tieu sử võ nguyên giáp

NapoleonBonaparte
Cuộcđời&Sựnghiệp


MỤCLỤC
ChươngI3
ThờiniênthiếucủaNapoleonBonaparte.3
ChươngII17
Chiếndịchnướcý1796-1797.17
ChươngIII31
CuộcxâmchiếmAiCậpvàchiếndịchXi-ri1798-1799.31
ChươngIV..40
Ngày18thángsươngmù1799.40
ChươngV..51
Nhữngbướcđầucủanhàđộctài1799-1800.51
ChươngVI61
TrậnMa-ren-gô-sựcủngcốnềnđộctài-phápchếcủaTổngtàithứnhất1800-1803.61
ChươngVII86
Giai đoạn đầu của cuộc chiến tranh chống nước anh và lễ đăng quang của Na-pô-lê-ông 18031804.86
ChươngVIII93
Thấtbạicủakhốiliênminhquânsựthứba1805-1806.93
ChươngIX..110
NướcPhổbạitrậnvànướcĐứcbịkhuấtphụchẳn1806-1807.110
ChươngX..131
TừTin-dítđếnVa-gram1807-1809.131
ChươngXI150
Thờikỳcựcthịnh1810-1811.150
ChươngXII168

TuyệtgiaovớinướcNga1811-1812.168
ChươngXIII179
CuộcxâmlượcnướcngacủaNa-pô-lê-ông1812.179
ChươngXIV..208


ChâuÂuchưhầunổidậychốngNa-pô-lê-ông.208
"Trậncácquốcgia""Đạiđếquốc"bắtđầusuyvong1813.208
ChươngXV..229
ChiếndịchnướcphápvàsựthoáivịlầnthứnhấtcủaNapoleon1814229
ChươngXVI244
Mộttrămngày1815.244
ChươngXVII268
TrênđảoThánhBàHê-len(1815-1821)268
ChươngXVIII275
Kếtluận.275


**
*


ChươngI
ThờiniênthiếucủaNapoleonBonaparte
Ngày15tháng8năm1769,tạithànhphốA-giắc-xi-nôthuộcđảoCoóc,Lê-ti-ti-aBô-na-pác,19tuổi,
vợmộtngườiquýtộcđịaphươnglàmnghềluậtsư,đangđingoàiphốbỗngthấyđauđẻ,vộirảobướcvề
nhàthìsinhđượcmộtđứacontrai.Lúcbấygiờ,quanhLê-ti-ti-akhôngcóainênđứabéđãbịđẻrơi.Thế
làgiađìnhcủaSácBô-na-pác,mộtluậtsưnghèoởthànhphốA-giắc-xi-ô,thêmmộtngười.SácBô-napácquyếtđịnhchoconmìnhhấpthụnềngiáodụcPhápchứkhôngphảinềngiáodụcCoóc.Khiđứabélớn
lên,giađìnhđôngngườiấykhôngcóđủtiềnchoconănhọc,SácBô-na-pácđãxinđượchọcbổngcho
convàotheohọcởmộttrườngvõbịPháp.

ĐảoCoóc,saunhiềunămthuộcvềnướcCộnghoàGiên,đãnổidậydướisựlãnhđạocủamộtđịachủđịa
phươngtênlàPao-li,và,năm1755,đãđuổiđượcngườiGiênrakhỏiđảo.Lẽdĩnhiên,đólàmộtcuộc
khởinghĩacủatầnglớptiểuquýtộcnôngthônvàcủanôngdânđượcnhữngngườisănbắn,nhữngngười
chăncừuởtrênnúivàdânnghèoởmộtvàithànhthịủnghộ.Tómlại,đólàcuộckhởinghĩacủamộtdân
tộcmuốnthoátrakhỏiáchbóclộthàkhắcvềthuếkhoávàcaitrịcủamộtnướccộnghoàbuônbán.Cuộc
khởi nghĩa thu được thắng lợi, và từ năm 1755, đảo Coóc sống độc lập dưới sự lãnh đạo của Pao-li.
Nhữngtàndưcủaxãhộitộctrưởngvẫncònmạnh(đặcbiệtởtrongnộiđịađảo).Thỉnhthoảng,cácthịtộc
lạigiaotranhácliệtvàdaidẳng.Tệtục"thùtruyềnkiếp"rấtphổbiến,thườngđượckếtthúcbằngnhững
trậnchiếnđấukhủngkhiếp.
Năm1868,nướcCộnghoàGiênđãbánlạichovuanướcPhápLu-iXV"quyềnhànhcủamình"ởCoócthựctếquyềnhànhấyđãbịthủtiêu-vàmùaxuânnăm1869,quânđộiPhápđãđánhbạiquâncủaPao-li
(việcnàyxảyravàotháng5năm1869,bathángtrướckhiNa-pô-lê-ôngrađời).ĐảoCoóctrởthànhđất
đaithuộcPháp.
Nhưvậy,Na-pô-lê-ôngđãsốngnhữngngàythơấutrongmộtthờimàlòngdânđảoCoóccònluyếntiếcnền
độclậpchínhtrịđãmấtđimộtcáchquáđộtngột,cònnhưmộtbộphậncủagiaicấpđịachủvàtưsản
thành thị thì tự nhủ rằng tốt hơn hết là hãy trở thành những thần dân trung thành và tự nguyện của nước
Pháp.BốNa-pô-lê-ông,SácBô-na-pác,thuộcphái"thânngườibảovệđảoCoócđãbịđưađiđày,vàcăm
ghétnhữngngườixâmlăng.
Ngaytừhồicònnhỏ,Na-pô-lê-ôngđãtỏrakhôngnhẫnnạivànônnóng.Saunày,khiônlạinhữngkỷ
niệmthờiấuthơcủamình,Na-pô-lê-ôngnóirằng:khôngaibắtnạtđượcmình,haygâygổ,hayđánhđứa
này,chọcđứakhácvàmọiđứabéđềusợcậuta.ĐặcbiệtlàGiô-dép,anhNa-pô-lê-ông,đãphảichịu
đựngchuyệnấynhiều.
Na-pô-lê-ôngđánhanh,cắnanh,nhưngchínhGiô-déplạibịquởmắng,vìsaucuộcẩuđả,Giô-dépchưa
kịphoànhồnthìNa-pô-lê-ôngđãđimáchmẹ.Na-pô-lê-ôngkểthêm:mưumẹođãgiúptôinhưvậyđấy,
nếukhôngmẹtôiđãphạttôivềtộihaycãinhauvàkhôngbaogiờthathứnhữnghànhđộnggâygổcủatôi.
Na-pô-lê-ônglàmộtđứatrẻlầmlìvànóngtính.Tuybàmẹyêucon,nhưngdạydỗNa-pô-lê-ôngcũng
nghiêm khác như đối với anh em của Na-pô-lê-ông. Gia đình sinh hoạt tằn tiện nhưng không túng bấn.
Trông bề ngoài, ông bố là một người đàn ông tốt và bà Lê-ti-ti-a, người chủ thật sự của gia đình, một
ngườiđànbàquảquyết,nghiêmkhácvàcầncù.Na-pô-lê-ôngthừahưởngcủamẹtinhthầnhamlàmviệc
vànếpsốngtrậttựnghiêmngặt.
ĐảoCoócởxalụcđịa,nhândâncònmanrợsốngtrongnúirừng,nhữngcuộcxungđộtkéodàigiữa

cácthịtộc,tệnạn"thùtruyềnkiếp",mốiáccảmrấtkhéochegiấunhưngsâusắc,daidẳngcủadânđảođối
vớibọnxâmlượcPháp,tấtcảnhữngđặcđiểmđóđãảnhhưởngmạnhmẽđếnnhữngcảmgiácđầutiêncủa


cậubéNa-pô-lê-ông.
Năm1779,saubaolầnchạychọt,SácBô-na-pácmớigửiđượchaiđứaconlớnlàGiô-dépvàNa-pô-lêông sang Pháp theo học ở trường trung học Ô-toong; mùa xuân năm ấy, Na-pô-lê-ông được nhà trường
nướcPhápcấphọcbổngvàchuyểnsanghọcởtrườngvõbịBriên,mộtthịtrấnnhỏởmiềnđôngnước
Pháp.Lúcnày,Na-pô-lê-ông10tuổi.
ởBriên,Na-pô-lê-ônglàmộtđứabéâusầu,kínđáo,cáukỉnhvàhaygiậndữlâu,khônggầngũiai,
khôngcoiairagì,khôngbạnbè,cảmtìnhvớiai,rấttựtinmặcdầutầmvócnhỏbévàcòníttuổi.Người
tađãthửsỉnhục,trêuchọc,chếgiễugiọngnóiđịaphươngcủaNa-pô-lê-ông.CậuBô-na-pácđãgiậndữ
ẩuđả,cókhiđượccókhithua,nhưngcũngđãlàmchobẹnbècủacậuhiểurằngnhữngcuộcxungđộtnhư
vậykhôngphảilàkhôngnguyhiểm.Na-pô-lê-ônghọcgiỏilạlùng,nghiêncứuđếnnơiđếnchốnsửHy
Lạp và sử La Mã, cũng rất say mê toán học và địa lý. Các giáo sư của trường võ bị ở cái tỉnh nhỏ đó
khônggiỏilắmvềcácmônkhoahọcmàhọgiảngdạynêncậuNa-pô-lê-ôngphảibồibổthêmkiếnthức
củamìnhbằngcáchđọcsách.Na-pô-lê-ôngđọcsáchtrongnhữngnămcòníttuổivàsaunàycònđọcrất
nhiềuvàđọcrấtnhanh.LòngyêuquêhươngđảoCoóccủaNa-pô-lê-ôngđãlàmchobạnbèngườiPháp
ngạcnhiênvàxalánhNa-pô-lê-ông:lúcbấygiờNa-pô-lê-ôngcòncoinướcPhápnhưmộtchủngtộcxa
lạ,lànhữngkẻxâmlượchònđảoquêhươngcủamình.Na-pô-lê-ôngchỉliênlạcđượcvớitổquốcxaxôi
củamìnhbằngthưtừcủabốmẹ,anhem,vìgiađìnhkhôngđủtiềnchoNa-pô-lê-ôngvềnhànghỉhè.
Năm1784,15tuổiđãhọcxongvàtốtnghiệp,Na-pô-lê-ôngđượcgửiđihọcởtrườngvõbịPa-ri,nơi
đàotạosĩquancủaquânđộilúcbấygiờ.Trườngnàycónhiềugiáosưrấtgiỏi,trongsốđócónhàtoán
họcMông-giơvànhàthiênvănhọcLa-plát.Na-pô-lê-ôngsaysưahọcvàđọcsách.ậđó,Na-pô-lê-ôngcó
sách,cóthầyđểhọc.Nhữngngàytrongnămđầu,Na-pô-lê-ôngđãgặpmộtđiềukhôngmay:vàohọcở
trườngvõbịtừcuốitháng10năm1784thìđếntháng2năm1785,bốNa-pô-lê-ôngchếtvìbệnhungthư
dạ dày cũng như sau này chính Na-pô-lê-ông đã bị. Hầu như gia đình không còn cách sống. Không thể
trôngmongđượcmấyvàongườianhcảGiô-dép,mộtngườibấtlựcvàlườibiếng,cậuhọcsinhsĩquan16
tuổiphảiđứngrachămsócmẹvàcácemtrai,emgáicủamình.SaumộtnămhọcởtrườngvõbịPa-ri,
ngày30tháng10năm1785,Na-pô-lê-ôngnhậpngũ,mangcấphiệuthiếuuývànhậncôngtácởmộttrung
đoànđóngởVa-lăng-xơ.

ởVa-lăng-xơ,viênsĩquantrẻtuổiấysốngmộtcuộcsốngkhókhăn.Hàngtháng,Na-pô-lê-ônggửivề
chomẹgầnhếtsốlươngchỉgiữlạiđủđểtrảtiềnnhữngbữaănđạmbạccủamìnhvàkhôngvuichơigiải
trígì.TrongngôinhàNa-pô-lê-ôngthuêđượcmộtcănbuồng,cómộtcửahàngnhỏbánsáchcũ.Na-pô-lêôngđãdànhtấtcảthờigianrỗirãicủamìnhvàoviệcđọcsáchdongườichủhiệuchomượn.Na-pô-lêôngkhôngthíchgiaodu,vảlạiNa-pô-lê-ôngănmặcquátồitànđếnnỗikhôngmuốnvàcũngkhôngthểcó
mộtcuộcsốngxãgiaotốithiểu.Na-pô-lê-ôngsaymêđọcsáchchưatừngthấy,khiđọcôngghichépvà
viếtnhữngýkiếnphântíchcủamìnhdàyđặccảsổtay.
Trướchết,Na-pô-lê-ôngthíchđọccáctácphẩmlịchsửquânsự,sáchtoánhọc,địalývàcácsáchtảcuộc
dulịch.Na-pô-lê-ôngcũngđọccảsáchtriếthọc.ChínhvàothờikỳnàyNa-pô-lê-ôngbắtđầunghiêncứu
nhữngtácgiảcổđiểncủaThếkỷánhsáng:Vonte3,Rútxô,Đa-lăm-be,Ma-bơ-livàRay-nan.
ThậtkhómàxácđịnhđượcvàothờikỳnàothìxuấthiệnởNa-pô-lê-ôngnhữngdấuhiệuđầutiêncủa
lòngcămghétđốivớinhữngnhàtưtưởngcủacuộccáchmạngtưsảnvàthứtriếthọcrấtđặcbiệtcủaNapô-lê-ông.Dùsao,lúcnày,ngườitrunguýphó16tuổivẫnhọcnhiềuhơnlàphêphán.Vàđâynữacũnglà
mộtđiểmcơbảncủatinhthầnNa-pô-lê-ông:thờithanhniên,khiđọcsáchcũngnhưkhitiếpxúcvớingười
mớiquenbiết,Na-pô-lê-ôngđềukhaokhátvànónglòngmuốnđượchấpthụnhanhchóngvàđầyđủnhững
điềumàmìnhchưabiếttới,nhữngđiềucóthểgópphầnbồidưỡngtinhthầnchobảnthânmình.
Na-pô-lê-ôngcũngđọccáctácphẩmvănhọcbằngvănxuôi,vănvần;saymêcuốntiểuthuyếtVéc-te
vàmộtvàitácphẩmkháccủaGớt:đọccảtácphẩmcủaRa-xin,Coóc-nây,Mô-li-e,cácbàithơlừngdanh
mộtthờibịgánlàcủaốt-xi-ăng,mộtthisĩhátrongngườiê-cốtthờitrungcổ(thựctếchỉlàmộtsựlừa
nghịchtrongvănhọc).Đọcnhữngloạisáchấyxong,Na-pô-lê-ônglạilaovàosáchtoánhọcvàcáctác


phẩmcóliênquanđếncácvấnđềquânsự,đặcbiệtlàpháobinh.
Tháng9năm1786,Na-pô-lê-ôngxinphépnghỉdàihạnvềquêởA-giắc-xi-ôđểthuxếpsựsinhsốngcủa
giađình.Khichết,bốNa-pô-lê-ôngcóđểlạimộtíttàisảnvàmộtsốcôngviệckhárắcrối.Na-pô-lê-ông
đãgiảiquyếtnhữngcôngviệcđómộtcáchtíchcựcvàcókếtquả.Na-pô-lê-ôngđượcphépnghỉthêmđến
giữanăm1788,khôngđượchưởnglươngnhưngkếtquảhoạtđộngcủaNa-pô-lê-ôngđểổnđịnhcôngviệc
giađìnhđãbùđắplại.
TrởvềPhápvàotháng6năm1788,Na-pô-lê-ôngđitheotrungđoànlênđóngởốc-xonvà,lầnnày,
Na-pô-lê-ôngởtrongtrại,khôngởnhàriêngnữa.Na-pô-lê-ôngvẫnmêmảiđọctấtcảcácloạisáchđãcó
trongtayvàđặcbiệtlàcáctácphẩmbànvềnhữngvấnđềquânsựđãlàmsaymêcácchuyêngiaởthếkỷ
thứXVIII.Mộtlần,bịphạtkhôngđượcđilại,Na-pô-lê-ôngđãtìmđượcởnơinhốtmìnhmộtcuốnsách
cũnóivềphápluậtđờicổLaMã,viếttheolệnhcủaHoàngđếGiu-xti-niêng.Na-pô-lê-ôngkhôngnhững

