So sánh ngữ âm của một số phương ngữ nùng luận văn ths ngôn ngữ học 60 22 01 pdf

ðẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ðẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
KHOA NGÔN NGỮ HỌC
-----****-----

HỨA NGỌC TÂN

SO SÁNH NGỮ ÂM CỦA MỘT SỐ PHƯƠNG NGỮ NÙNG
LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ CÁC DÂN TỘC VIỆT NAM
MÃ SỐ:

60.22.01

Hà Nội – 2008
ðẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI


TRƯỜNG ðẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
KHOA NGÔN NGỮ HỌC
-----****-----

HỨA NGỌC TÂN

SO SÁNH NGỮ ÂM CỦA MỘT SỐ PHƯƠNG NGỮ NÙNG
LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC
CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ CÁC DÂN TỘC VIỆT NAM
MÃ SỐ:

60.22.01

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

PGS. TS. VƯƠNG TOÀN

Hà Nội - 2008


Môc lôc
LỜI CAM ðOAN
MỤC LỤC
QUY ƯỚC TRÌNH BÀY
PHẦN MỞ ðẦU

1

1.

Mục ñích nghiên cứu và ý nghĩa thực tiễn của ñề tài

1

2.

ðối tượng và phạm vi nghiên cứu

3

3.

Phương pháp nghiên cứu

4

4.

Một vài ñặc ñiểm về ñịa bàn khảo sát

6

5.

Bố cục của luận văn

9

Chương 1: Sơ lược về dân tộc Nùng ở Việt Nam và lịch sử nghiên

10

cứu ngữ âm tiếng Nùng
1.1.

Sơ lược về dân tộc Nùng ở Việt Nam

10

1.2.

Mối quan hệ Tày – Nùng

22

1.3.

Lịch sử nghiên cứu ngữ âm tiếng Nùng

25

1.3.1 Hướng nghiên cứu thứ nhất

25

1.3.2 Hướng nghiên cứu thứ hai

26

1.3.3 Hướng nghiên cứu thứ ba

26

Tiểu kết chương 1

27

Chương 2: Bước ñầu mô tả hệ thống ngữ âm tiếng Nùng An

29

2.1.

Một số khái niệm cơ bản

29

2.2.

Âm tiết tiếng Nùng An

32

2.2.1. Nhận diện và phân xuất

32

2.2.2. Các kiếu âm tiết

34

Hệ thống âm ñầu tiếng Nùng An

34

2.3.1 Số lượng

35

2.3.2 Mô tả

38

2.3.3 Tiêu chí khu biệt

49

2.3.4 Nhận xét

50

Hệ thống vần tiếng Nùng An

52

2.4.2 Âm chính

52

2.3.

