả lời ngẫu nhiên đúng nhưng xét trên số lượng lớn
kết hợp với kiểm tra miệng tại lớp và kiểm tra trong tiết ôn tập, tôi nhận thấy học
sinh lớp 12A9 hiểu bài, nhớ bài và vận dụng kiến thức cũ chủ động hơn lớp
12A8; đồng thời trong tiết dạy kích thích nhiều học sinh trong lớp cùng tham gia
xây dựng bài, lớp học sôi động, học sinh tích cực, không thụ động.

Trong năm học 2012 – 2013 tôi đã chủ động áp dụng kỹ năng này vào giảng dạy
những lớp 12 được phân công, nhận thấy trong quá trình kiểm tra kiến thức khi
ôn thi tốt nghiệp học sinh nhớ, hiểu, tái hiện kiến thức logic, vận dụng kiến thức
tốt.
Hiệu quả của việc đổi mới phương pháp là kết quả của sự kết hợp các yếu
tố chung và các yếu tố riêng (tình hình cụ thể) kết hợp với sự sáng tạo của người
thầy, cho nên không thể thực tiễn hóa hiệu quả các giải pháp. Tuy nhiên, qua việc
Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

23

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức khi giảng dạy phần tiến hóa
sinh lớp 12, trong một chừng mực nào đó, tôi cũng đã thu được một số kết quả
mong muốn, cụ thể:
- Giúp các học sinh hệ thống hóa những nội dung kiến thức mà trong quá trình
học tập học sinh đã được tiếp thu dưới dạng các chủ đề rời rạc thành một tập hợp
kiến thức có tính khái quát, tính hệ thống qua đó phát triển kiến thức đã có của
bản thân thể hiện qua việc kiểm tra bài cũ ở lớp số học sinh hiểu và nhớ bài nhiều
hơn so với lớp dạy đối chứng khi áp dụng các phương pháp khác.
- Khi ghi chép thông tin dưới dạng bảng hệ thống hóa kiệm được 50 - 95 % thời
gian học; hơn 90% thời gian ôn bài.
- Học sinh tăng cường tập trung vào trọng tâm, dễ dàng nhận biết thông tin chính
của bài học.
- Giúp học sinh tự ôn tập, tạo điều kiện cho giáo viên kiểm tra trình độ, thói quen
tư duy của học sinh.

- Khuyến khích khả năng sáng tạo, say mê khoa học của học sinh, tạo ra không
khí cùng làm việc, cùng học tập của cả tập thể lớp, tránh cho học sinh cảm giác
đơn điệu, tẻ nhạt trong giờ học.
- Thông qua việc lập bảng, giáo viên bước đầu hình thành cho học sinh phương
pháp tự nghiên cứu, tự học hỏi.
IV - ĐỀ XUẤT, KHUYẾN NGHỊ KHẢ NĂNG ÁP DỤNG:
Từ kinh nghiệm của bản thân trong sinh hoạt chuyên môn của tổ tôi đã
mạnh dạn trao đổi cùng các đồng nghiệp và được các đồng nghiệp đóng góp
chỉnh sửa, sau đó được cả tổ vận dụng trong giảng dạy trên lớp ở một số năm học
gần đây thu được kết quả tương đối tốt.
Trong thực tiễn dạy học, bất kỳ một giờ dạy nào cũng có sự phối hợp, kết
hợp một vài phương pháp. Hơn nữa, bản thân các phương pháp dạy học đều thâm
nhập vào nhau để thể hiện tác động giữa giáo viên và học sinh. Còn nếu khi nói
vận dụng phương pháp dạy học ở một thời điểm nào đó, có nghĩa là phương pháp
dạy học đó chiếm ưu thế nhằm thực hiện một nhiệm vụ dạy học nào đó, tuyệt
nhiên không có nghĩa là chỉ sử dụng một phương pháp dạy học mà không kết hợp
với các phương pháp dạy học khác.
Trong quá trình áp dụng kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức tôi nhận
thấy phương pháp này cũng có một số nhược điểm sau:
- Khi áp dụng trong giờ học trên lớp nếu giáo viên không linh hoạt trong xử lý
các tình huống sẽ thiếu thời gian, giáo viên thiếu kiến thức hay kỹ năng có thể cản
trở công việc của cả lớp, làm cho học sinh trở nên thụ động.
- Khó đánh giá sự tham gia của từng cá nhân trong hoạt động nhóm cũng như ý
thức tự học ở nhà.
Vì vậy khi áp dụng phương pháp này muốn đạt hiệu quả cao đòi hỏi người giáo
viên phải chuẩn bị các bước sau:
- Chuẩn bị kỹ kế hoạch bài giảng, trong quá trình soạn bài dựa vào nội dung, yêu
cầu của từng bài, từng phần để áp dụng kỹ năng này cho phù hợp.
- Cách thức vận dụng kỹ năng phải linh hoạt có thể trong giờ học, tiết kiểm tra,
soạn bài hay làm bài tập về nhà cho học sinh.

Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

24

GV: Dương Thị Oanh


Rèn luyện kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần tiến hóa- Sinh lớp 12CB

- Hình thức phải phong phú, sinh động, thích hợp tránh đơn điệu nhàm chán cho
học sinh.
- Khi sử dụng bảng hệ thống hóa điều khiển quá trình dạy học và tổ chức hoạt động
trên lớp nhằm tiết kiệm thời gian giáo viên cần có ngôn từ chọn lọc, ngắn gọn, dễ
hiểu; có thể tổ chức học sinh thành các nhóm nhỏ để cùng nhau tìm tòi.
- Khi sử dụng bảng hệ thống hóa củng cố, vận dụng, nâng cao kiến thức và tổ chức
hoạt động tự học ở nhà của học sinh giáo viên cần chủ động sắp xếp kiểm tra, đánh
giá kết quả chuẩn bị của học sinh, điều chỉnh, bổ sung thêm kiến thức cho chính xác.
Sự cần thiết phải đổi mới phương pháp trong dạy học thì đã rõ, song thực tế
để mỗi giáo viên thực hiện tốt trong quá trình giảng dạy thật không đơn giản. Nó
đòi hỏi người thầy không chỉ có bản lĩnh nghề nghiệp vững vàng, mà còn phải tự
mình vượt qua những thói quen đã ăn sâu, bám rễ. Nó đòi hỏi thay đổi nhận thức
về sự trao đổi chủ thể trong một tiết dạy và phục vụ cho điều ấy là biết bao công
sức: làm quen với công nghệ thông tin và những phương pháp, phương tiện dạy
học hiện đại, sử dụng được đa dạng các hình thức kiểm tra đánh giá, tiếp cận với
những đòi hỏi mới về kiến thức cũng như tâm lý của học trò...
Tôi nghĩ rằng mỗi thầy cô giáo đều có những biện pháp riêng để nâng cao
chất lượng dạy học. Trong phạm vi hạn hẹp của đề tài, tôi chỉ mạn phép nêu lên
một vài kinh nghiệm về việc vận dụng kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức
mà bản thân đã ứng dụng trong quá trình giảng dạy phần tiến hóa trong chương
trình sinh học lớp 12 ban cơ bản. Mong rằng, những kinh nghiệm nêu trên ít

nhiều có thể giúp quý thầy cô tham khảo, bổ sung và ứng dụng trong quá trình
giảng dạy của mình nhằm nâng cao chất lượng dạy và học. Những thiếu sót trong
quá trình viết đề tài là điều không thể tránh khỏi, rất mong được sự góp ý chân
thành của quý thầy cô.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Biên Hòa tháng 5 – Năm 2013
NGƯỜI THỰC HIỆN

Dương Thị Oanh

Trường THPT Nguyễn Hữu Cảnh

25

GV: Dương Thị Oanh