đãđọchếtcuốnđó,màgần15nămsau,trongkhibiênsoạnbộdânluật,Na-pô-lê-ôngcònđọcthuộclòng
cảbộtuyểntậpphápluậtLaMã.ViệcnàyđãlàmchocácnhàluậthọclỗilạcnhấtởPhápngạcnhiên.Napô-lê-ôngquảcómộttrínhớphithường.
Khảnănglàmviệcbằngtríócmộtcáchcăngthẳngcũngnhưkhảnăngtậptrungcaođộvàlâudàisứcsuy
nghĩcủaNa-pô-lê-ôngđãthấylộrõtừthờikỳnày.Saunày,nhiềulầnNa-pô-lê-ôngnóirằng:nếungườita
thấytôiluônluônsẵnsàngđốiphóvớimọitìnhhuốngthìđiềuđócóthểgiảithíchnhưthếnày:trướckhi
làmbấtcứviệcgì,tôiđãsuynghĩkỹtrướckhálâuvàdựkiếnhếtnhữnggìcóthểxảyra.Chẳngphảilàđã
cómộtvịthầnthánhnàothìnhlìnhhiệnrađểgàchoNa-pô-lê-ôngnhữngtìnhhuốngdườngnhưbấtngờ
đốivớinhữngngườikhác,Na-pô-lê-ôngnóithêmrằng"...Lúcnàotôicũnglàmviệc,làmviệctrongkhi
ăn, ở rạp hát, ban đêm...". Khi nói đến thiên tài của mình thì lời lẽ của Na-pô-lê-ông thường đượm vẻ
châmbiếmhoặcgiễucợtvàrồibaogiờNa-pô-lê-ôngcũngnhấnmạnhvàrấtnghiêmtúcđếntinhthầnlàm
việccủamình.Na-pô-lê-ônglấylàmtựhàovềkhảnănglàmviệcvôtậncủamìnhhơnbấtcứnăngkhiếu
nàokhácmàtạohoáđãbanchomộtcáchvôcùngrộnglượng.
Ởốc-xon,Na-pô-lê-ôngviếtmộtcuốnsáchnhỏnóivềthuậtbắn(vềcáchphóngđạn.Binhchủngpháo
binhthậtsựtrởthànhsởtrườngcủaNa-pô-lê-ông.TrongtàiliệucủaNa-pô-lê-ôngởthờikỳnày,ngườita
còn tìm thấy một vài bản thảo tác phẩm văn học, những công trình nghiên cứu có tính chất triết học và
chínhtrị,v.v.TưtưởngcủaNa-pô-lê-ôngthườngthấyđượmítnhiềumàusắccủachủnghĩatựdovàđôi
khicònlắplạiynguyênmộtsốtưtưởngcủaRút-xô,mặcdầu,nóichung,ngườitakhôngthểnàocoiNapô-lê-ôngnhưmộttínđồcủatácphẩmKhếướcxãhội.
Trongnhữngnămnày,cómộtđiểmnổibật:ýchívàlýtrícủaNa-pô-lê-ôngđãhoàntoànkhốngchế
được những ham mê về dục vọng. Na-pô-lê-ông không bao giờ ăn thích khẩu, thường xa lánh chỗ đông
người,xalánhgiớiphụnữ,khướctừmọicuộcvuichơigiảitrí,làmviệckhôngmệtmỏi,dànhtấtcảthời
giờnhànrỗivàoviệcđọcsách.LiệuNa-pô-lê-ôngcócamchịumãimãivớisốphậncủamình,sốphận
củamộtviênsĩquannghèotỉnhnhỏ,xuấtthântronggiađìnhquýtộcnghèongườiCoóc,luônluônbịlũ
bạnbèquyềnquývàbọncấptrênquyềnquýnhìnbằngconmắtkhinhbỉkhông?
TrướckhiNa-pô-lê-ôngcóthờigianđểtìmđượccâutrảlờirõràngchocâuhỏiấyvàcũngchưacócả
thờigianđểxâydựngkếhoạchcụthểchotươnglạithìcáisânkhấumàNa-pô-lê-ôngđangchuẩnbịvai
tròđểbướclênhoạtđộngđãbắtđầulunglay,rồicuốicùngtanvỡvàsụpđổ:CáchmạngPhápbùngnổ.
BiếtbaonhiêunhàchéptiểusửvàviếttiểusửcủaNa-pô-lê-ôngcókhuynhhướnggánchonhânvật
củahọcóđứckhônngoansiêuphàm,cóbẩmnăngtiênđoánviệcđời,cólòngtinvàothiênchứccủamình,
muốntìmxemtrongviêntrunguýpháobinhmới20tuổiđóngởốc-xonnàycótiêncảmgìvềnhữnglợiích
màcuộccáchmạngnổranăm1789ắtphảiđemlạichochàngta.

Thựctế,mọiviệcđãxảyramộtcáchgiảnđơnvàtựnhiênhơnnhiều.Dovịtríxãhộicủamình,Napô-lê-ôngchỉcólợitrongcuộcchiếnthắngcủagiaicấptưsảnđốivớichếđộphongkiếnchuyênchế.ở
Coóc,ngaycảdướithờithốngtrịcủaGiên,bọnquýtộc(đặcbiệtlàtầnglớpquýtộcđịachủnhỏ)không
baogiờđượchưởngnhữngđặcquyền,đặclợimàbọnquýtộcPháprấtquýtrọng.Dẫusaochàngquýtộc


nhỏnày,gốcgácởmộthònđảoýkémvănminh,vừamớibịngườiPhápxâmchiếm,cũngkhôngthểmong
cóđượcbướcđườngcôngdanhrạngrỡvànhanhchóngởtrongquânđội.Trongcuộccáchmạng1789,
nếucócáigìcóthểcámdỗđượcchàngta,thìchínhlàtừnaytrởđichỉriêngcónhữngkhảnăngcủacá
nhânlàcóthểgiúpchoconngườileolênnhữngbậcthangxãhội.Đểnhảyvàocuộc,viêntrunguýpháo
binhBô-na-páckhôngcầngìkhácnữa.
NhữngsuytínhthựctiễnđãthuhúttâmtríNa-pô-lê-ông.LợiíchtolớnnhấtmàNa-pô-lê-ôngcóthể
thuđượcởcáchmạnglàcáigì?Vàởđâucóđiềukiệntốtnhất?Cóhaicâutrảlời:mộtlàởCoóc,hailàở
Pháp.Lúcnày,khôngnênđánhgiáquácaophạmvivàmứcđộyêuđảoCoóccủaNa-pô-lê-ông.Vàonăm
1789,chàngtrunguýBô-na-pácchẳngcònnhớtớichúsóicon10tuổiđãtừngđánhnhaurấthăngởtrong
sântrườngBriên,mỗikhibạnbèchếgiễugọngCoóccủamình.
BâygiờchàngtađãbiếtthếnàolànướcPhápvàthếnàolàđảoCoóc,đãcóthểsosánhđượchainước
nàyvềmặtdiệntích,vàtấtnhiênđãnhậnrađượchainướcnàykhônggiốngnhauđếnmứcđộnào.Nhưng
vấnđềđặtrangaycảvàonăm1789,Na-pô-lê-ôngcũngkhôngthểhyvọngchiếmđượcởnướcPhápcái
địavịmàôngcóthểcóđượcởCoóc,nhấtlànaycáchmạngđãbắtđầubùngnổ,mặcdầuởCoóc,Na-pôlê-ôngcórấtítđiềukiệnthuậnlợi.HaithángrưỡisaukhingụcBa-xti1bịphá,Na-pô-lê-ôngxinphép
nghỉvàtrởvềCoóc.
Trongsốrấtnhiềutácphẩmđịnhviết,đúngvàonăm1789,Na-pô-lê-ôngđãviếtxongmộtbảntiểu
luậnnóivềlịchsửđảoCoócvàtraobảnđóchoRay-nanđểxinýkiến,vàNa-pô-lê-ôngrấtlấylàmthích
thúvềlờiđánhgiátângbốccủanhàvănđangnổitiếngấy.ChủđềấyđủđểchứngminhrằngNa-pô-lê-ông
rấtquantâmđếnhònđảoquêhươngcủamình,ngaycảkhiNa-pô-lê-ôngcònchưacókhảnăngđểchuyên
tâmhoạtđộngchínhtrịởđó.Vềtớinhàmẹ,Na-pô-lê-ônglậptứctuyênbốtánthànhPao-li(Pao-liđãtrở
vềsaumộtthờigiandàibịđày)nhưngPao-liđãtiếpviêntrunguýtrẻtuổirấtlạnhnhạt,và,chẳngbaolâu,
quảnhiênlàmỗingườiđimộtconđườngkhác.Pao-limơtưởngđếnviệcgiảiphónghoàntoànđảoCoóc
khỏiáchđôhộcủangườiPháp,cònBô-na-pácthìchorằngcuộccáchmạngmởranhữngconđườngmới
chosựtiếnbộcủađảoCoócvàcóthể-điềunàymớichính-chosựnghiệpcủabảnthân.
Saumấythángởnhàkhôngđạtđượckếtquảgì,Na-pô-lê-ôngtrởlạiđơnvị,mangtheođứaemtrailàLu-i

đểgiảmbớtmộtphầnchitiêuchomẹ.HaianhemởVa-lăng-xơ,nơitrungđoàncủaNa-pô-lê-ôngtrởlại
đóngquân.Từnaytrởđi,trunguýBô-na-pácphảisốngvớiemvànuôinấngchoemănhọcbằngđồng
lươngquáítỏicủamình.Cóbữaăntrưachỉcómỗimộtmiếngbánh.Na-pô-lê-ôngtiếptụcphụcvụquân
độimộtcáchhăngháivàsaymêđọcnhữngtácphẩmvềlịchsửquânsự.
Tháng 9 năm 1791, người ta lại thấy Na-pô-lê-ông ở Coóc, do Na-pô-lê-ông đã tìm cách để được
thuyênchuyểnvề.Lầnnày,Na-pô-lê-ôngvĩnhviễncắtđứtquanhệvớiPao-liđãcôngkhaihoạtđộngtách
đảoCoócrakhỏinướcPháp,điềumàNa-pô-lê-ôngkhôngmuốnchútnào.Tháng4năm1791,khixảyra
cuộcxungđộtgiữabọngiáosĩphảncáchmạng,ủnghộtriệtđểchủtrươngtáchđảoCoóccủaPao-livới
nhữngđạidiệncủachínhquyềncáchmạng,Bô-na-pacđãralệnhbắncảvàonhữngđámđôngbạođộng
xôngvàođánhquâđộiđặtdướiquyềnchỉhuycủamình.Cuốicùng,bịchínhquyềncộnghoàtìnhnghivì
âmmưuđánhchiếmmộtpháođài(khôngcólệnhcấptrên),Na-pô-lê-ônglạisangPhápvàlậptứcphải
đếntrìnhdiệntrướcBộChiếntranhởPa-riđểxácminhtháiđộcóphầnnàomờámcủamìnhởCoóc.Đến
thủđônướcPhápvàocuốitháng5năm1792,Na-pô-lê-ôngchứngkiếnnhiềubiếncốsôinổicủacách
mạngxảyravàonămđó.
Chúngtôicónhữngbằngcớchínhxácchophépxétđoánsựphảnứngcủaviênsĩquan23tuổiđótrước
haibiếncốtrọngđạixảyra:CuộcđánhchiếmcungđiệnTuy-lơ-ricủaquầnchúngnhândânvàongày20
tháng6vàcuộclậtđổchếđộquânchủngày10tháng8năm1792.Thamgianhữngbiếncốấybằngcách
đứngngoàivòngchứngkiếnmộtcáchbấtngờnênhailầnấylàdịpđểBô-na-pácbiểulộtưtưởngcủa
mìnhtrongmộtnhómbạnthân.Vớihọ,Bô-na-páccóthểtựdobộclộnhữngýnghĩthậtvàtấtcảbảnchất
củamình.Vànhữnglờiôngtanóithậtrõràng,khôngchútgìúpmở:"Chúngtahãyđitheobọnvôlạinày",
Na-pô-lê-ôngđãnóinhưvậyvớiBu-riênlúccùngđivớinhautrongphố,khithấyquầnchúngtiếnvềphía


cungđiệnnhàvuangày20tháng6.KhithấyvuaLu-iXVI,hốthoảngtrướccuộcbiểutìnhđầyuythế,phải
rachàoquầnchúngởbaolơn,đầuđộimũđỏPhri-giêng1,Na-pô-lê-ôngliềnkhinhbỉnới:"Thằnghèn!
Thếmàlạiđểchobọnvôlạinàyvàođược!Đánglẽphảidùngpháoquétđiđộbốn,nămtrămthằnglà
những thằng khác sẽ chạy dài!". Tôi đã giảm nhẹ hình dung từ mà Na-pô-lê-ông dùng cho Lu-i XVI, vì
tiếngấykhôngthểnàoinlênsáchđược.Ngày10tháng8(ngàydânchúngtiếncôngvàocungđiệnTuy-lơri,vàngàyLu-iXVIbịlậtđổ),Na-pô-lê-ôngvẫnlangthangngoàiphốvàlạivẫndùnghìnhdungtừtrên
đểchỉLu-iXVI,đồngthờigọinhữngngườinổilênlàmcáchmạnglà"lũdânđenghêtởmnhất".
Đươngnhiên,Na-pô-lê-ôngkhôngthểbiếtđượcrằngngày10tháng8năm1792,trongkhiôngtađang

đứnggiữađámđôngchứngkiếncuộctiếncôngvàocungđiệnTuy-lơ-rivàtốngcổLu-iXVIrakhỏingai
vàngthìchínhsựviệcấylạilàvìlợiíchcủabảnthânôngta,Bô-na-pác;cũngnhưquầnchúngđangđứng
vâyquanhôngtahânhoanchàomừngnềncộnghoàrađờiđâucóthểngờđượcrằngviênsĩquantrẻtuổi
ấy,thânhìnhbénhỏ,gầygò,xoàngxĩnhtrongchiếcáodạdàisờnrách,chìmbiếntrongđámđôngquần
chúng,lạichínhlàngườisaunàysẽbópnghẹtnềncộnghoàđóđểtrởthànhhoàngđếđộctài.Cómộtđiều
đángchúýlà,ngayởđây,tađãthấybảnchấtNa-pô-lê-ônglàthíchdùngsúngđạn,coinólàphươngtiện
thíchhợpnhấtđểtrảlờinhữngcuộcnổidậycủanhândân,Na-pô-lê-ôngcònquaylạiđảoCoóclầnnữa
vàđặtchânlênđấtnàyvàođúnglúcPao-litrởthànhngườiquyếttâmtáchđảoCoóckhỏinướcPhápvà
đãdângmìnhchongườiAnh.Trảiquabaogiankhổivànguykhốn,Na-pô-lê-ôngmớiđưađượcmẹvàgia
đìnhthoátkhỏiđảoCoóc,trướckhiquânAnhtớichiếmđảo.Việcxảyrahồitháng6năm1793.Vừatrốn
thoátthìnhàcửacủaNa-pô-lê-ôngliềnbịđồngđảngcủaPao-li,nhữngngườichủtrươngchiacắt,cướp
phá.
Tiếpđólànhữngnămthángđầycùngcực.Cáigiađìnhđôngngườiđóđãhoàntoànbịphásảnvàviên
đạiuýtrẻtuổiphảicángđángnuôicảmẹlẫnbảyanhem(Na-pô-lê-ôngmớiđượcthăngđạiuýtrướcđóít
lâu).Lúcđầu,Na-pô-lê-ôngđểgiađìnhsốngquangàyởTu-lông,sauchuyểnđếnMác-xây.Cuộcsốngkhó
khăntúngthiếucủahọtrôiđithángnàyquathángkhác,khôngmộttiahyvọng,thìbỗngđâunếpsốngquen
thuộccũkỹấybịgiánđoạnmộtcáchquábấtngờ.ởmiềnnamnướcPhápđãxảyramộtcuộcbạođộng
phảncáchmạng.Năm1792,bọnbảohoàngởTu-lôngnổilênđánhđuổivàtànsátcácđạibiểucủachính
quyềncáchmạngvàcầucứuhạmđộiAnhđangtuầntiễuởphíatâyĐịaTrungHải.Quânđộicáchmạng
vâythànhTu-lôngởtrênbộ.
DướisựchỉhuycủaCác-tô,cuộcvâythànhđãtiếnhànhyếuớtvàkhôngthuđượcthắnglợi.Xa-lixét-ti,uỷviênquânsự,ngườiđãtrấnápcuộcbạođộngcủabọnbảohoàngởmiềnnam,làngườiCoóc,
quen Bô-na-pác và đã cùng Bô-na-pác chống lại bọn Pao-li. Bô-na-pác đến thăm bạn đồng hương của
mìnhởdoanhtrạitrướcthànhTu-lôngvàchỉvẽchoXa-li-xét-ticáchduynhấtđánhchiếmthànhvàđuổi
hạmđộiAnh.Xa-li-xét-tibèncửviênđạiuýtrẻtuổiấylàmchỉhuyphólựclượngpháobinhhãmthành.
Cuộctiếncôngtrongnhữngngàyđầutháng10bịthấtbại,vìĐon-nê,ngườichỉhuyđánhthànhhômđó,
đãralệnhrútluivàlúcquyếtđịnhchiếntrường,tráivớiýđịnhvàlòngmongmuốncủaBô-na-pác.Bôna-páctinchắcrằngnếukhôngcókhuyếtđiểmtầmthườngấythìthắnglợiđãvềtayngườiPháp.Bảnthân
Bô-na-páccũngđãbịthươngtrongkhidẫnđầuquânxungphong.Saumộtthờigiandàicựtuyệtvànhiều
phenlầnlữacủanhữngngườichỉhuycấptrên-vìhọkhôngtinlắmvàoNa-pô-lê-ông,ngườisĩquantrẻ
tuổivôdanhvàđộtnhiênxuấthiệnởdoanhtrại-ngườichỉhuymớilàĐu-gô-mi-êđãchophépBô-na-pác
thựchiệnkếhoạch.Saukhiđãbốtrípháotheoýđãđịnhsẵntừlâuvàsaumộttrậnpháohỏakinhkhủng,

Bô-na-pácliềumạngdẫnđầubinhsĩxungphongđánhchiếmđiểmcaoE-ghi-étđểbảovệcửabiểnvàbắt
đầumởđợtbắnpháhạmđộiAnh.
Sau hai ngày pháo kích ác liệt, ngày 17 tháng 12, 7.000 quân cộng hoà xung phong đánh chiếm các
pháođài,nhưngđãbịđánhluisaumộttrậnkịchchiến.NhưngBô-na-pácđãkịpthờiđếntiếpứngcùng
vớimộtđộiquândựbịvànhờvậyđãquyếtđịnhthắnglợi.Ngàyhômsau,tấtcảnhữngkẻđượcquânAnh
thoảthuậnchorútxuốngtàubắtđầulũlượtchạytrốnkhỏithànhphố.ThànhTu-lôngđầuhàngkhôngđiều
kiện,quânđộicộnghoàtiếnvàothànhphố.HạmđộiAnhđãrútđượcrakhỏi.