2.4


2.5

2.4.2.1 Số lượng

52

2.4.2.2 Mô tả

55

2.4.2.3 Tiêu chí khu biệt

61

2.4.2.4 Nhận xét

62

2.4.3 Âm cuối

63

2.4.3.1 Số lượng

63

2.4.3.2 Tiêu chí khu biệt

64

2.4.3.3 Nhận xét

66

Hệ thống thanh ñiệu

68

2.5.1 Mô tả

68

2.5.2 Tiêu chí khu biệt

76

2.5.3 Nhận xét

77

Tiểu kết chương 2

77

Chương 3: So sánh ngữ âm Nùng An với một số phương ngữ Nùng

80

3.1

Tương ứng PÂð của Nùng An với PÂð các PN Nùng

80

3.1.1 Hệ thống PÂð các PN Nùng

80

3.1.2. Tương ứng PÂð của Nùng An với PÂð các PN Nùng

83

Tương ứng NÂ của Nùng An với NÂ các PNNùng

102

3.2.1 Hệ thống NÂ các PN Nùng

102

3.2.2 Tương ứng ñối ứng NÂ PN Nùng An với NÂ các PN Nùng

104

3.3

Tương ứng âm cuối Nùng An với các phương ngữ Nùng

118

3.4

Tương ứng thanh ñiệu

120

3.5

Khác biệt từ vựng giữa Nùng An với các PN Nùng

128

Tiểu kết chương 3

130

3.2

KẾT LUẬN

133

TÀI LIỆU THAM KHẢO

137

PHỤ LỤC

142


MỞ ðẦU
1. Mục ñích nghiên cứu và ý nghĩa thực tiễn của ñề tài
Cho ñến nay, ñã có nhiều công trình nghiên cứu về dân tộc Nùng dưới các góc
ñộ khác nhau như: dân tộc học, văn hoá, văn học dân gian, lịch sử tộc người, ngôn ngữ.
Tiếng Nùng có rất nhiều phương ngữ tồn tại với những tên gọi khác nhau và chắc chắn
chứa ñựng những ñặc ñiểm riêng, nhưng cho ñến nay hầu như chưa có một công trình
nào phân tích ñược một cách thấu ñáo những sự khác biệt của các phương ngữ Nùng
một cách toàn diện, nhất là về mặt ngôn ngữ học. Hơn nữa, những công trình nghiên

cứu thường gắn việc nghiên cứu tiếng Nùng và các phương ngữ Nùng trong mối quan
hệ với tiếng Tày. Do quan niệm giữa hai dân tộc có những tương ñồng về ngôn ngữ và
văn hoá nên ñã không làm nổi bật ñược những ñặc trưng riêng vốn có của tiếng Nùng.
Hai dân tộc Tày, Nùng có nhiều ñiểm chung về lịch sử tộc người, ñặc trưng văn
hoá và ñặc biệt là hai dân tộc này, xét về mặt ngôn ngữ, cơ bản là có thể hiểu và giao
tiếp với nhau ñược. Tuy nhiên tương ñồng và ñồng nhất về ngôn ngữ và văn hoá là hai
chuyện hoàn toàn khác nhau. Việc tìm ra những dị biệt về ngôn ngữ và văn hoá là rất
quan trọng, nhất là ñối với việc xác ñịnh thành phần các dân tộc thiểu số hiện nay ở
Việt Nam. Những sự khác biệt của các phương ngữ Nùng là do ñâu, sự khác biệt ñó
ñến mức ñộ nào và liệu những khác biệt ñó có nằm trong giới hạn phương ngữ của một
ngôn ngữ như các phương ngữ trong tiếng Việt hay ñã mang tính ngôn ngữ. ðó là vấn
ñề cần những nghiên cứu toàn diện ñể ñưa ra kết luận chính xác, khách quan, khoa học.
Ở Việt Nam, tuy ñược coi là một dân tộc thiểu số thống nhất nhưng người Nùng
có sự khác biệt ñịa phương khá rõ nét. Sự khác biệt ñó thể hiện ở chỗ ở mỗi vùng khác
nhau họ có những tên gọi ñịa phương khác nhau. Những tên gọi ñịa phương ấy ít nhiều
phản ánh những nét dị biệt về ngôn ngữ, ñến mức giữa các nhóm Nùng có sự khác
nhau về mặt ngôn ngữ. Tính không ñồng nhất trong ngôn ngữ là một thực tế rất dễ
nhận thấy ở hầu hết các phương ngữ Nùng. Trong ñó, một vài nhóm có những ñặc

Hứa Ngọc Tân

-1-

Luận văn Cao học


trưng riêng về mặt ngôn ngữ làm cho chúng có những khác biệt với các nhóm khác,
như Nùng An, Nùng Dín, Nùng Giang. Nhưng mức ñộ khác biệt ấy ñược thể hiện như
thế nào thì cho ñến nay vẫn chưa có một nghiên cứu tỉ mỉ.
Các công trình ñề cập ñến tiếng Nùng và các phương ngữ Nùng dưới góc ñộ