Sautrậnchiếnthằngnày,tướngĐuy-tinbáocáovềBộchiếntranhởPa-rirằng,ôngtakhôngđủchữđể
nóihếtcôngtrạngcủaBô-na-pác.ÔngtanóivềBô-na-pácrằngđólàngườivừatàigiỏivừathôngminh
vàcònlàngườicóthừanhữngđặctínhcầncó.Đuy-tincònnóithêmrằngnhữngcáiđóchỉmớimôtả
đượcphầnnàongườisĩquanhiếmcóấy.Đuy-tinnhiệtliệttiếncửBô-na-pácvớibộtrưởngvàđềnghị
trọngdụngBô-na-pácvìlợiíchcủanềnCộnghoà.TronghàngngũquânđộiởTu-lông,vaitròquantrọng
cảuBô-na-páctrongviệcbốtrícáckhẩupháo,tàichỉhuycuộcvâythànhvàtrậnpháohoảcũngnhưbiết
tiếncôngvàolúcquyếtđịnhđãđượctấtcảmọingườicôngnhận.
Chiến công ấy, trận đánh đầu tiên mà Na-pô-lê-ông chỉ huy và thu được thắng lợi, diễn ra ngày 17
tháng12năm1793.TừngàyđánhchiếmthànhTu-lôngđếnngày18tháng6năm1815,ngàymàhoàngđế
thuatrậnrútkhỏichiếntrườngOa-téc-lôđầyxácchết,làmộtsựnghiệplâudàivàđẫmmáu,kéodàitrong
suốt22nămtrời(cónhữnglúcgiánđoạn).Vàsựnghiệpđóđãđượcnghiêncứucẩnthậntrongsuốtthờikỳ
chiếntranhgiảiphóngdântộcởchâuÂu,vànhữngbàihọccủanó,chođếntậnbâygiờ,vẫncònlàđối
tượngcủamộtsựnghiêncứucóhệthống.
Trongsuốtđờimình,Na-pô-lê-ôngđãđánhcảthảy60trậnlớn,nhỏ(nhiềuhơncảtổngsốnhữngtrận
củaA-lếch-xanMa-xê-đoan,An-ni-ban,Xê-davàXu-vô-rốpcộnglại)vàsốquânđãthamgiavàocác
trậnđánhđócònđônggấpbộisovớisốquântrongcáccuộcchiếntranhcủacácvịtiềnbốivềnghệthuật
quânsựcủaNa-pô-lê-ông.SovớiconsốnhữngtrậnđánhkhổnglồđãquyếtđịnhsựnghiệpcủaNa-pô-lêôngthìchiếnthắngTu-lôngthậtquátầmthường,songmặcdầuthế,chiếnthắngTu-lôngvẫnmãimãichiếm
mộtvịtríđặcbiệttrongthiênanhhùngcaNa-pô-lê-ông.Nóđãlàmchomọingườilầnđầutiênchúýtới
Na-pô-lê-ông.ủybancứuquốcrấtmựchàilòngvềviệcđãthanhtoánđượcbọnphảnbộiTu-lôngvàđã
tốngcổđượcngườiAnhrakhỏibờbiển.
Chiềuhướngcủatìnhhìnhbáotrướctriểnvọngthanhtoánnhanhchóngđượchoạtđộngphảncáchmạng

củabọnbảohoàngởkhắpmiềnnamnướcPháp.XưanayTu-lôngvẫnđượccoinhưmộtpháođàikiêncố
bấtkhảxâmphạm,đếnnỗikhiTu-lôngthấtthủrồimànhiềukẻvẫnkhôngtinvàcũngkhôngtinrằngmộtgã
vôdanhtênlàBô-na-páclạiđãcóthểđánhchiếmđượcthành.MaymắnchoNa-pô-lê-ônglàtronghàng
ngũnhữngngườivâythànhcómộtngườicònnhiềuthếlựchơnXa-li-xét-ti,đólàÔ-guy-xtanhRô-be-xpie,emtraicủaMắc-xi-mi-liêng,cũngdựtrậnđánhthànhvàđãtườngthuậttrongmộtbảnbáocáogửivề
Pa-ri.KếtquảlàlậptứcNa-pô-lê-ôngBô-na-pácđượcphongchứcthiếutướng,quyếtđịnhkýngày14
tháng1năm1794.LúcđóNa-pô-lê-ông24tuổi.Bướcđiđầutiênđãthànhđạt.
ViệcNa-pô-lê-ônghạthànhTu-lôngxảyravàothờikỳmàphái"Núi"đangthốngtrịhoàntoànHội
nghịQuốcước1,vàolúcmàpháiGia-cô-banhđangcóảnhhưởngrấtlớnởthủđôvàcáctỉnhvàolúcmà
nềnchuyênchínhvôđịchcủacáchmạng,trongcuộcđấutranhquyếtliệtcủamình,đãchiếnthắngđượcthù
tronggiặcngoàivàđãđậptanđượcnhữngcuộcphiếnloạncủabọnbảohoàng,bọnGi-rông-đanhvàbọn
thầytungoancố.
Trongcuộcnộichiếnácliệtnày,Na-pô-lê-ôngBô-na-páckhôngthểkhôngthấycầnphảichọnmộtcon
đườnggiữanềncộnghoàvànềnquânchủ:nềncộnghoàsẽcóthểchoôngtatấtcảvànềnquânchủắtsẽ
tướctấtcảvàsẽkhôngthathứchoôngtaviệcchiếmthànhTu-lông,cũngnhưviệcôngtavừamớicho
xuấtbảncuốnsáchBữaăntốiởPô-ke,trongđóNa-pô-lê-ôngđãvạchrõchocácthànhphốnổiloạnở
miềnnamhiểurằngtìnhthếcủahọthậtlàtuyệtvọng.Mùaxuânvàđầumùahạ,cácuỷviênHộinghịQuốc
ước ở miền nam (đặc biệt có Rô-be-xpi-e em, chịu ảnh hưởng trực tiếp của Bô-na-pác) chuẩn bị xâm
chiếmxứPi-ê-môngvàmiềnbắcnướcý,đểtừđóđedoạnướcáo.ủybancứuquốclưỡnglự,Các-nôlúc
đóphảnđốikếhoạchấy.Bô-na-páctinrằngdùngÔ-guy-xtanhRô-be-xpi-elàmtrunggianthìcóthểthực
hiệnđượcướcmơcủamình:đượcthamgiaviệcchinhphụcnướcý.ChínhphủPháplúcnàychưalàm
quenvớitưtưởngchorằngmuốnchốnglạisựcanthiệpcủachâuÂuphảncáchmạngthìkhôngphảilà
phòngngự,màphảitrựctiếptiếncôngvàochâuÂuvàđiềuđóxemchừngquátáobạo.Dođó,năm1794,
Na-pô-lê-ôngkhôngthựchiệnđượckếhoạchcủamình.MộtbiếncốchínhtrịxảyrabấtngờđốivớiNapô-lê-ông,đãđảolộncảtìnhthế.


ĐểđượcđíchthântrìnhbàykếhoạchtiếncôngnướcýtrướcanhmìnhvàtrướcủybanCứuquốc,Rô-bexpi-eemđiPa-ri.Lúcđóđãvàođầumùahè,cầnphảigiảiquyếtvấnđề.SaukhiđiGiênđểhoànthành
mộtnhiệmvụmậtcóliênquanđếncuộcviễnchinhnóitrên,Bô-na-pácvềNi-xơ.Chợtmộttinbấtngờtừ
Pa-ribaytới,bấtngờkhôngnhữngđốivớitỉnhNi-xơxaxôiởmiềnnammàcònngaycảđốivớichínhParinữa:tinhếtsứclạlùngđólàngày9ThángNóng1,ngaygiữabuổihọpcủaHộinghịQuốcước,Mắc-ximi-liêng,XanhGiuýt,Cu-tông,vàsaunàycảđồngđảngcủahọ,đềubịbắtgiữ.Ngàyhômsau,tấtcảnhững
ngườiấyđềubịđưalênmáychém,khôngcầnxétxửgìvìchínhphủđãtuyênbốmộtcáchvôđiềukiện
rằnghọbịđặtrangoàivòngphápluật.LậptứcngườitatiếnhànhlùngbắttrongkhắpnướcPhápnhữngai

cóhoặccoinhưcóliênhệmậtthiếtnhấtvớinhữngnhàlãnhđạochínhcủachếđộđãbịđánhđổ.Saukhi
Ô-guy-xtanhRô-be-xpi-ebịhànhhình,tướngBô-na-pácliềnởvàotìnhtrạngbịđedoạ.Khôngđầyhai
tuầnlễ,saungày9ThángNóng(27tháng7),Na-pô-lê-ôngbịbắt(10tháng8năm1794)vàbịápgiảivề
thànhĂng-típ.Sau14ngàybịgiamgiữ,Bô-na-pácđượctha:lụcsoátcácgiấytờcủaBô-na-pác,ngườita
đãkhôngtìmthấymộtbằngcớgìđểtruytốBô-na-pác.
Trongsuốtthờigiankhủngbốcủabọnđảochính,ngườitathấyrấtnhiềungườicóquanhệítnhiềuvới
Rô-be-xpi-ehoặcnhữngngườithuộcpháiRô-be-xpi-ebịsáthại;cònBô-na-pácthìcóthểtựlấylàmvui
sướngrằngmìnhđãthoátkhỏilưỡimáychém.Chỉbiếtrằngvừabướcrakhỏinhàgiam,Bô-na-pácđãlập
tứcnhậnthấyrằngthờithếđãthayđổivàsựnghiệpcủamìnhvừamớibắtđầuthuậnlợinhườngấymànay
đãdừnglại.NhữngkẻmớilêncòntìnhnghiBô-na-pác,vảlại,họcũngchưabiếtrõBô-na-páclắm.Cuộc
vâyhãmthànhTu-lôngchưađemlạichoBô-na-pácmộttiếngtămlớnvềmặtquânsự."Bô-na-pácà?Bôna-páclàainhỉ?Đãlàmviệcởđâu?Khôngaibiếthắncả?"Đólàlờiphảnứngcủabốviêntrunguýtrẻ
tuổiGiuy-nô,khiGiuy-nôbáochobốbiếttướngBô-na-pácmuốnchọnmìnhlàmsĩquanphụtá.Chiến
côngTu-lôngđãbịquênmấtrồi,hoặcdẫusaothìnócũngkhôngcònđượcđánhgiácaonhưlúcđầunữa.
Mộtchuyệnkhôngvuikháclạixảyra.ĐộtnhiênủybanCứuquốcThángNóngchỉthịchoBô-na-pácphải
đếnVăng-đêdẹpbọnphiếnloạnvàkhiđếnPa-ri,tướngBô-na-pácđượcbiếtngườitagiaochochỉhuy
mộtlữđoànbộbinhtrongkhiBô-na-pácchuyênvềpháobinhvàkhôngmuốnphụcvụởbộbinh.Saumột
hồitranhluậngaygắtvớiÔ-bri,mộtuỷviêncủaủyban,Na-pô-lê-ôngxintừchức.
Na-pô-lê-ônglạilâmvàothờikỳtúngthiếumới.Viêntướng25tuổinày,vềvườnvàbấtbìnhvớicấp
trên,khôngmộtnguồnsống,đãbuồnbãsốngởPa-riquamùađônggaygonăm1794-1795vàsangxuân
lạicòntúngđóigaygohơnnữa.DườngnhưmọingườiđãquênNa-pô-lê-ông.Cuốicùng,tháng8năm
1795, Na-pô-lê-ông được bổ nhiệm làm thiếu tướng pháo binh ở phòng Đồ bản của ủ y ban Cứu quốc.
PhòngĐồbảnnàylànétđiểnhìnhđộcđáođầutiêncủaBộTổngthammưudoCác-nô,trênthựctếlà
ngườitổngchỉhuycáclựclượngvũtrangcộnghoà,xâydựng.ởđấy,Na-pô-lê-ôngvẫnsaymêđọcsách
vàtựhọc,đithămvườncâynổitiếngởPa-ri,thămNhàThiênvănvàđãchămchỉtheohọclớpthiênvăn
củaLa-lăng-đơ.
LươngbổngcủaNa-pô-lê-ôngítỏi,thỉnhthoảngkhinàomuốnănsáng,Na-pô-lê-ôngchỉcòncócách
làđếnthămgiađìnhPéc-nô,vìgiađìnhnàyrấtquýmếnNa-pô-lê-ông.Nhưng,suốttrongthờigiancơcực
đó,khôngbaogiờNa-pô-lê-ônghốihậnvềviệcđãxintừchức,cũngkhônghềnghĩđếnviệcquaytrởlại
phụcvụbộbinh,cólẽvìmuốnđạtđượcviệcđóthìchỉcòncáchcầuxinquỵluỵ.Nhưngdịpmaylạiđến
vớiNa-pô-lê-ông:chínhthểcộnghoàlạicầnđếnNa-pô-lê-ôngđểchốnglạicũngvớinhữngkẻthùnhư

hồiởTu-lông.
Năm1795làmộttrongnhữngbướcngoặtcủalịchsửcácmạngPháp.Cuộccáchmạngtưsản,đãlật
đổchếđộphongkiếnvàchuyênchế,saubiếncốngày9ThángNóngđãtựlàmmấtvũkhísắcbénnhấtcủa
mìnhlànềnchuyênchínhGia-cô-banh,vàkhiđãnắmđượcchínhquyền,khiđãđivàoconđườngphản
động,giaicấptưsảnlưỡnglự,đitìmnhữngphươngsáchvànhữnghìnhthứcmớithíchhợpvớisựgiữ
vữngnềnthốngtrịcủanó.Suốtmùađôngnăm1794-1795vàmùaxuânnăm1795,sứcphảnđộngcủagiai
cấptưsảnđãmạnhmẽvàtáotợngấpbộihồicuốimùahạcùngnămđó,tứclàngaykhivừathủtiêunền
chuyênchínhGia-cô-banh;vàđếnmùaxuânnăm1795thìcánhhữutrongHộinghịQuốcướclạicònnói


năngvàhànhđộngtựdo,trắngtrợngấpbộihồimùathunăm1794.Đồngthời,trongcáinămđóikémkinh
khủngấy,đãdiễnrahaicảnhhếtsứctráingược:ởcácvùngngoạiô,thợthuyềnchếtđói,cácbàmẹphải
tựkếtliễucuộcđờimìnhsaukhiđãdìmxuốngnướchoặcđâmchếttấtcảđànconcủahọ,cònởtrong
những"khuvựctrungtâm"làcảnhsốngđầyhoanlạccủagiaicấptưsản:mộtbầynhungnhúcnhữngtêntài
chủ,nhữngtênđầucơ,nhữngtênbuônchứngkhoán,nhữngtênăncắpcủacông,lớnbéđủhạng-ngócđầu
vênhvangđắcthắngsaukhiRô-be-xpi-ebịchết-miệtmàitrongđờisốngxahoa,dâmdật.
HaicuộcbạođộngcủathợthuyềnnổratừcácvùngngoạiôvàcôngkhaichốnglạiHộinghịQuốcước
ThángNóng,nhiềucuộcbiểutìnhvũtrangthịuy,vàhailầnchuyểnthànhtiếncôngtrựctiếpvàoHộinghị
Quốcướcngày12ThángNảymầm(1tháng4)vàngày1ThángĐồngcỏ(20tháng5)đềubịthấtbại.Tiếp
sauviệctướcvũkhívùngngoạiôXanhĂng-toanlàcuộctrấnápkhủngkhiếphồiThángĐồngcỏđãlàm
chođôngđảoquầnchúnglớpdướiởPa-rikhôngthểthốngnhấthànhđộngđượctrongsuốtmộtthờigian
dài.Sauhết,việckíchđộngkhủngbốtrắngnhưvậyđãkhôngtránhkhỏilàmsốnglạitronglònggiaicấptư
sảnquânchủ"cũ"vàgiaicấpquýtộcnhữngniềmhyvọnghìnhnhưđãbịtiêutan:bọnbảohoàngngỡrằng
thờicơcủachúngđãđến.Nhưngchúngđãtínhlầm.Saukhidậptắtphongtràocủaquảngđạiquầnchúng,
giaicấptưsảnđãkhôngtướcvũkhícủacáckhuthợthuyềnởngoạiô,vìnhưvậysẽtạođiềukiệnthắng
lợichokẻđangâmmưulênngôivuanướcPháp,đólàbátướcxứPrô-văng,emtraivuaLu-iXVIđãchết
trênmáychém.GiaicấphữusảnPhápcóquantâmgìđếnchínhthểcộnghoà,nhưnghọlạiquantâmnhiều
đếncáimàcuộccáchmạngtưsảnđãmanglạichohọ.Bọnbảohoàngkhôngmuốnhiểuvàcũngkhôngthể
hiểunhữngviệcđãxảyravàonhữngnăm1789-1795,khôngmuốnvàkhôngthểhiểuđượcrằngchếđộ
phongkiếnđãsụpđổvàkhôngbaogiờtrởlạinữa,rằngkỷnguyêncủachủnghĩatưbảnđãmởra,rằng

cuộccáchmạngtưsảnđãđàokhoétmộtvựcsâukhôngthểvượtquađượcgiữathờikỳcũvàthờikỳmới
củalịchsửnướcPháp,vànhữngtưtưởngphụchưngcủabọnchúnglàrấtxalạđốivớiđạiđasốtrong
giaicấptưsảnthànhthịvànôngthôn.
Nhữnglờiđòitrừngphạtnghiêmkhắcnhữngngườiđãthamgiacáchmạngkhôngngớtnổilêntrong
nhữngnơitụbạcủabọnxuấtdươngcóthếlựcởLuânĐôn,ởCô-blăng,ởMi-tô,ởHăm-bua,ởRôm.Sau
vụbạođộngThángĐồngcỏvànhữngtiếngnổhungáccủakhủngbốtrắng,chúngnhắclạivớimộtniềm
hânhoanđầyácýrằng"bọnkẻcướpPa-ri"đãbắtđầuchémgiếtlẫnnhaukịchliệtvàrồinhấtđịnhphái
bảohoàngsẽchụpđánhbọnhọđểnhanhchóngtreocổtấtcảbọnhọ-bọnThángNóngvàbọn"Núi"còn
sótlại.Cáiâmmưungumuộitoankéolùibướcđicủalịchsửđãlàmthuichộtmọiướcmộngvàđãdẫn
mưuđồcủabọnbảohoàngđếnthấtbại.Côngbằngmànói,ngườitacóthểkếttộivàcoitấtcảbọnGialiêng,Phrê-rông,Buốc-đông,Boát-xyĐăng-glát,Ba-ra-nhữngkẻđãlậtđổnềnchuyênchínhGia-cô-banh
vàngày9ThángNóngvàđãđànápcuộcbạođộngđángsợcủa"nhữngngườikhôngquầnchẽn"1vàobốn
ngàyđầuThángĐồngcỏ-lànhữngkẻgianmanh,nhữngconthúvậtíchkỷ,nhữngtêntànbạohungác,
nhữngquânvôsỉ,nhưngđứngtrướcbọnbảohoànghọđãtỏrakhôngkhiếpnhược.KhiđượcUy-liêmPít
tíchcựcgiúpđỡ,bọnbảohoàngđãvộivãtổchứcchobọnquýtộclưuvongđổbộvàoQuy-brông;không
mộtchútdodự,nhữngngườilãnhđạoHộinghịQuốcướcThángNóngđãlậptứcpháitướngHô-sơcầm
đầumộtđộiquânđếndẹp,vàsaukhicáclựclượngđổbộđãhoàntoàntanrã,họđãralệnhbắnngaytại
trận750tênbảohoàngbịbắtlàmtùbinh.Ngaysaulầnthấtbạinày,bọnbảohoàngvẫnchưachothếlàhết
hyvọng.Chonênchưađầyhaithángsau,bọnchúnglạinổidậyvàlầnnàythìởngaytạiPa-ri.Lúcđóvào
cuốitháng9,sangđầutháng10năm1795,theolịchcáchmạngthìvàothượngtuầnThángHáinhonămthứ
IV.
Tìnhhìnhnhưsau:HộinghịQuốcướcđãthảoxonghiếnphápmới.Theohiếnphápđóthìnămviên
đốcchínhsẽđứngđầuquyềnhànhchính,cònquyềnlậpphápthìtậptrungvàohaiviện:Hạnghịviên1và
thượngnghịviên2.HộinghịQuốcướcchuẩnbịchothihànhbảnhiếnphápnàyvàtựgiảitán,nhưngnhận
thấyrằngýnguyệnquayvềchếđộquânchủngàycàngbiểuhiệnrõởcáctầnglớptrêncủagiaicấp"cựu"
tưsảnvàlorằngbọnbảohoàngxảoquyệtsẽkhôngkhéolợidụngtìnhtrạngtưtưởngấyđểkéothêmđông
vâycánhcủachúngvàoHạnghịviệnđểcólợitrongnhữngcuộcbầucử.Dođó,trongnhữngngàycuối


cùngcủaHộinghịQuốcước,nhómlãnhđạonhữngngườiThángNóng,đứngđầulàBa-ra,đãđưarahai
bảnsắclệnhquyđịnhhaiphầnbasốđạibiểucủaHạnghịviệnvàcủaThượngnghịviệnđềubắtbuộcphải

lấytrongsốnhữngđạibiểuhiệnnaycủaHộinghịQuốcước,cònmộtphầnbathìtuỳýcửtrilựachọn.
Lầnnày,ởPa-ri,bọnbảohoàngkhôngcònđơnđộcnữa,chúngcũngkhôngđứngđầucảtrongviệcchuẩn
bịcũngnhưtrongkhithựchiệnâmmưu.Vìvậy,vàoThángHáinho,HộinghịQuốcướclâmvàotìnhthế
đặcbiệtnguykhốn.Mộtbộphậnkháquantrọngcủabọnquýtộctàichínhvàgiaicấpđạitưsảncủacác
"khuvựcgiàucó",nhưngườitagọi,nghĩalàcủacáckhuvựctrungtâmcủaPa-ri,đãphảnđốinhữngsắc
lệnhvũđoánđó,nhữngsắclệnhđãđượcbanhànhvớimụcđíchrõrệtvàcôngnhiênlàduytrìvàkéodài
vôtậnsựthốngtrịcủapheđasốhiệnthờiởtrongHộiđồngQuốcước.Rõrànglàbọnchúngđãâmmưu
hoạtđộngnhằmgạtgiũhoàntoànbộphậnnhữngngườiThángNónghiệnnayđãlàtrởngạichoquanđiểm
hữukhuynhmạnhmẽcủanhữngtầnglớpkhágiảnhấtởthànhthịcũngnhưởnôngthôn.Trongnhữngkhu
vựctrungtâmcủaPa-riđộtnhiênnổilênchốnglạiHộinghịQuốcướcvàotháng10năm1795,cốnhiênlà
không thấy có nhiều những tên bảo hoàng tiêu biểu, những tên bảo hoàng chính cống mơ ước dòng họ
Buốc-bông1quaytrởlạingay,nhưngtấtcảchúngđềumừngquýnhkhinhìnchiềuhướngcủaphongtrào
này,vàđãhàohứngphỏngđoáncảnhkếtthúccủacácbiếncố.Bọn"Cộnghoàbảothủ"củagiaicấptưsản
Pa-ri đang dọn đường cho việc trung hưng chế độ quân chủ, vì dưới con mắt chúng, bản thân Hội nghị
QuốcướcThángNóngxemrađãquácáchmạng.Vàngaytừngày7ThángHáinho(29tháng9),khibắt
đầunhậnđượcnhữngtintứckhẩncấpvềkhuynhhướngcủacáctrungtâmPa-ri,HộinghịQuốcướcđã
nhìnthấynguycơhiệnratrướcmắt.Nhưvậy,trongthựctế,HộinghịQuốcướcsẽdựavàođâutrongcuộc
đấutranhmớinàyđểgiữlấychínhquyền?Saucuộcđànápdữdộicácvùngngoạiôthợthuyềncáchđấy
gầnbốntháng,saumộtthángtrònbắngiết,tànsátnhữngngườicáchmạngGia-cô-banh,sauvụtướcvũkhí
toànbộnhữngvùngngoạiôthợthuyềnmộtcáchtànnhẫnnhất,thìrấttựnhiênrằngHộinghịQuốcước
khôngthểtrôngmongvàosựgiúpđỡtíchcựccủađôngđảoquầnchúngđược.
Lúcnày,thợthuyềnPa-riđãthấyởtrongcácuỷbancủaHộinghịQuốcướcvàngaysaubảnthâncái
HộinghịQuốcướccórấtnhiềukẻthùtànácnhấtcủahọ.ThợthuyềnPa-rikhôngthểcóđượcýnghĩchiến
đấuđểbảovệquyềnlựccủahaiphầnbauỷviêncủacáiHộinghịQuốcướcấytrongHạnghịviệnsau
này.VàngaybảnthânHộinghịQuốcướccũngkhôngthểnghĩtớiviệckêugọisựgiúpđỡcủaquầnchúng
laođộngthủđôđangcămghétmìnhvàchínhmìnhcũngđangsợhọ.Chỉcòncóquânđội,nhưngvềphía
này,tìnhhìnhcũngkhôngđượctốtlắm.Thậtra,bấtcứlúcnào,bấtcứởđâu,binhlínhcũngkhôngdodự
bắnvàobọnlưuvong,cáilũphảnbộiđángghêtởm,vàbắnvàobạnbèlũbảohoàngvàquânđộicủa
chúngởbấtkỳnơinàomàhọbắtgặp,trongrừngNoóc-măng,trêncồncátởVăng-đê,trênbánđảoQuybrông,ởBỉ,ởbiêngiớiĐức.Nhưngtrướchết,phongtràoThángHáinhođãkhôngnêukhẩuhiệu:trung
hưngdònghọBuốc-lông,màngoàimặtlạikêugọiđấutranhvìnguyêntắcchủquyềncủanhândânđãbị

nhữngsắclệnhcủaHộinghịQuốcướcviphạmvàvìquyềntựdobầucửnhữngđạibiểuchânchínhcủa
nhândân,vàsaunữanếubinhlínhlànhữngngườicộnghoàtriệtđể,chỉcóthểbịđánhlừavìnhữngkhẩu
hiệuxảoquyệtcủaphongtràoThángHáinho,thìvềphíacáctướnglĩnhsựtìnhlạicàngxấuhơn.Chỉcần
nêuthídụtướngMơ-nu,ngườichỉhuyquânđộiđóngởPa-ri.LiệuMơ-nucóthíchlínhtậpkíchchiếm
đóngngoạiôXanhĂng-toan,đóngquânkhắpnơitrongthànhphốvàđưalênmáychémhàngloạtcông
nhân?Hắndámlàmvàhắnđãlàm,vàtốingày4ThángĐồngcỏ,saukhiđãchiếnthắngđượccôngnhân,
quâncủaMơ-nu,kèntrốngđiđầu,diễuquacáckhutrungtâmcủathủđô,vàkhi"côngchúnglịchsự"đứng
đầyđườngnhiệtliệthoanhôMơ-nuvàbanthammưucủahắn,thìquảlàđãcómộtsựtâmđầuýhợphoàn
toàngiữanhữngkẻđitunghôvàkẻđượctunghô.Chiềutốingày4ThángĐồngcỏ,Mơ-nucóthểtựthấy
mìnhlàkẻđạidiệncủacácgiaicấphữusản,giaicấpđãchiếnthắngđôngđảoquầnchúng,làkẻđứngđầu
nhữngkẻnonêchốnglạinhữngngườiđóikhát.ĐốivớiMơ-nu,đólàmộtviệcrõràng,dễhiểuvàthúvị.
Nhưngbâygiờđây,vàoThángHáinho,Mơ-nusẽlấydanhnghĩagìmàbắnvàocũngvẫncáiđámngười
lịchsựấy,bọnngườivừamớiđâyđãnhiệtliệthoanhôhắnvàmộtđồngmộtcốtvớihắn?Nếuhỏigiữa
Mơ-nuvàHộinghịQuốcướcThángNóngcócáigìkhácnhau,thìcáikhácchínhlàởchỗviêntướngnày


cựckỳkhuynhhữuvàphảnđộnghơncảnhữngngườiThángNóngphảnđộngnhất.Cáckhuvựctrungtâm
đòiquyềntựdobầumộtnghịviệnbảothủhơnHộinghịQuốcướcnhiều,vìthếmàtướngMơ-nukhông
muốnbắnvàobọnbảohoàng.
Trongđêm12ThángHáinho(4tháng10),cácthủlĩnhcủapháiThángNóngđãnghethấyvanglêntừtừ
phíanhữngtiếngreohòmừngrỡ:cácđoànngườibiểutình,hânhoannáonhiệt,tungrakhắpthànhphốcái
tin:HộinghịQuốcướcđãtừchốichiếnđấu;cuộcchiếnđấutrongđườngphốcóthểtránhđược;những
sắclệnhđãđượcbãibỏvàsẽđượctựdotuyểncử.Vềtinấy,ngườitachỉđưarađượcmộtchứngcớđộc
nhấtsauđâynhưngrấtxácthựcvàkhôngthểchốicãiđược:viênchỉhuycáclựclượngvũtrangcủamột
trongnhữngkhutrungương(khuLơ-pen-lơ-ti-ê)làtênĐờLa-lônàođóđãđếngặptướngMơ-nuvàMơnuđãứngthuậnđìnhchiếnvớibọnphảnđộng.Quânđộiđãrútvềdoanhtrạivàthànhphốđãrơivàotay
bonphiếnloạn.
Nhưngnhữngnỗicuồngvuiấyquásớm,HộinghịQuốcướcđãquyếtđịnhchiếnđấu;tướngMơ-nubịcách
chứcvàbịbắtngayđêm13ThángHáinho.Tiếpđó,HộinghịQuốcướccửBa-ra,mộttrongnhữngnhân
vậtchínhcủapháiThángNóng,lênthayMơ-nuchỉhuycáclựclượngvũtrangPa-ri.Cầnphảihànhđộng
ngayđêmđóvìkhiđượctinMơ-nubịcáchchứcvàbịbắt,vàsaukhibiếtrằngHộinghịQuốcướcnhất

địnhchiếnđấu,cáckhunổiloạnđãbắtđầukhôngdodựvàtứctốctụtậptrênnhữngđườngphốgầnHội
nghịQuốcướcđểsánghômsauchiếnđấu.TênthủlínhcủabọnnổiloạnlàRi-se-đơXê-ri-đi-avàngay
cảmộtsốđônguỷviêncủaHộinghịQuốcướcđềuchorằngthắnglợichắcchắnsẽngảvềphíachúng.
Nhưngbọnchúngđãtínhlầm.
NhữngngườiđươngthờithấyBa-ralàhiệnthâncủanhữngthóixấurấtkhácnhauvànhữngdụcvọngđê
tiệnnhất.Làmộtkẻhưởnglạc,ănhốilộ,sađoạ,cơhội,xảoquyệtvàvôđạođức,Ba-rahơnhẳnnhững
ngườiThángNóngvềđầuócvụlợi(vàđiềuđókhôngphảilàchuyệndễ).NhưngBa-rakhôngphảilàmột
kẻhènnhát.Dướimắtcủaconngườicótríthôngminhsắcsảoấy,ngaytừbuổiđầuThángHáinho,Ba-ra
đãthấyrõlàphongtràomớichớmnởấycóthểđưanướcPháptớisựphụchưngdònghọBuốc-bôngvà
điềuđóđốivớiBa-ralàmộtsựđedoạtrựctiếp.NhữngngườiquýtộcđitheocáchmạngnhưBa-rađều
biếtrấtrõmốicămhờnsâucaycủabọnbảohoàngđốivớinhữngkẻđãphảnbộigiaicấp.
Vậynênkhôngthểchậmtrễđược,trongvàitiếngnữalàphảigiaochiếnngay.NhưngBa-rakhôngphải
lànhàquânsự.CầnphảibổnhiệmngaymộtngườitướngvàngẫunhiênBa-rađãnghĩtớingườithanhniên
gầycòmvậnchiếcáokhoácngoàimàuxámđãmấttuyết,ngườimàtrongnhữngngàygầnđâyđãnhiềulần
đếngặpBa-rađểxinnghỉviệc.TấtcảnhữngđiềumàBa-rabiếtvềconngườiđóchỉvẻnvẹncóthếnày:
mộtviêntướngthôiviệc,nổidanhtrongtrậnvâythànhTu-lông,nhưngngaysauđógặpmộtvàiviệcrắc
rốivàsốngthiếuthốnvấtvưởngởthủđôvớiđồnglươngquáítỏi.Ba-rahạlệnhchođitìmchàngthanh
niênđóvàdẫnvềchomình.Bô-na-páctớivàđãđượchỏingayxemcómuốnđiquétsạchcuộcbạođộng
không.Bô-na-pácxinítphútđểsuynghĩ.Khôngmấtnhiềuthờigianđểsuynghĩxemviệcbảovệquyềnlợi
củaHộinghịQuốcướcđốivớimìnhcógìlàchốngđốivềnguyêntắckhông,Bô-na-pácđãnhanhchóng
nhậnlờivớiđiềukiệnduynhấtlàkhôngaiđượccanthiệpvàonhữngquyếtđịnhcủamình.Bô-na-pácnói:
"Tôiđãtuốtkiếmrathìnóchỉđượctravàovỏkhinàotrậttựđãđượclậplại,dùphảitrảbằngbấtcứgiá
nào".
TứcthìBô-na-pácđượcbổnhiệmlàphóchoBa-ra;saukhitìmhiểutìnhhình,Bô-na-pácđãnhậnrõ
đượclựclượngcủabọnnổiloạnvàmốinguycơkhủngkhiếpđangđedoạHộinghịQuốcước.NhưngBôna-pácđãcómộtkếhoạchhànhđộngrấtrõrệtvàdựavàoviệcsửdụngpháobinhmộtcáchquyếtliệt.
Saunày,khimọiviệcđãxongxuôi,Bô-na-páccónóivớibạnlàDuy-nô(saunàylàtướngvàlàcôngtước
A-bơ-tét)mộtcâutrongđóBô-na-pácquykếtrằng:thắnglợilàdosựbấttàivềchiếnlượccủabọnnổi
loạn.Bô-na-pácnóithêm:"NếulũấyđểBô-na-pácchỉhuythìBô-na-pácđãđánhtanHộinghịQuốcước
rồi".Từtảngsáng,Bô-na-pácđãđiềupháođếnbốtríởlâncậnđiệnTuy-lơ-ri.
Ngàylịchsử13ThángHáinhođãbắtđầunhưvây;đốivớicuộcđờicủaBô-na-pácngàyấyđãgiữ