ngôn ngữ cho ñến nay chưa nhiều. Trong bài Some cultural Distinctions between the
Tay and the Nung in Lang Son of Vietnam, Vương Toàn cũng chỉ dừng ở miêu tả một
số sự khác biệt giữa hai dân tộc này mà chưa phân tích sâu [47; tr.77-86]. Trong một
công trình phục vụ cho việc xây dựng phương án chữ viết Tày – Nùng, GS ðoàn Thiện
Thuật có ñưa ra nhận xét là một số nhóm Nùng như Nùng An, Nùng Dín có những ñặc
ñiểm về mặt ngôn ngữ khiến các nhóm Nùng khác không thể hiểu ñược [46;19]. Cũng
ñi theo hướng nhận ñịnh trên trong luận án của mình Lê Văn Trường [34] ñã lấy
phương ngữ Nùng Dín làm ñối tượng nghiên cứu trên cơ sở ñó xác ñịnh mối quan hệ
với các phương ngữ Nùng và Tày ở Việt Nam. Nhìn chung các công trình nghiên cứu
ñã tiếp cận dưới các góc ñộ nhằm giải quyết những vấn ñề khác nhau của tiếng Nùng.
Song các công trình nghiên cứu chưa nhiều và cũng chưa ñi sâu vào làm rõ những khác
biệt của các phương ngữ Nùng một cách tỉ mỉ, trong mối tương quan với các ngành
Nùng.
Trong tình hình tồn tại nhiều phương ngữ cho thấy sự khác nhau về không gian
(nơi) và thời ñiểm di cư ñến thì việc muốn hiểu rõ và sâu sắc hơn về tiếng Nùng thì sự
khảo sát càng nhiều về các phương ngữ Nùng là ñiều rất cần thiết. Nghiên cứu kĩ lưỡng
từng phương ngữ Nùng dưới góc ñộ ngôn ngữ sẽ góp phần làm sáng tỏ những ñặc ñiểm
riêng của tiếng Nùng (trong sự so sánh với tiếng Tày). Hiểu rõ về tiếng Nùng cũng sẽ
là cơ sở ñể hiểu rõ hơn khối Choang ở Nam Trung Quốc, mặt khác sẽ cho ta hiểu ñúng
bản thân tiếng Tày, ñược coi là ngôn ngữ bản ñịa của khu vực nhưng ñã biến ñổi khá
nhiều [6;197].
Xuất phát từ tình hình như vậy, chúng tôi ñã lựa chọn hướng ñề tài nhằm góp
phần làm rõ những vấn ñề còn bỏ ngỏ. ðồng thời, những kết quả nghiên cứu của luận

Hứa Ngọc Tân

-2-

Luận văn Cao học

văn có thể góp phần thiết thực vào việc giảng dạy song ngữ Việt – Nùng ở ñịa bàn cư
trú của người Nùng.
2. ðối tượng và phạm vi nghiên cứu
Dân tộc Nùng có nhiều nhóm ñịa phương khác nhau tuỳ theo ñặc ñiểm về trang
phục hay ñịa danh cư trú của tổ tiên họ trước khi di cư ñến Việt Nam mà có các phụ
danh khác nhau như Nùng An, Nùng Dín, Nùng Phàn Slình, Nùng Inh, Nùng Cháo,
......... Do di cư từ nhiều vùng khác nhau của Trung Quốc, những nhóm Nùng này mang
theo những ñặc ñiểm của các phương ngữ nơi họ sinh sống. Sự khác biệt của các PN
Nùng nằm ở các khía cạnh và mức ñộ cũng khác nhau. Khi di cư ñến Việt Nam họ bị
những ñặc ñiểm về di cư chi phối như: số lượng di cư ồ ạt hoặc lẻ tẻ, thời ñiểm khác
nhau. Hơn nữa, khi sinh sống ở Việt Nam họ lại sống ở những vùng khá xa nhau, ít tiếp
xúc với nhau, do vậy, tiếng của các ngành Nùng ở Việt Nam ñã vượt ra khỏi phạm vi
biến thể ñịa lí. Có ý kiến cho rằng vì những khác biệt này mà nên coi mỗi biến thể như
vậy ñược coi như là tiếng của một ngành như: tiếng ngành Nùng Cháo, tiếng ngành
Nùng Fàn Slình, ....
Cho ñến nay chưa có một nghiên cứu nào thoã mãn ñược về cả mặt ngữ âm lẫn
từ vựng. Tên gọi hiện nay của các phương/ thổ ngữ Nùng thường là do dân ñịa phương
(tự gọi và ñược gọi) sử dụng. Có thể thấy rằng việc tìm ra ñược sự tương ứng ñầy ñủ và
hoàn hảo trong so sánh giữa các phương ngữ Nùng trên phương diện ngôn ngữ là rất
khó. Do vậy, khi nhận ñề tài liên quan ñến so sánh ngữ âm các PN Nùng chúng tôi ñã
suy nghĩ rất nhiều về hướng và khả năng thực hiện ñề tài.
Chúng tôi lựa chọn tiếng (phương ngữ) Nùng An làm ñối tượng nghiên cứu
chính vì theo các kết quả nghiên cứu bước ñầu thì tiếng Nùng An có tính ñặc thù
phương ngữ rất cao so với các phương ngữ Nùng khác [34;43], [46;19], [47;80]. Hơn
nữa, chưa có một công trình nào nghiên cứu cụ thể về ngữ âm tiếng Nùng An. Do vậy,
cùng với việc lựa chọn theo hướng so sánh các phương ngữ Nùng, chúng tôi xác ñịnh
ñối tượng cụ thể là mô tả một hệ thống ngữ âm của một phương ngữ Nùng cụ thể, rồi