đượcmộtvaitròquantrọnghơnhẳncảchiếncôngđầutiêncủaBô-na-páclàviệchạthànhTu-lông.Bọn


nổiloạntiếnvềHộinghịQuốcướcvàpháobinhcủaBô-na-pácđãgầmlênchốnglạibọnchúng.Cuộctàn
sátdiễnrađặcbiệtkinhkhủngởtiềnđìnhvànhàthờThánhRốc,nơitậptrungđộidựbịcủabọnnổiloạn.
Lẽrabanđêm,bọnnổiloạncóthểcướpđượcpháonhưngchúngđãbỏlỡcơhội.Chúngchốngcựbằng
súngtrường.Đếntrưathìmọiviệcxongxuôi.Bỏlạiởtrênvỉahèvàitrămxácchếtvàmangnhữngtênbị
thươngđitheo,bọnnổiloạnbỏchạytứtungvàtrốnvềnhà;tênnàocóthểrờikhỏiPa-riđượcthìđềuđã
đingay.Tốiđến,Ba-ranhiệtliệtkhenngợivịtướngtrẻtuổivàđãkhẩnkhoảnxinchoBô-na-pácđượcbổ
nhiệmlàmchỉhuycáclựclượngvũtrangđốinội(Ba-rađãxintừchứcngaysaukhicuộcbạođộngbịthất
bại).
Trongchàngthanhniêntưlựvàcaucóấy,điểmđặcbiệtđãchinhphụcđượcBa-ravànhữngnhàlãnh
đạokháclàsựbìnhtĩnhhoàntoànvàtàiquyếtđịnhnhanhchóng;vớinhữngđứctínhđó,Bô-na-pácđã
dùngmộtphươngthứctácchiếnmàchođếntậnlúcđóvẫnítaidùngtới,đólàdùngđạibácbắnvàogiữa
đámđôngởngaytrongthànhphố.VềphươngphápđèbẹpnhữnghoạtđộngởđườngphốấythìBô-na-pác
chínhlàtiềnthânchínhthốngvàtrựctiếpcủaNi-cô-lađệnhất,vìNi-cô-lalàngườiđãtáidiễnlạichiến
côngnàyvàongày14tháng12năm1825,duychỉcókháclàvớibảnchấtđạođứcgiảcủamình,Sahoàng
đãtuyênbốrằngôngtađãhãihùngtoankhôngdùngbiệnphápđó,nhưngnhữnglờikhẩnkhoảncủahoàng
tửVát-xin-xi-cốpđãthắngđượcđứcđộvàlòngnhânđạogươngmẫucủaôngta.CònnhưBô-na-pácthì
khônghềnghĩđếnthanhminhhoặcđổtráchnhiệmđóchongườikhác.Bọnnổiloạncótrên24.000người
vũ trang, trong khi đó Bô-na-pác có chưa đầy 6.000 người, nghĩa là bốn lần ít hơn. Ngoài đại bác ra,
khôngcònhyvọngnàokhácvàBô-na-pácđãđưađạibácratrận.Khiđãkhôngthểtránhđượccuộcchiến
đấuthìphảiđánhthắngbằngbấtcứgiánào.Na-pô-lê-ôngđãluôntheođúngquytắcấymộtcáchtuyệtđối.
Na-pô-lê-ôngkhôngthíchtiêuphíđạnđạibác,nhưngchỗnàomàđạngiúpíchđượcthìNa-pô-lê-ônglại
khôngbaogiờdèxẻnchútnào.Ngày16ThángHáinho,Na-pô-lê-ôngđãkhôngtiếtkiệmđạntráiphá,bởi
vậy,tiềnđìnhnhàthờThánhRốcđãnhầynhụamộtđốngthịtnátđẫmmáu.
Tính chất kiên quyết triệt để trong chiến đấu là một trong những đặc điểm của Na-pô-lê-ông. Trong
Na-pô-lê-ôngcóhaiconngười,mộtdolýtríthốngtrị,mộtdotìnhcảmthốngtrị.Khôngnênđểchongười
tatưởngrằngNa-pô-lê-ôngkhôngcómộttráitimnhạycảmnhưnhữngngườikhác.TheoNa-pô-lê-ôngthì
ôngtacũnglàngườicómộttấmlòngkhátốt.Nhưngngaytừthờiniênthiếu,Na-pô-lê-ôngđãcốgắnglàm

chosợidâytìnhcảmấytrởthànhcâmlặngvàhiệnnaythìnóchẳngcònrunglênđượcmộttiếngnàonữa,
trongnhữngphútthànhkhẩnrấthiếmcó,Na-pô-lê-ôngđãnóinhưvậyvớiRô-đrê,mộttrongnhữngngười
đượcNa-pô-lê-ôngưamến.
KhiphảitiêudiệtmọikẻthùdámtáobạongangnhiênkhaichiếnvớiNa-pô-lê-ôngthìsẽkhôngbaogiờ,
tuyệtkhôngbaogiờsợidâyđócònrungđộnghoặcbắtđầurungđộngởtrongconngườiNa-pô-lê-ông.
Ngày13ThángHáinhođãgiữmộtvaitròtolớntrongthiênanhhùngcacủaNa-pô-lê-ông.Tầmquan
trọnglịchsửcủaviệcđèbẹpcuộcphiếnloạnThángHáinholàởchỗ:
-HyvọngcủabọnbảohoàngđặtvàomộtcuộcthắnglợisắptớivàviệcdònghọBuốc-bôngquaytrở
lạiđãvấpphảimộtthấtbạimới,nặngnềhơncảthấtbạiởQuy-brông.
-Nhữngtầnglớptrêncủagiaicấptưsảnthànhthịđãtựnhậnthấylàđãquávộivãtrongviệctrựctiếp
cướplấychínhquyềnbằngvũlực.Ngoàira,chúngđãquênmấtrằngcòncónhữngthànhphầntronggiai
cấptưsảnthànhthịvànôngthônđứngvềphíanềncộnghoàvàvẫnlấylàmlongạitrướcsựbànhtrướng
quánhanhchóngvàquátrơtráocủabọnphảnđộng.TênRít-se-đơXê-ri-đicầmđầubọnnổiloạnđólà
ai?Mộttênbảohoàng.Vậythìngườitanhìnthấyrõđượcrằngnhữngngườinôngdâncóđất,nghĩalàcái
khốigiaicấptiểutưsảntolớnởnôngthôn,đãnhìncuộcbạođộngđóbằngconmắtnào?Họđãcoiviệc
trunghưngdònghọBuốc-bônglàsựsốnglạicủachếđộphongkiến,cáichếđộsẽtướclạicủahọnhững
mảnhđấtvừamớimuađượctrongsốđấtđaitịchthuđượccủabọnquýtộcxuấtdươngvàtrongnhữngtài
sảntịchbiêncủaGiáohội.
-Cuốicùng,chứngminhmộtlầnnữarằngtínhtưtưởngcủanhữngchiếndịchchốnglạisựtrunghưngđã
tácđộngmộtcáchđặcbiệtmạnhmẽvàoquânđộivàđôngđảoquầnchúngbinhsĩ,nhữngngườimàngười


tacóthểhoàntoàntincậytrongcuộcđấutranhchốngtấtcảnhữnglựclượngtrựctiếphoặcgiántiếp,toàn
bộhaycụcbộcâukếtvớidònghọBuốc-bông.
Đólàýnghĩalịchsửcủangày13ThángHáinho.CònđốivớibảnthânBô-na-pácthìngày13ThángHái
nhođãlàmchongườitalầnđầutiênbiếtđếntêntuổicủaBô-na-pác,khôngchỉtrongcácgiớiquânsự(từ
hồiTu-lông,Bô-na-pácđãcóphầnnàonổidanhrồi),màcòntrongmọitầnglớpxãhội,ngaycảởnhững
nơitừtrướctớinaychưabaogiờngườitanghenóiđếnBô-na-pác.Bô-na-páctừnayđượccoinhưmột
người rất tài giỏi, rất quyền biến, đầy cương nghị và quyết tâm. Những nhà chính trị cướp được chính
quyềntừnhữngngàyđầucủaViệnĐốcChính(nghĩalàtừnămthứIVThángHáinho),trướchếtlàBa-ra,

đềurấthâmmộviêntướngtrẻấy.Lúcđó,họchorằngtrongtươnglai,nếucònphảidùngđếnlựclượng
quânđộiđểchốnglạicáccuộckhởinghĩacủaquầnchúng,ngườitavẫncóthểtrôngcậyvàoBô-na-pác.
NhưngBô-na-páclạimơướckhác.Bịcácmặttrậnngoàinướchấpdẫn,Bô-na-pácmơướcđượclàm
chỉhuymộttrongnhữngđạoquâncủanềnCộnghoàPháp.MốiquanhệtốtcủaBô-na-pácđốivớiBa-ra
hìnhnhưđãlàmchonhữngmơướcấycóthểthựchiệnđượcchứkhôngnhưhồitrướcThángHáinho,thời
màviêntướng26tuổivềvườnnàycònphảichạykhắpPa-riđểxinviệc.Chỉtrongmộtngàymàtấtcảđã
đổithay.Bô-na-pácđãlàngườichỉhuyđạoquânởPa-ri,đượcviênđốcchínhcóquyềnthếlàBa-ramến
chuộng,vàcókhảnăngsẽđượcgiữmộtchứcvụđộclậptạimộttrongnhữngđạoquânđangtácchiến.
Saulầntiếnchứcđộtngộtđóítlâu,Bô-na-páclàmquenvớivợgóacủaviêntướngbátướcĐờBôhác-nebịhànhhìnhtrongthờikỳkhủngbố,vàmêvợviêntướngđó.Giô-dê-phinhơnBô-na-pácsáutuổi,
trongđờiđãtrảiquanhiềucuộctìnhduyênlãngmạnvàkhôngcónhữngtìnhcảmđằmthắmđặcbiệtvới
Bô-na-pác. Tất nhiên là những lý do thuộc về vật chất đã thúc đẩy Giô-dê-phin nhiều hơn: Từ ngày 13
ThángHáinho,Bô-na-pácđãlàmộtngườirấtnổitiếngvàđãcómộtcươngvịquantrọng.CònBô-napác,vìsaymêđắmđuốimộtcáchbấtngờnênđãcầuhônvàcướiGiô-dê-phinngay.Trướcđấykhônglâu,
Giô-dê-phinđãcónhữngsựđilạithânmậtvớiBa-ravàcuộckếthônnàylạimởrộnghơnnữachoBô-napácmốiquanhệvớinhữngnhânvậtcóquyềnthếnhấttrongchínhphủCộnghoà.
Tronggần200.000cuốnsáchviếtvềNa-pô-lê-ôngmànhàthưmụchọcnổitiếngKiếc-đe-xenvàcác
chuyêngiakhácđãthốngkê,đãcómộtsốlớnnóivềnhữngmốiquanhệcủaNa-pô-lê-ôngvớiGiô-dêphinvàvớiphụnữnóichung.Đểgiảiquyếtchoxongdứtvấnđềnày,tôixinnóirằng:dùlàGiô-dê-phin,
dùlàvợthứhaicủaNa-pô-lê-ônglàMa-riLu-i-dơnướcáo,haybàRê-muy-da,haycôGioóc-giơ,hay
nữbátướcVa-lép-xcahaybấtcứmộtphụnữnàokhácđãquanhệmậtthiếtvớiNa-pô-lê-ông,khônghiểu
thấucáibảnchấtbấttrị,độcđoán,bẳngắtvàđanghiấy,đềuđãkhônggâyvàthậmchíđãkhôngdámgây
nênmộtchútảnhhưởngcụthểgìđếnNa-pô-lê-ông.Bô-na-pácđãghétcayghétđắngbàXta-en,ngaycả
trướckhiýthứcchốngđốivềchínhtrịcủabàđãlàmBô-na-pácnổikhùng;chỉvìbàtađãquantâmđến
chínhtrịvàđãcónguyệnvọngđivàohọcvấnuyênthâmmàBô-na-pácđãcóáccảmngayvớibà,vìtheo
ôngta,nhữngcáiđóđềulàthừađốivớiphụnữ.Vânglờivàkhuấtphụchoàntoànlàhaiđứctínhcầnthiết
củangườiphụnữ,khôngcóhaiđứctínhấythìngườiphụnữđốivớiNa-pô-lê-ông,coinhưkhôngcó.Vả
lại,trongcuộcđờibềbộnrấtnhiềucôngviệc,thờigianđãkhôngđủchoNa-pô-lê-ôngnghĩnhiềuđếntình
cảmvàdànhnhiềuthờigiờchonhữngkhátvọngcủatráitim.
Lầnnàyđãđúngnhưvậy:lễcướitổchứcngày9tháng3năm1796thìhaihômsau,ngày11tháng3,Bôna-páctừbiệtvợvàlênđườngđichinhchiến.
Mộtchươngmới,dàivàđẫmmáuđãmởratronglịchsửchâuÂu.
NapoleonBonaparte
Cuộcđời&Sựnghiệp

ChươngII
Chiếndịchnướcý1796-1797

TừngàyđượcBa-ravànhiềunhânvậtquantrọngkháccủachếđộtindùng,nghĩalàsaukhidẹpxong
cuộcphiếnloạncủabọnquânchủvàongày13ThángHáinho,Bô-na-páccốgắngthuyếtphụcnhữngnhân
vậtấyvềsựcầnthiếtphảingănngừamộtcuộcliênminhmớicủacáccườngquốcchốnglạinướcPháp,
phảimởmộtcuộctiếncôngvàởnướcáovàđồngminhcủaáolànướcý,vàmuốnthế,phảixâmchiếm
miềnbắcnướcý.Thậtra,đókhôngphảilàmộtkhốiliênminhmớimàvẫnlàkhốiliênminhcũthànhlập
từnăm1792,vànăm1795,nướcPhổđãrútkhỏikhốiliênminhấysaukhiđãkýmộthoàướcriêngvới
nướcPhápởBan-lô.Nhưngvẫncònlạicácnướcáo,Anh,Nga,vươngquốcXác-đe-nhơ,vươngquốc
HaiXi-xinvàmộtsốcácquốcgiaĐức(Vua-tem-be,Ba-vi-e,Ba-dơ,v.v.).VìtoànthểchâuÂulúcbấy
giờcótháiđộthùđịchvớiViệnĐốcchính,nênViệnĐốcchínhchorằngchiếntrườngchínhcủachiến
dịchsắptới,vàomùaxuânvàmùahạnăm1796,phảilàmiềntâyvàtây-namnướcĐứcvàquanhững
miềnđó,ngườiPhápsẽcốgắngtiếnvàonhữngvùngthựcsựlàđấtáo.ViệnĐốcchínhđãchuẩnbịcho
chiếndịchnàynhữngđộiquântinhnhuệnhấtdonhữngnhàchiếnlượclỗilạcnhấtchỉhuy,đứngđầulà
tướngtổngchỉhuyMo-rô.Đốivớiđạoquânnày,ngườitakhôngtiếcmộtthứgì,trangbịcủanóđượctổ
chứcthậttuyệtvờivàchínhphủPháptincậytrướcnhấtvàonó.
ĐốivớinhữngđềnghịkhẩnkhoảncủatướngBô-na-pácvềviệcxâmchiếmmiềnbắcnướcýbằngcon
đườngtừcáctỉnhPhápgiápphíanam,ViệnĐốcchínhtỏrakhôngtánthànhmấykếhoạchđó.
Nhưngdầusaongườitacũngphảinhậnrằngnhưvậysẽcótácdụngnghibinh,buộctriềuđìnhViên
phảiphântánlựclượngvàkhôngchúýtớichiếntrườngchínhcủacuộcchiếntranhsắpdiễnra.Đểđạt
mụcđíchấy,ngườitađãquyếtđịnhdùngmấychụcnghìnquânđóngởphíanamlàmchoquânáovàđồng
minhcủaáo,vuaXác-đe-nhơ,phảilolắng.Khiđặtravấnđềaisẽlàchỉhuytrưởngởmặttrậnthứyếuđó,
thìCác-nô(khôngphảilàBa-ranhưbấylâungườitavẫnkhẳngđịnh)chỉđịnhBô-na-pác.Nhữngvịđốc
chínhđềuđồngýngay,vìcácvịtướngcótiếngtămnhấtvàcóđịavịnhấtchẳngaimàngđếnchứctrách
đó.QuyếtđịnhbổnhiệmBô-na-páclàmchỉhuytrưởngđạoquânđiđánhnướcýkýngày23tháng2năm
1796vàngày11tháng3,vịtướngtổngchỉhuymớiđinhậnnhiệmvụ.
TronglịchsửcủaNa-pô-lê-ông,cuộcchiếntranhđầutiênnày,doNa-pô-lê-ôngđiềukhiển,baogiờ
cũngvẫnchóilọi.Năm1796,têntuổicủaNa-pô-lê-ôngđãbayđikhắpchâuÂu,đểrồitừđókhôngbao

giờrờivũđàilịchsửnữa."Gãnàycònđixa,đãđếnlúccầnphảichặnhắnlại",đólàlờicủaXu-vô-rốp
nóivàogiữalúcchiếndịchnướcýcủaBô-na-pácđangdiễnraácliệt.Xu-vô-rốpđãlàmộttrongnhững
ngườiđầutiênpháthiệncơndôngtốlàmchochâuÂuphảiđiêuđứngtrongmộtthờigianrấtdàivìnhững
sấmsétcủanó.
Tớiđơnvị,quakiểmtra,Bô-na-pácbiếtngaytạisaonhữngviêntướngcóthếlựcnhấtcủanềnCộnghoà
Pháplạitơrakhôngthiếtthagìlắmvớichứcchỉhuynày.Quânđộiởvàotìnhtrạngđếnnỗitrôngkhông
khácgìmộtđámđóirách.Chưabaogiờngườitathấycáitệbóclộtvàănhốilộdướiđủmọihìnhthứclại
hoànhhànhquádữdộinhưvậyvàđiềuđócũngchưabaogiờthấyxảyratrongngànhhậucầnPháptrong
nhữngnămcuốicùngcủaHộinghịQuốcướcThángNóngvàdướithờicủaViệnĐốcchính.ĐúnglàPa-ri
cungcấprấtítchođạoquânnày,nhưngngay"cáiítđó"cũnglạibịthamômộtcáchnhanhchóngvàtrắng
trợn.Ngườitakhôngbiết43.000quânđóngởNi-xơhoặcởnhữngvùnglâncậnđãănvàmặcrasao.Vừa
mớiđến,Bô-na-pácđãđượcbáocáolàngàyhômtrướccómộttiểuđoànkhôngchấphànhlệnhdichuyển
vìkhôngaicógiày.Đạoquânbịbỏquênvàbịbỏrơikhôngnhữngbịsuynhượcvềthểchấtlạicònđèo


thêmcảmộtsựlỏnglẻovềkỷluật.Binhlínhchẳngcònngờvựcgìnữa,chínhmặthọđãtrôngthấyởchỗ
nàocũngcótệăncắpgâyrachohọbiếtbaođaukhổ.
MộttrongnhữngnhiệmvụkhókhănnhấtđangđợiBô-na-pác.ĐốivớiBô-na-pác,cáikhókhôngnhữnglà
phảilogiảiquyếtquầnáo,giàydép,kỷluậtchoquânsĩ,màlàphảilogiảiquyếtnhữngvấnđềđóởdọc
đường,saukhiđãbướcvàohoạtđộngrồivàgiữahaiđợtchiếndịch.HoàncảnhcủaBô-na-páccóthểtrở
lênkhókhănthêmvìnhữngvachạmvớinhữngcấpchỉhuycủađạoquânnày,làcấpdướicủaBô-na-pác,
như:Ô-giơ-rô,Mát-xê-na,Xê-ruy-ri-ê.Họcóthểsẵnsàngphụctùngmộtviêntướngthâmniênhoặccó
nhiềuthànhtíchhơn(chẳnghạnnhưMo-rô,chỉhuytrưởngđạoquânmặttrậnTâyĐức),nhưnghìnhnhưhọ
lạilấylàmnhụckhiphảinhậnmệnhlệnhcủamộtcấptrênmới27tuổinhưBô-na-pác.Cóthểxảyranhững
mâuthuẫnvàtiếngđồncủahàngtrămcửamiệngtrongcáctrạilínhtruyềnđi,nhắcđinhắclại,bópméovà
thêudệtmãivềvấnđềấy.Thídụngườitatruyềnđicâuchuyện,khôngbiếtaiđãtungra,làtrongmộtcuộc
cãilộngaygo,Bô-na-pác,thânhìnhbénhỏ,ngướcnhìnÔ-giơ-rôcaolớntừđầuđếnchânvàchắclàđã
nóirằng:"Anhđãnóinhữnglờiphảnnghịch,hãycoichừng,đừngđểtôiphảilàmbổnphậncủatôi.Cái
thânhìnhtolớncủaanhcũngkhôngtránhchoanhkhỏibịxửbắnngaybâygiờđâu".Thựctếlàngaytừ
đầu,Bô-na-pácđãlàmchomọingườihiểurằngBô-na-páckhôngthểchịuđượcsựchốngđốilạitrong

đơnvịmìnhvàBô-na-pácsẽđậptantấtcảnhữngkẻnàocưỡnglạimình,dùkẻđóởcấpbậcnào."ởđây,
phải đốt, phải bắn". Bô-na-pác đã báo cáo đại khái như vậy và không giải thích thêm gì với Viên Đốc
chínhởPa-ri.
Bô-na-páclậptứctiếnhànhmộtcuộcđấutranhkiênquyếtchốnglạinạntrộmcắpđanghoànhhànhdữ
dội.Binhlínhđãchúýngayđếnviệcđóvànóđãgópphầnvàoviệckhôiphụckỷluậthơnhẳncảnhững
banchuyênmônđixửbắn.NhưngtronghoàncảnhcủaBô-na-páclúcấy,trìhoãncáccuộchànhbinhđến
khitrangbịxongbộđộithìthựctếchẳngkhácgìthôikhôngmởchiếndịchnăm1796.Bô-na-pácđãhạ
quyếttâmvàđãnóirõđiềuđótronglờituyênbốcủamìnhvớibinhsĩ.Ngườitađãtranhluậnrấtnhiềuđể
tìmxembảntuyênbốđượcđưavàosửsáchấyđãđượcviếtxongđúngvàolúcnàovàngàynay,những
nhàviếttiểusửcủaNa-pô-lê-ôngkhẳngđịnhrằngchỉcónhữngcâuđầutiênmớiđúnglàcủaNa-pô-lêông,cònhầuhếtphầnsauchỉlàđoạnvănsaunàyngườitathêmthắtvào.Tôinhậnthấyngaycảnhữngcâu
đầungườitacũngchỉcóthểbảođảmchúnglàcủaNa-pô-lê-ôngvềýnghĩachungnhiềuhơnlàvềtừng
chữmột:"Hỡicácbinhsĩ,cácngườikhôngđủcơmăn,khôngđủáomặc...Tasẽđưacácngườiđếnnhững
cánhđồngphìnhiêunhấtthếgiới".Ngaytừnhữngbướcđầu,Bô-na-pácđãchorằngchiếntranhphảinuôi
chiếntranh,rằngmỗibinhsĩphảitựmìnhthấygắnbóvớichiếndịchsắpmởraởmiềnbắcnướcývàcần
phảichỉchobinhsĩbiếtrằngkhôngcầnphảiđợingườitacungcấpchonhữngthứcầnthiết,màchínhlà
mìnhphảilấycủađịchtấtcảnhữnggìmìnhcầnđếnvàhơnthếnữa.Nóichuyệnvớibaquânlầnấy,người
tướngtrẻchỉphátbiểuchỉcóvậy.Bô-na-pácluônluônbiếttạonên,tăngcườngvànuôidưỡnguytínvà
quyềnhànhcủacánhânmìnhtrongtâmhồnngườichiếnsĩ.Nhữngchuyệndôngdàinói"tìnhthươngyêu"
củaNa-pô-lê-ôngđốivớibinhsĩ,nhữngngườimàtrongnhữngphútsốngthậtthànhấtđốivớicõilòngcủa
mình, Na-pô-lê-ông đã gọi là "bia đỡ đạn", đều là những chuyện không có ý nghĩa gì hết. "Thương yêu
binhsĩ",khôngthểcóchuyệnấyởNa-pô-lê-ông,nhưngNa-pô-lê-ôngrấtchămlođếnbinhsĩ.Na-pô-lêông đã khéo làm việc ấy, khiến cho binh sĩ bề ngoài thấy là họ đã được cấp trên chú ý đến cánhân họ
nhưngthựcraNa-pô-lê-ôngchỉlolàmsaocótrongtaymộtcôngcụthậttốtvàcónănglựcchiếnđấu.háng
4năm1796,tronggiaiđoạnđầucủachiếndịchđầutiêncủaBô-na-pác,dướiconmắtcủabinhsĩ,Bô-napácchỉlàmộtpháothủcónănglực,làngườimàhơnhainămtrướcđâyđãchiếnđấutốttrongcuộcvây
thànhTu-lông,làmộtviêntướngđãnãsúngvàobọnphiếnloạnđangtiếncôngHộinghịQuốcướcvào
ngày13ThángHáinho,vàđãđượcnhậnchứcchỉhuyđạoquânmiềnnamnướcPháp,chínhvìthế,ngoài
rachẳngcógìhơnnữa.Lúcbấygiờ,Bô-na-páccònchưacóuytínvàchưanắmchắcđượcbinhsĩ.Vì
vậy,Bô-na-pácquyếtđịnhtácđộngvàongườilínhbằngcáchduynhấtlàvạchratrựctiếp,cụthểvàthiết
thựcchohọthấyrằngnhữngcủacảivậtchấtđangchờđợihọởnướcý.

Ngày9tháng4năm1796,Bô-na-pácquyếtđịnhvượtquanúiAn-pơcùngvớiquânđội.TướngGiô-mi-ni,
ngườiThụySĩ,nhàbáchọcvềchiếnlượcchiếnthuật,tácgiảnổitiếngcủamộtquyểnsửdàynóivềchiến
dịch của Na-pô-lê-ông, lúc đầu làm việc dưới quyền của Na-pô-lê-ông, sau chạy sang hàng ngũ người
Nga,cónhậnxétrằngngaytừnhữngngàyđầutiêncủacuộcchỉhuyđầutiên,Bô-na-pácđãtỏracanđảm
đếnliềulĩnhvàcoithườngcảnguyhiểmđốivớibảnthân:Bô-na-pácđãcùngvớibộthammưucủamình
chọnconđườngnguyhiểmnhất,nhưngngắnnhất,quaconđườngCoóc-nit-sơnổitiếngchạydọctheodãy
nóiAn-pơgiápbiển,luônnằmphơidướitầmhỏalựccủapháotrênchiếnthuyềnAnhđituầnphòngởgần
bờ.ĐâylàlầnđầutiênmàmộttrongnhữngđặcđiểmcủaNa-pô-lê-ôngđãđượcbiểulộ:mộtmặt,sovới
nhữngngườiđồngthờicùngcónhữngđặcđiểmgangóc,lìlợm,canđảm,dũngmãnhnhưNa-pô-lê-ông,
thí dụ như các thống chế Lan-nơ, Muy-ra, Nây, tướng Mi-lô-ra-đô-vich, hoặc như Xcô-bê-lép trong số
nhữngtướngtácủathờikỳgầnđâyhơn,thìNa-pô-lê-ôngđãkhônghềđượcnổitiếngvềnhữngđặcđiểm
ấy.BaogiờNa-pô-lê-ôngcũngchorằngnếukhôngthậtcầnthiếtvàkhôngtuyệtđốicầnthiếtthìngườichỉ
huytrongthờichiếnkhôngđượcliềuthânvàonơinguyhiểm,bởivìchỉcáichếtcủangườiđócũngđãđủ
gâyhoangmang,hốthoảng,thấtbạichotrậnđánh,thậmchíchocảtoànbộcuộcchiếntranh.Nhưngmặt
khác,Na-pô-lê-ôngchorằngnếutìnhthếđòihỏimìnhphảigươngmẫuthìngườichỉhuyphảixôngvàolửa
đạn,khôngđượcdodự.
CuộchànhquânvượtquađườngCoóc-nít-sơđượctiếnhànhthuậnlợitừngày3đếnngày9tháng4năm
1796;khiđãtớiđượcnướcý,Bô-na-páclậptứchạquyếttâmchiếnđấungay.ĐốidiệnvớiBô-na-páclà
quânđộicủanướcáovàPi-ê-môngphốihợplại,chiathànhbacụm,bảovệcácconđườngđiPi-ê-mông
vàđiGiên.Trậnđầutiênđánhvớiquânđoànáocủatướngác-giăng-tôdiễnraởvùngMông-tơ-nốt,vào
tuyếngiữa.Tậptrungtấtcảlựclượngthànhmộtkhốimạnhvàđánhlừađượcquâncảnhgiớicủatướng
tổngchỉhuyáoBô-li-ơlúcđóđangởquáphíanamtrênđườngđiGiên,Bô-na-pácthọcmạnhvàotrung
tâmquânđịch.Chỉvàigiờsau,quânáobịthua.Nhưngđómớichỉlàmộtbộphậncủađộiquânáo.Chỉdo
binhsĩcủamìnhnghỉngơitrongmộtthờigianngắn,Bô-na-páclạitiếnquânngay.Haingàysau,quânđội
Pi-ê-môngbịđánthualiểngxiểngởgầnvùngMi-lơ-xi-môphảirờibỏchiếnđịađầythươngbinhtửsĩ,
mất13cỗpháo,nămtiểuđoànhạkhígiớiđầuhàngvớisốcònlạibỏchạy:đólàkếtquảcuộcchiếnđấu
củaquânliênminh.Bô-na-páclậptứctruykích,khôngchoquânđịchcóthờigiancủngcốlạihàngngũ.
Những nhà viết sử quân sự coi những trận chiến đấu đầu tiên của Bô-na-pác - "sáu thắng lợi trong sáu
ngày"-chỉlàmộttrậnđánhvàmộttrậnđánhlớn.NguyêntắcchiếnđấucơbảncủaNa-pô-lê-ôngtrong
nhữngngàyấyđãbiểuhiệnđầyđủ:nhanhchóngtậphợplựclượnglớnthànhmộtkhốimạnh,đánhhếtmục

tiêuchiếnlượcnàyđếnmụctiêuchiếnlượckhác,khôngdùngđếnnhữngcuộcđiềuquânquáphứctạp,và
chiacắtđịchramàđánh.
MộttrongnhữngnétđặcbiệtkháccủaNa-pô-lê-ôngcũngđãđượcbiểuhiện,đólàkhảnănggiảiquyết
vấnđềchínhtrịvàchiếnlượcnhưlàmộtthểthốngnhấtkhôngtáchrờinhauđược;trongsuốttuầnlễcủa
tháng4năm1796,tuyđitừthắnglợinàyđếnthắnglợikhác,nhưngkhônglúcnàoBô-na-pácquênrằng
phảilàmsaobuộcnướcPi-ê-mông(vươngquốcXác-đe-nhơ)kýthậtsớmhiệpướcriêng,đểchotrước
mặtmìnhchỉcònquânáothôi.SaukhiquânPhápchiếnthắngquânPi-ê-môngởMông-đô-vivàthànhphố
nàyđầuhàngBô-na-pác,thìviêntướngPi-êe-mônglàCô-liđivàođàmphánhoàbình,vàhiệpướcđình
chiếnvớiPi-ê-môngđượckýkếtngày28tháng4.Nhữngđiềukiệncựckỳnặngnềđãđèlênkẻchiếnbại:
vuaPi-ê-mông,Vich-toA-mê-đê,phảigiaochoNa-pô-lê-ônghaipháođàitốtnhấtcủamìnhvànhiềuđịa
phươngkhácnữa.HoàướcchínhthứckývớiquốcgianàyởPa-rivàongày15tháng5năm1796.Nước
Pi-ê-môngchínhthứccamkếtkhôngđểquânđộicủamộtnướcnàođiqualãnhthổPi-ê-mông,trừquân
độicủanướcPhápvàtừnàytrởđikhôngliênminhvớibấtcứmộtnướcnào.NướcPi-ê-môngnhượnglại
chonướcPháplãnhđịaNi-xơvàtoànbộvùngXa-voa.Ngoàira,biêngiớinướcPhápvànướcPi-ê-mông
được"điềuchỉnhlại"mộtcáchrấtcólợichonướcPháp.NướcPi-ê-môngcòncamkếtcungcấplương
thựccầnthiếtchoquânđộiPháp.


Thếlànhiệmvụđầutiênđãhoànthành.Chỉcònlạiquânáo.Bằngnhữngthắnglợimới,Bô-na-pácđã
đẩylùiquânáođếnsôngPô,bứcquânáorútluisangbờsôngphíađông,rồiBô-na-páccũngvượtqua
sông, tiếp tục truy kích. Hoảng hốt bao trùm lên tất cả triều đình ý . Công tước xứ Pác-mơ, tuy thực tế
khôngđánhnhauvớinướcPháp,nhưnglạilàmộttrongnhữngnạnnhânđầutiên;Bô-na-pácđãkhôngtin
nhữnglờicamkết,khôngcôngnhậnsựtrunglậpcủaxứnày,bắtPác-mơphảiđónggópmộtsốtiềnlàhai
triệuphrăngvàngvànộp1.700conngựa.Bô-na-pácvẫntiếptụctiếnquân,chẳngbaolâuđãtiếnđếnlàng
Lô-đinhơbévàphảivượtquasôngát-đa.Vịtrítrọngyếunàydomộtbinhđoàn10.000quânáophòng
giữ.
TrậnchiếnđấulừngdanhLô-đidiễnravàongày10tháng5.LầnnàycũngnhưlầnvượtquaCoóc-nít-sơ,
Bô-na-pácthấycầnthiếtphảiliềumạng:lúccuộcchiếnđấudiễnraácliệtởđầucầuthìBô-na-pác,dẫn
đầumộttiểuđoàncậnvệ,xôngtớidướilànmưađạn,20khẩupháocủaquânáonhảđạnquétsạchcầuvà
lâncận.Línhcậnvệ,doBô-na-pácdẫnđầu,đãchiếmđượccầuvàđánhbậtđượcquânáoraxa;quânáo

bỏlạitrênchiếntrường15khẩupháovàchừng2.000ngườivừabịchếtvàbịthương.Bô-na-páclậptức
truykíchquânđịch,vàngày15tiếnvàoMi-lăng.Ngàyhômtrước,14tháng3(ngày26ThángHoa),Bôna-pácđãbáocáovềViệnĐốcchínhrằngtừnaymiềnLông-bác-đithuộcvềnướcPháp.
Tháng6,theolệnhcủaNa-pô-lê-ông,mộtbộphậnquânPhápdotướngMuy-rachỉhuy,đãchiếmđượcLivuốc-nơ,trongkhitướngÔ-giơ-rôchiếmđượcBô-lô-nhơ.Vàotrungtuầntháng6,Bô-na-pácthânhành
đánhchiếmMô-đen-nơ,rồiđếnlượtTô-xoan,mặcdùcôngtướcxứnàyvẫnđứngtrunglậptrướccuộc
chiếntranháo-Pháp.Bô-na-páckhôngđếmxỉagìđếntháiđộtrunglậpcủacácquốcgiaý.Bô-na-pác
vàocácthànhphố,làngmạc,trưngthutấtcảnhữnggìcầnthiếtchoquânđội,nóichunglàvơvéttấtcả
nhữnggìmàBô-na-páccholàđánglấy,kểtừnhữngcỗpháo,khẩusúng,thuốcsúngchođếnnhữngbức
tranhcủacáchọasĩbậcthầythờiPhụchưng.
Bô-na-pácnhìnbằngconmắtđầykhoandungnhữngtrògiảitríkiểuấy,nhữngtròmàlúcbấygiờchiến
binhcủaôngtasaysưalaovào,đếnnỗinhândânđịaphươngđãphảinổidậybạođộng.ởPa-ri,nhiềulần
nhândânđãxôngvàođánhbinhlínhPháp.ởLuy-gô(gầnPhe-ra-rơ)cũngvậy,nhândânđãgiếtchếtnăm
kỵbinhvàsauđóthìthànhphốxửtheoquânlệnh:vàitrămngườibịchémđầuvàbinhlínhđượclệnhtàn
phá,cướpbócthànhphố,chúnghạsáttấtcảnhữngngườidânnàobịchúngnghilàchốnglạichúng.Nhiều
nơikháccũngphảichịuđựngnhữngsựtrừngphạttànbạonhưvậy.Saukhiđãdùngpháovàđạndược
tướcđượccủaquânáohoặccủacácquốcgiatrunglậpýđểtăngcường,bổsungđầyđủchođơnvịpháo
binhcủamình,Bô-na-páctiếnthẳngvềpháođàiMăng-tu,mộttrongnhữngpháođàimạnhnhấtchâuÂudo
địathếthiênnhiêncũngnhưdonghệthuậtkiếntrúchệthốngphòngngự.
Vừa bắt đầu chính thức vây thành Măng-tu thì Bô-na-pác được tin một đạo quân áo gồm 30.000 người
đượcđặcbiệtcấptốcpháitừTi-rônđếnđểcứunguychoMăng-tu.Đạobinhấyđặtdướiquyềnchỉhuy
củaVua-mơ-de,mộtviêntướngrấtmẫntiếpvàcótàinăng.Tinnàyđãcổvũmạnhmẽtấtcảnhữngkẻthù
củanướcPháp.Hơnnữa,trongsuốtmùaxuânvàmùahènăm1796,hàngnghìndânthànhthịvànôngthôn
bịđiêuđứngvìnạncướpphácủaquânđộitướngBô-na-pác,đãnhậpbọnvớitănglữvàbọnquýtộcnửa
phongkiếnmiềnbắcnướcýlànhữngkẻcămghétcảđếnnhữngnguyênlýcủacuộccáchmạngtưsảndo
quânđộiPhápmangvàonướcý.NướcPi-ê-mông,đãthuatrậnvàbuộcphảikýhoàước,cóthểnổilên
đánhvàohậuphươngcủaBô-na-pácvàcắtđứtđườnggiaothôngcủaBô-na-pácvớinướcPháp.
Bô-na-páccắt16.999quândùngvàoviệcvâythànhMăng-tu,29.000quâncònlạilàmđộidựbị,vàchờ
viện binh ở Pháp sang. Bô-na-pác cử Mát-xê-na, một trong những tướng giỏi nhất của Bô-na-pác, giao
chiếnvớiVua-mơ-de.NhưngVua-mơ-deđãđánhtanquânMát-xê-na,Bô-na-pácliềncửtướngÔ-giơ-rô,
mộttướngrấtcónănglựcvàđượcphongcấptướngtrướcBô-na-pác.Ô-giơ-rôcũnglạibịVua-mơ-de
đánhluinốt.QuânPháplâmvàotìnhthếtuyệtvọng,vàlúcấyBô-na-pácđãtiếnhànhmộtcuộchànhbinh

màtheoýkiếncủanhữngnhàlýluậnquânsựtrướcđâycũngnhưhiệnđạinhấtđềuchorằng:dùBô-napáccóbịtửtrậnngayvàothờikỳđó,vàobuổibìnhminhcủasựnghiệplâudàicủaBô-na-pác,thìchỉmột
cuộchànhbinhđócũngđãđủbảođảmchoBô-na-pác"mộtvinhquangbấtdiệt"(lờinóicủaGiô-mi-ni).
Tưởngrằngsắpthắngđượcđịchthủđánggờmcủamình,Vua-mơ-dechokéoquânvàothànhMăng-tuđang
bịvâyhãm,vànhưvậylàôngtađãgiảivâyđược,thìthìnhlìnhVua-mơ-deđượctinBô-na-pácđangtập
trungtấtcảlựclượngtiếncôngvàomộtcánhquânáokhácđanghoạtđộngtrêncácđườnggiaothônggiữa
Bô-na-pácvớiMi-lăngvàđãđánhchocánhquânáoấybịthualiềnbatrậnởLô-na-tô,Xa-lôvàởBrétxi-a.Đượctinấy,Vua-mơ-dedùngtoànbộlựclượngrờikhơiMăng-tu,saukhiđánhtanđượcphòngtuyến
quân Pháp án ngữ ở trước mặt do tướng Va-lét chỉ huy, và qua một loạt trận giao chiến đánh lùi được
nhữngcánhquânPhápkhác,cuốicùngđãvấpphảicánhquândochínhBô-na-pácchỉhuygầnCa-xti-glion,nơiđâyVua-mơ-deđãthấtbạinặngvìmộtcuộchànhbinhtàitìnhcủaNa-pô-lê-ông;nhờcuộchành
binhấy,mộtbộphậnquânPhápvừađánhtạtsườnvừađánhtậphậuquânáo.
Saumộtloạttrậnchiếnđấukhác.Vua-mơ-de,cùngvớitànquân,lúcđầuđãchạyvòngquanhthượnglưu
sôngA-đi-giơ,rồisaurútvàothànhMăng-tu.Bô-na-páclạitrởlạibaovây.Lầnnày,đểứngcứukhông
phảichỉriêngchoMăng-tumàcònchocảchínhVua-mơ-denữa,nướcáođãtứctốcđiềuđộngmộtđạo
quân mới do An-phin-xi chỉ huy. Cũng như Vua-mơ-de và đại công tước Sác, An-phin-xi là một trong
nhữngtướnggiỏicủađếquốcáo.Bô-na-pácđểlại8.300quânlàmlựclượngvâythànhMăng-tuvàdẫn
đầu28.500quântiếnđánhAn-phin-xi.LựclượngdựbịcủaBô-na-páchầunhưchẳngcòngì,chưađầy
4.000người."Ngườitướngnàocốgiữlạinhữngđộiquânchonhữngtrậnđánhhômsauthìhầunhưbao
giờcũngbịthua",Na-pô-lê-ôngluônnhắclạinhưvậymặcdầuôngkhônghềphủnhậntầmquantrongto
lớncủacáclựclượngdựbịtrongcuộcchiếntranhkéodài.Vềsốlượng,quânAn-phin-xiđônggấpbộivà
đãgiaochiếnnhiềutrậnvớiquânđộiPháp.HạlệnhrútquânrakhỏiVi-xăng-xơvàmộtvàivịtríkhác,
Bô-na-pácđãtậptrungtoànbộlựclượngđểđánhmộtđònquyếtđịnh.
Ngày15tháng11năm1796,mộttrậnkịchchiếnđẫmmáuđãbắtđầuởgầnác-cô-lơvàkếtthúcvào
buổitốingày17tháng11.Cuốicùng,An-phin-xichạmtránvớiBô-na-pác.Quânáođônghơnnhiềuvà
chiếnđấuvớimộttinhthầnngoancườngphithường,vìtriềuđìnhHapxbuađãpháiđếnnhữngtrungđoàn
tinhnhuệnhất.Mộttrongnhữngcứđiểmtrọngyếuvàcótiếngnhấtlàcầuác-cô-lơ.BalầnquânPhápđã
xungphong,đãđoạtđượccầu,balầnlạibịđánhluivàbịtổnthấtnặngnề.Diễnlạiđúnghệtchiếncôngở
Lô-đimấythángtrướcđây,tướngtổngchỉhuyBô-na-páclạitaycầmcờlaolêntrước.BêncạnhBô-napác,nhiềubinhlínhvàmộtsốsĩquanhậucầnbịgiếtchết.Trậnđánhkéodàiròngrãbangày,kểcảnhững
lúctạmngừngngắnngủi.An-phin-xiđãbịđánhbạivàbuộcphảilui.Quânáophảimấtmộtthángrưỡimới
hàngắnđượcnhữngthuathiệtởác-cô-lơvàchuẩnbịphụcthù.Trậnquyếtđịnhđãdiễnravàotrungtuần

tháng 1 năm 1797. Lần này, quân đội áo, noi gương nhà chiến lược trẻ tuổi người Pháp, cũng tập trung
thànhmộtkhốilớn.TrongmộttrậnđánhđẫmmáukéodàibangàyởgầnBi-vô-li,nhữngngày14,15,16
tháng1năm1797,tướngBô-na-pácđãđánhtantànhtoànbộquânđộiáo.An-phin-xi,cùngvớitànbinh
chạythoát,khôngcònnghĩđếnviệcgiảivâychoMăng-tuvàđạoquâncủaVua-mơ-deđangbịhãmtrong
đóđượcnữa.SautrậnRi-vô-lihaituầnrưỡithìMăng-tuđầuhàng.Bô-na-pácđãđốixửvớibạitướng
Vua-mơ-demộtcáchkhoandungđạilượngnhất.
ChiếmxongMăng-tu,Bô-na-páctiếnquânlênphíabắc,hiểnnhiênôngtađedọanhữngvùngđấtđai
chiếmhữuchatruyềnconnốicủahoànggiaáo.SaukhiđạicôngtướcSác-ngườimàhồiđầumùaxuân
năm1797,đượcđiềuđộngvộivãsangchiếntrườngnướcý-đãbịBô-na-pácđánhbạitrongnhiềutrậnvà
đãbịđuổidồnvềđèoBren-nevàởđóđạicôngtướcđãphảirútluicùngvớinhiềutổnthấtnặngnề,thì
tìnhhìnhthànhViêntrởlênnhốnnháo,hoảnghốt,trướchếtlàởhoàngcung.Nhândânkinhthànhđược
biếtrằngtronghoàngcungngườitađangvộivàngđónggóivàngbạc,châubáucủahoànggiacấtgiấuvào
chỗkín.MộtcuộcxâmlượccủaquânđộiPhápđangđedọathủđônướcáo."TướngAn-ni-banđãđứngở
cổngrồi!Bô-na-pácđangởTi-rônrồi!NgàymaiBô-na-pácsẽđếnViên!".Nhữngtinđồnloạiấy,những


lờibàntán,nhữngtiếngthanvãnnhưvậycònâmvangmãitrongkýứcnhữngngườiđươngthờiđãsống
qua những giờ phút ấy ở cái thủ đô già nua và béo bở của đất nước quân chủ của dòng họ Háp-xbua.
Nhữngđộiquânáotinhnhuệnhấtbịtiêudiệt,nhữngtướnglĩnhthaolượcvàtàinăngnhấtbịđạibại,tấtcả
miềnbắcnướcýbịmất,thủđônướcáobịđedoạtrựctiếp,đólàthànhtíchcáichiếndịchmộtnămcủa
Bô-na-pácbắtđầuvàocuốitháng3năm1796,thờikỳmàlầnđầutiênBô-na-páclàmchỉhuytrưởngmột
đạoquânPháp.TêntuổiBô-na-pácvanglừngkhắpchâuÂu.
II
SaunhữngthấtbạimớivàcuộctổngrútluicủađạicôngtướcSác,triềuđìnhViênđãnhậnthấynguycơ
nếukéodàichiếntranh.Trongnhữngngàyđầutháng4năm1797,tướngBô-na-pácđượctinbáochính
thứclàhoàngđếPhran-xoanướcáođềnghịmởcuộcđàmphánhòabình.Cũngcầnchúýrằngvềphần
Bô-na-pác,ôngtacũngcốgắngtìmmọicáchđểchấmdứtchiếntranhvớinướcáovàomộtthờicơthuận
lợinhấtchomìnhvàtrongkhiBô-na-páctậptrungmọilựclượngđểtruykíchđạicôngtướcSácđangvội
vã rút lui thì đồng thời Bô-na-pác cũng báo tin cho đại công tước Sác biết là mình sẵn sàng điều đình
ngừngchiến.NgườitanhậnthấybứcthưcủaBô-na-pácthậtlàkỳlạ:trongthư,đểkhônglàmtổnthương

lòngtựáicủakẻbạitrận,Bô-na-pácviếtrằngnếukýđượchòaướcthìBô-na-pácsẽlấylàmtựhàohơn
là"cáivinhquangđauthươngchonhữngthắnglợiquânsựđemlại"."Chúngtađãgiếthạimấtkhánhiều
sinhlinhvàđãphạmkhánhiềutộiđốivớinhânloạiđauthươngrồi!".Bô-na-pácnóivớiSácnhưvậy.
ViệnĐốcchínhchấpthuậnkýhòaước,chỉcònlochưabiếtchọnaiđểđiđàmphán.Nhưngtrongkhi
ViệnĐốcchínhsuynghĩvàkhingườiđượcchọnlàClắc-cơbắtđầulênđườngđếnđạibảndoanhcủaBôna-pácthìviêntướngchiếnthắngấyđãkýxonghiệpướcđìnhchiếnLê-ô-ben.
NgaytừbuổiđầucủacuộcđàmphánLê-ô-ben,Bô-na-pácđãgiảiquyếtxongvớiRôm.GiáohoàngPiVI,
kẻthùđiêncuồngcủacáchmạngPháp,coi"viêntướngcủaThángHáinho"nhưmộttêntaysaicủađịa
ngục,vìBô-na-pácđãđượcthănglàmtổngchỉhuyđểthưởngcôngđãdiệttrừđượcbọnbảohoàngsùng
đạo ngày 13 Tháng Hái nho và giáo hoàng đã hết sức giúp đỡ nước áo trong cuộc chiến đấu gian khổ.
Ngay sau khi Vua-mơ-de nộp thành Măng-tu cho người Pháp cùng với 13.000 quân và hàng trăm khẩu
pháo,ngaysaukhiBô-na-páccóthểrútđượcsốquânvâythànhrathìBô-na-pácliềnmởmộtcuộctiến
côngvàođấtđaicủatoàthánh.
QuânđộicủagiáohoàngbịtanvỡngaytừtrậnđầutiênvàtháochạynhanhđếnnỗitướngDuy-nô,do
Bô-na-páccửđitruykích,đãphảimấthaigiờmớiđuổikịp:Duy-nôchémgiếtngaymộtphầnvàbắtsố
cònlạilàmtùbinh.RồicácthànhphốlầnlượtđầuhàngBô-na-páckhôngmộtchútkhángcự.Bô-na-pác
cướphếtnhữnggìcógiátrị:tiềnbạc,kimcương,tranh,bátđĩaquígiá.Cũngnhưởmiềnbắcnướcý,các
thành phố, nhà tu, kho tàng của những ngôi nhà thờ cổ đã mang lại cho Bô-na-pác một nguồn chiến lợi
phẩmlớn.Bọnnhàgiàuvànhữngnhânvậtthuộctầnglớpgiáosĩcaocấp,lũlượttừngđámrờibơthành
Rômđầykhủngkhiếp,trốnchạyvềphíaNa-plơ.
GiáohoàngPiVI,khiếpsợrụngrời,đãviếtmộtbứcthưlờilẽkhẩnkhoảngiaochocháulàhồngy
giáochủMát-tê-icùngđivớimộtpháiđoànmangđếnBô-na-pácđểcầuhòa.TướngBô-na-pácchấpnhận
lờicầuxinđóvớitháiđộkẻcảvàcũngchobiếtngayrằnggiáohoàngchỉcóthểđầuhànghoàntoàn.Hoà
ướcđượckývàongày19tháng2năm1797ởTô-lăng-ti-nôvớiđiềukiệnlàgiáohoàngphảinhườnglại
mộtbộphậnđấtđaikhárộngvàgiàucónhất,trảmộtkhoảnđảmphụ30triệuphrăngvàng,nộpnhữngbức
tranhvànhữngphotượngđộcnhấttrongcácviệnbảotàng.Nhữngvậtphẩmnghệthuậtđócùngnhữngvật
phẩm đã vơ vét được ở Mi-lan, Bô-lô-nhơ, Mô-đen-nơ, Pác-mơ, Ple-dăng và sau này ở Vơ-ni-dơ đều
đượcBô-na-pácgửivềPa-ri.VìsợhãiđếncựcđộPiVIđãnhậnngaytấtcảnhữngđiềukiệnđó,việcnày
đối với giáo hoàng cũng dễ dàng, vả lại Bô-na-pác cũng chẳng cần đếm xỉa đến sự ưng thuận của giáo
hoàngnữa.
TạisaolúcnàyNa-pô-lê-ôngkhônglàmnhữngviệcmàmấynămsauđâyNa-pô-lê-ôngphảilàm?Tạisao

Na-pô-lê-ôngkhôngchiếmthànhRômvàkhôngbắtgiữgiáohoàng?Trướchết,vìviệcđàmphánhòabình


vớinướcáocònđangtiếnhànhvànếuNa-pô-lê-ôngxửtríquánghiệtngãvớigiáohoàngthìsẽcóthểl
cho giáo dân ở miền trung và miền nam nước ý nổi dậy, như vậy sẽ gây nên tình hình rối loạn ở hậu
phươngcủaNa-poVảlại,chúngtacũngnênbiếtrằngtrongquátrìnhcủachiếndịchnướcýđầutiênlẫy
lừngấy,vớisựchiếnthắngliêntiếpnhiềuđộiquânhùngmạnhvàđángsợcủađếquốcáothờibấygiờ,
viêntướngtrẻấyđãthứcmộtđêmtrắngđiđilạilạisuynghĩtrướclều,lầnđầutiêntựđởtchomìnhcó
nêntiếptụcchiếnthắngvàchinhphụcmãicácđấtđaimớichoViệnĐốcchính,cho"bọnluậtsư"ấyhay
không?
TrướckhiBô-na-páckhámphárađiềuđóđểrồiđêmấytrầmngâmsuytưởngthìnămthángđãphải
trôiquamộtđậndài,sôngnướcchâncầuđãphảithayđitrămdòngnghìnlớpvàmáungườiđãphảiđổ
thànhsông.Và,đươngnhiêncâutrảlờimàbảnthânBô-na-páctựđáplạimìnhlà:không,khôngvàkhông!
Vànăm1797,conngườiđãchinhphụcnướcýấy,tuổivừa28,đãbiếtnhìnthấyởPiVIkhôngphảilàmột
lãogiàsuynhượcvàsợhãirụngrờiđểNa-pô-lê-ôngmuốnlàmgìcũngđược;Na-pô-lê-ôngcoiPiVIlà
thủlĩnhtinhthầncủabaonhiêutriệuconngười,ngaycảtrênđấtPhápvàkẻnàomuốndựavàohàngtriệu
conngườiấyđểcủngcốquyềnlựccủamìnhắtphảitínhđếnlòngmêtíncủahọ.Na-pô-lê-ôngđánhgiá
giáohộivớinghĩarấtđúngcủanó:mộtcôngcụcảnhsáttinhthần,rấttiệnlợiđểđiềukhiểnđôngđảoquần
chúngvàvềphươngdiệnnày,theoquanđiểmcủaNa-pô-lê-ông,giáohộiThiênchúagiáocótácdụngđởc
biệt,mởcdùđiềukhôngmaylàxưanaynóđãvàvẫncứtiếptụcmưutoanđóngmộtvaitròchínhtrịđộc
lập;sởdĩnhưvậychínhvìnócómộttổchứchoànchỉnhvàhoàntoànphụctùngquyềnlựcgiáohoàng.
Ngaychínhcảcáichứcgiáohoàng,Na-pô-lê-ôngcũngcoinhưlàmộttròhoàntoànlừabịpđãđược
xâydựngđượcthừanhậnquagần2000nămlịchsửvàdocácgiámmụcthànhRômthờiđóđãkhônkhéo
lợidụngnhữngđiềukiệnđịaphươngvàlịchsửcủađờisốngtrungcổđểbịađởtra.Nhưngmộtcáitròbịp
bợmnhưvậylạiđãcóthểtạonênmộtlựclượngchínhtrịrấtquantrọng.Na-pô-lê-ônghiểurấtrõđiềuđó.
Bịtrấnápvàbịmấtnhữnglãnhđịatốtđẹpnhất,giáohoàngrunsợsốngantoànmộtthờigiantronglâu
đàiVa-ti-căng.Na-pô-lê-ôngkhôngvàothànhRôm;khivừagiảiquyếtxongcôngviệcvớiPiVI,Na-pôlê-ôngvộivàngtrởlạibắcý,ởđóNa-pô-lê-ôngcònphảikýhòaướcvớinướcáobạitrận.
TrướchếtcầnphảinóirằngtrongcuộcđàmphánđểkýhiệpướcđìnhchiếnLê-ô-bencũngnhưsaunàyký
hòaướcCam-pôPhoóc-mi-ô,haynóichungtrongtấtcảcáccuộcđàmphánngoạigiao,Bô-na-pácluôn
luônchỉđạovớithóiquenvàđoánthườngngàyvàrađiềukiệnmộtcáchđộcđoán.Tạisaolạicóthểnhư

thếđược?TạisaoBô-na-páclạicóthểtựgiảiquyếtdễdàngnhưthếđược?trướchếtlàdotheocáiquy
luậtcũquyđinh:"Khôngđượcphêbìnhnhữngngườichiếnthắng"!Nhữngtướngtácộnghòa(vànhững
ngườigiơinhấtnhưMo-rôchẳnghạn),cũngvàonăm1796ấyvàđầunăm1797,đãbịkẻđịchđánhbại
nhiềulầntrênsôngRanhvàđạoquânsôngRanhđãphảixintiềnchínhphủđểsống,mởcdầungaytừđầu,
đạoquânđóđãđượctrangbịrấtđầyđủ.CònBô-na-pác,ôngtađãbiếnbầyngườiráchrướivàvôkỷluật
thànhmộtđộiquânđángsợvàtrungthành,khôngđòihơichínhphủmộtchútgì;tráilại,còngửivềPa-ri
hàngtriệuđồngtiềnvàng,cáctácphẩmnghệthuật,đồngthờiBô-na-páclạiđãchinhphụcđượcnướcý,đã
tiêudiệthếtđộiquânnàyđếnđộiquânkháccủanướcáotrongrấtnhiềutrậngiaotranhvàđãbuộcnước
áo phải cầu hòa. Trận Ri-vô-li, việc chiếm thành Măng-tu và việc chinh phục lãnh thổ của giáo hoàngnhữngchiếncôngấyđãxáclậpvữngvànguytíncủaBô-na-pác.
Lê-ô-ban là một thành phố thuộc tỉnh Xti-xi nước áo, cách Viên chừng 250 ki-lô-mét. Để bảo đảm
quyềnchiếmcứđúngnhưthủtụcvàvĩnhviễntấtcảnhữnggìmàBô-na-pácđãchinhphụcđượcvàcòn
muốnchinhphụcthêmnữaởmiềnnamvàhơnnữa,muốndẫnngườiáođếnchỗbằnglòngcùngchịuđựng
nhữnghysinhnởngnềtrênchiếntrườngTâyĐức,nơimàquânPhápđanggởpnhiềukhókhăn,thìdùsao
cũngcầnthiếtphảibùlạichútítchonướcáo.TuytiềnquâncủaBô-na-pácđãtiếnđếnLê-ô-ben,nhưng
Bô-na-páccũngbiếtrằngnếucứđánhdồnáođếnthếcùng,áocóthểsẽchốnglạimộtcáchđiêncuồngvà
cũngđãđếnlúccầnphảigiảiquyếtchoxongviệcnướcáo.Nhưnglấyởđâuđểbùlạichoáo?ởVơ-nidơ.SựthậtlànướccộnghòaVơ-ni-dơgiữtháiđộhoàntoàntrunglậpvàlàmmọicáchđểtránhkhơibị
xâmchiếmnhưngtrongnhữngtrườnghợpnhưvậy,khôngbaogiờBô-na-pácbịmộtchútlúngtúng.Chộp


đượcbấtcứcớnào,Bô-na-pácđãpháisangVê-ni-ximộtsưđoàn.Trướckhilàmviệcnày,Bô-na-pácđã
kýhiệpướcđìnhchiếnLê-ô-benvớiáotheonhữngđiềukiệnsauđây:áonhườngchoPháptảngạnsông
RanhvàtấtcảnhữngđấtđaicủahọtrênđấtýmàBô-na-pácđãchiếmđược;đểbùlại,Pháphứađổicho
áoxứVê-nê-xi.
ThựctếBô-na-pácđãquyếtđịnhchiacắtVơ-ni-dơ.Phầnthànhphốtrênbãibiểnsẽthuộcvềnướcáo,
cònphầnđấtđaicủaVơ-ni-dơtrênđấtliềnsẽthuộcvềnước"CộnghòabênkiadãynúiAn-pơ"màBôna-pácquyếtđịnhsẽthànhlậpcùngvớitoànbộđấtđaicủaýmàBô-na-pácđãchinhphụcđược.Đương
nhiêntrênthựctếnước"Cộnghòamớinày"cógìkháchơnlàmộtvùngđấtđaimớicủaPháp.Chỉcòncó
một nghi thức nhơ nữa là báo cho thủ tướng, cho Thượng nghị viện nước Cộng hòa Vơ-ni-dơ biết rằng
quốcgiacủahọ,độclậptừngàykhaiquốc,vàogiữathếkỷthứV,đếnnayđãkhôngcònnữa,vìtướngBôna-pácmuốnnhưvậyđểnhữngkếhoạchngoạigiaocủaôngtađượcthànhcôngtốtđẹp.Đốivớingaycả
chínhphủPháp,Bô-na-páccũngchỉbáocáochobiếtsaukhiđãbắttayvàothựchiệnmưuđồđó.Bô-napácviếtchothủtướngnướcCộnghòaVơ-ni-dơđangcầuxinthatội:"Ôngtưởngrằngnhữngbinhđoàn
Phápởýsẽthathứchoôngcáitộitànsátmàôngđãgâynênchăng?Máucủacácbạnchiếnđấucủachúng

tôisẽđượctrảthù".
NhữnglờinóixaxôiấyliênquanđếnviệcmộtviênđạiuýPhápđãbịgiếtởvịnhLi-đô.Nhưngcũng
chẳngcầnviệnđếnbấtcứmộtcớnàovìtấtcảđềurõràng.Bô-na-pácđãralệnhchotướngBa-ra-gây
Đin-li-êđánhchiếmVơ-ni-dơ.Đếntháng3năm1797,mọiviệcđềuxongxuôi;sau13thếkỷlịchsửđộc
lậpvàcóbiếtbaonhiêusựkiệnphongphú,nướcCộnghòabuônbánnàyđãkhôngcònnữa.Mónchiếnlợi
phẩmbéobởđểchianhau-mónduynhấtmàBô-na-páccònthiếuđểcóthểkývớingườiáomộthòaước
tốihậuvàcólợi-đãrơivàotayBô-na-pácnhưvậyđó.NhưngviệcđánhchiếmVê-ni-xilạigiúpchoBôna-pácmộtviệckhác,hoàntoànbấtngờ.
Vàomộtbuổitốitháng5năm1797,mộtngườiđưathưđãmangđếnbảndoanhcủaTổngchỉhuyquân
độiPháp,tướngBô-na-pác,đangởMi-lan,mộttinkhẩncủatướngBéc-na-đốt,cấpdướicủaBô-na-pác,
báorằngyvừachiếmđượcTơ-ri-ét.Vấnđềlàởchỗđãlấyđượcmộtcáicởptrongtaymộthầutước
Ăng-tơ-re-gơnàođó,mộttênbảohoàngvàtaysaicủabọnBuốc-bông.ĐểtrốnquânPháp,Ăng-tơ-re-gơ
đãtừVơ-ni-dơđếnTơ-ri-ét,nhưngBéc-na-đốtđãvàothànhphốrồivàđãbắtđượcy.Chiếccởpấychứa
nhiềutàiliệulạlùng.Đểcóthểhiểuhếtlợihạicủaviệcbắtđượcchiếccởpấy,cầnnhắcquasựviệcđang
xảyraởPa-rihồiđó.
Giớitàichủlớn,tưbảnthươngnghiệpvàquýtộcđịachủ-haycóthểgọiđượclàcái"chấtnuôidưỡng"
cuộcbạođộngThángHáinhonăm1795-chưahềbịtiêudiệtvàlạicàngkhônghệbịđạnđạibáccủaBôna-páctiêudiệt.ĐạibáccủaBô-na-pácchỉtiêudiệtđượcbộthammưucủachúng,nhữngphầntửcầmđầu
cáckhuvựcđãsátcánhvớinhữngtênbảohoàngtíchcựctrongngàyhômđó.Nhưngcònbộphậntrênđây
củagiaicấptưsản,ngaycảsauThángHáinho,vẫnkhôngngừngngấmngầmchốnglạiViệnĐốcchính.
Vàomùaxuânnăm1796,khitổchứccáchmạngcủaBa-bớpbịbạilộvàámảnhcủamộtcuộckhởi
nghĩacủagiaicấpvôsản,nghĩalàcủamộtThángĐồngcơmới,bắtđầugâyhoảnghốtchobọnhữusản
thànhthịvànôngthônthìbọnbảohoàngbịđánhbạitrongcuộcbạođộngThángHáinhođãlạihồiphục
tinhthầnvàngócđầudậy.Nhưnglầnnàynữa,chúnglạiđãtínhlầm,cũngnhưvàomùahènăm1795ở
Quy-brông,vàThángHáinhoởPa-ri.Lầnnàynữa,chúnglạiđãkhôngđếmxỉađếnmộtthựctếlà:nếu
tầnglớpđịachủmớimuốntạolênmộtchínhquyềnmạnhmẽvữngchắcđểbảovệtàisảncủachúng;nếu
giaicấptưsảnmới,làmgiàubằngcáchbántàisảncủaquốcgia,sờnsàngthừanhậnmộtchếđộquânchủ,
thậmchímộtchếđộquânchủđộcđoán,thìchỉcómộtsốnhơxíuđạitưsảnthànhthịvànôngthôntán
thànhdònghọBuốc-bôngtrởvề,vìmộttênBuốc-bôngbaogiờcũngchỉlàvuacủabọnquýtộcchứkhông
phảivuacủagiaicấptưsản,vàắtchếđộphongkiếnsẽtrởlạivớitênvuađó,vàbọnquýtộclưuvongắt
sẽkéovềđòilạiđấtđaicủachúng.
Tuyvậy,sovớicácnhómphảncáchmạngkhácthìbọnbảohoànglàcótổchứcnhất,nhấttrínhất,lại

đượcsựgiúpđỡtíchcựcvàsựviệntrợvềvậtchấtcủanướcngoàivàđượctầnglớptănglữủnghộ,cho


nênvàomùaxuânvàmùahạnăm1797,lạimộtlầnnữabọnchúngnắmvaitròlãnhđạotrongviệcchuẩn
bịlậtđổViệnĐốcchính.Rốtcuộc,chínhcáiđóđãlàmchophongtràolầnnàycũnglạibịthấtbại.Thực
tế,mỗimộtcuộctuyểncửbộphậnvàoHạnghịviệnđềuhiểnnhiêncólợichocácphầntửphảnđộng,và
đôikhicònlàmlợirõrệtchobọnbảohoàng.NgaytrongViệnĐốcchính,đangbịphongtràophảncách
mạnguyhiếp,cũngcónhữngsựdodự.Bác-tê-lê-mivàCác-nôphảnđốimọibiệnphápkiênquyết,hơn
nữaBác-tê-lê-micòncócảmtìnhvớiphongtràođangtiêntriểnấyvềnhiềuđiểm.Bavịđốcchínhkhác,
Ba-ra,Rơ-ben,La-rơ-vơ-li-eLê-pôluônluônhộihọpvớinhau,nhưnglạikhôngquyếtđịnhphảilàmgìđể
ngănngừacáiâmmưuđangchuẩnbịấy.
Khi Ba-ra và hai đồng sự- không muốn từ bơ chính quyền và có lẽ không muốn từ bơ cuộc đời mà
khôngchiếnđấu-đãquyếttâmchiếnđấubằngmọicáchthìmộttrongnhữngtrườnghợplàmchohọlo
lắngquáđỗilàviệctướngPi-sơ-gruy,ngườinổitiếngvìchinhphụcnướcHàLanvàonăm1795,lạiđứng
về phía đối phương. Pi-sơ-gruy được bầu làm chủ tịch Hạ nghị viện, và do đó mà đứng đầu quyền lập
pháp của Nhà nước: người ta đã dành cho Pi-sơ-gruy quyền chỉ đạo cuộc tiến công sắp tới vào "ba vị
chấp"chínhcộnghòa,ngườitavẫngọibavịđốcchính(Ba-râ,La-rơ-vơ-li-eLê-pôvàRơ-ben)nhưvậy.
ĐólàtìnhhìnhnướcPhápvàomùahạnăm1797.Vừachinhchiếnởý,Bô-na-pácvừachămchútheo
dõitìnhhìnhởPa-ri.Bô-na-pácthấyrõrànglànềncộnghòađangbịuyhiếp.CánhânBô-na-páccũng
khôngưagìnềncộnghòamàkhôngbaolâunữaôngtasẽbópnghẹt.NhưngBô-na-páckhôngcóýđểcho
việcđóxảyraquásớmvànhấtlàcólợichokẻkhác.Trongcáiđêmthaothứckhôngngủđượcởnướcý,
Bô-na-pác đã tự trả lời là không hiến dâng mãi chiến công duy nhất cho quyền lợi của "bọn luật sư".
NhưngBô-na-páclạicàngkhôngmuốnchiếnthắngvìquyềnlợicủadònghọBuốc-bông.Hệtnhưcácviên
đốc chính, Bô-na-pác cũng lo lắng khi thấy một viên tướng nổi tiếng như Pi-sơ-gruy đứng đầu bọn âm
mưu.Vàogiờphútquyếtđịnh,kẻấycóthểlàmchobinhlínhlầmlạc,chỉvìhọtinvàocáichủnghĩacộng
hòathậtthàcủaPi-sơ-gruymàhọcóthểtheoPi-sơ-gruy,khôngcầnbiếtPi-sơ-gruysẽdẫnhọđiđếnđâu.
BâygiờthìtacóthểhiểuđượcdễdàngtâmtrạngcủaBô-na-páckhingườitatứctốcgửitừTơ-ri-ét
đếnchoBô-na-pácchiếccởptotướng,tướcđượctrongtayhầutướcĂng-tơ-re-gơ,vàtrongđóBô-na-pác
đãtìmthấynhữngbằngchúngsờsờvềtộiphảnbộcủaPi-sơ-gruy,vềnhữngcuộcthươnglượngbímậtcủa
Pi-sơ-gruyvớiPhốt-sơBô-ron,mộttêntaychâncủahoàngthânCông-đê,nhữngbằngchứngtrựctiếpvề

hànhviphảnbộiđãlâucủahắnđốivớinềncộnghòamàhắnphụcvụ.Cómộtviệcphiềntoáinhơđãlàm
choviệcgửinhữnggiấytờấyvềPa-richoBa-raphảichậmlạiítlâu.ởmộttrongnhữnggiấytờđó(tài
liệuchủyếuđểbuộctộiPi-sơ-gruy),cóchépviệcmộttêntaysaikháccủabọnBuốc-bông,Mông-gay-a,
thuậtlạimộttrongnhiềuviệckháclàhắnđãđượcđếntổnghànhdinhcủaBô-na-pácởývàcũngđãcố
gắngthươnglượngvớiBô-na-pác.Mởcdầutàiliệuchẳngcógì,ngoàivàihàngchữchẳngđángkểấy,
mởcdầuthựctếlàMông-gay-acóthểđãgởpBô-na-pácvớimộtcáicớnàođóvàdướimộtcáitêngiả
mạonàođó,nhưngBô-na-pácthấytốthơnhếtlàthủtiêunhữngdòngchữấyđểkhơilàmgiảmnhẹvấnđề
vềPi-sơ-gruy.Bô-na-páchạlệnhdẫnĂng-tơ-re-gơđếnvàbắthắnviếtlạingaytàiliệuấy,bơđoạnnói
trênvàkývàođó,nếukhôngsẽxửbắn.Ăng-tơ-re-gơtứckhắclàmnhữngđiềumàngườitayêucầuvàsau
đóítlâuhắnđượcthảra(dướihìnhthứcmột"vụvượtngục"giả).Sauđó,cáctàiliệuđượcgửitớicho
Ba-ra.Việcnàylàmcho"bavịchấpchính"dễbềhànhđộng.Thoạttiênhọkhôngcôngbốcáctàiliệu
đángsợmàBô-na-pácđãgửivề.Họđiềuvềmộtsốcácsưđoànđượcđởcbiệttincậy,rồiđợitướngÔgiơ-rôdoBô-na-pácđãcấptốcđiềutừývềPa-riđểứngcứuchocácvịđốcchính.Ngoàira,Bô-na-pác
cònhứagửivềbatriệuphrăngvàng,kếtquảcủacáccuộctrưngthumớiởý,đểbổsungchoquỹcủaViện
Đốcchínhgiữalúcđangnguyngập.
Bagiờsángngày18ThángQuả(4tháng9năm1797),Ba-rahạlệnhbắtgiữhaiviênđốcchínhbịtình
nghi, vì thái độ ôn hòa của họ: Bác-tê-lê-mi bị bắt, còn Các-nô đã trốn thoát. Hàng loạt những tên bảo
hoàngbịbắtgiữ,vàngườitatiếnhànhthanhtrừHạvàThượngnghịviện.Saucácvụbắtbớấylàcácvụ
đưađiđàyởGuy-an1khôngcầnxétxử(màrấtítngườiđượctrởvề),cáctờbáobịtìnhnghilàbảohoàng
bịđóngcửa,mộtđợtbắtbớmớidiễnraởPa-rivàởcáctỉnh.Sángsớmngày18ThángQuả,nhiềuáp-