Hứa Ngọc Tân

-3-

Luận văn Cao học


trên cơ sở ñó so sánh ngữ âm của Nùng An với các PN Nùng khác trên bình diện ñồng
ñại.
Chúng tôi ñịnh hướng tiếp cận ñề tài như vậy là vì bản thân không phải là người
bản ngữ nên gặp nhiều khó khăn trong việc tiếp cận, do vậy, chỉ có nắm bắt và hiểu
một cách sâu sắc một phương ngữ làm nền tảng thì mới có thể hiểu và nghiên cứu ñược
các phương ngữ Nùng khác một cách toàn diện.
Chính vì những ñặc ñiểm rất riêng về sự tồn tại nhiều phương ngữ khác nhau
trong một dân tộc thống nhất như tiếng Nùng, cho nên lựa chọn nghiên cứu tiếng Nùng
từ cách tiếp cận ngữ âm học, theo chúng tôi, có vai trò quan trọng, là việc làm có tính
cơ bản cho phép hiểu sâu về tiếng Nùng hơn là cách tiếp như cận từ vựng học hay ngữ
pháp học..... Chúng tôi hi vọng, những khảo sát bước ñầu này của ñề tài sẽ góp thêm tư
liệu vào việc xác ñịnh ñược một số vấn ñề còn bỏ ngỏ trong nghiên cứu tiếng Nùng.
Trong luận văn này, chúng tôi lựa chọn tiếp cận và mô tả hệ thống ngữ âm trên
bình diện ñồng ñại của một phương ngữ Nùng là Nùng An. Như vậy, tiếng Nùng An
trong luận văn ñược hiểu là phương ngữ Nùng An (cư trú chủ yếu ở huyện Quảng
Uyên và Quảng Hoà, tỉnh Cao Bằng). Do hạn chế về mặt thời gian, những phương ngữ
Nùng ñược lựa chọn so sánh với Nùng An chỉ mới dừng lại ở các phương ngữ: Nùng
Inh (ở huyện Hữu Lũng và huyện Văn Quan, tỉnh Lạng Sơn), Nùng Cháo (ở Hữu Lũng
và Tràng ðịnh, tỉnh Lạng Sơn và kết quả nghiên cứu của Mông Ký Slay), Nùng Fàn
Slình (ở Hữu Lũng, Chi Lăng và kết quả nghiên cứu của ðoàn Thiện Thuật).
3. Phương pháp nghiên cứu
3.1. Giải thích phương pháp
3.1.1 Phương pháp chung
ðề tài lựa chọn mô tả hệ thống ngữ âm PN Nùng An và so sánh với một số

phương ngữ Nùng khác trên bình diện ñồng ñại. ðề tài ñược thực hiện chủ yếu theo
phương pháp quy nạp, trên cơ sở thu thập, phân tích, xử lí, so sánh ñối chiếu tư liệu ñể
tìm ra sự tương ñồng và khác biệt của ngữ âm các phương ngữ Nùng. Từ ñó mô tả và

Hứa Ngọc Tân

-4-

Luận văn Cao học


ñưa ra những kết luận, ñánh giá chung, dự báo khuynh hướng biến ñổi về vấn ñề
nghiên cứu.
3.1.2 Phương pháp, thao tác cụ thể
ðề tài ñược thực hiện trên cơ sở một số phương pháp cụ thể sau:
- Phương pháp ñiều tra ñiền dã
ðối tượng khảo cứu là tiếng nói của một dân tộc thiểu số nên ñiều tra ñiền dã là
công việc ñầu tiên phải làm. Nguồn tư liệu ñược chúng tôi tiến hành thu thập thông qua
các chuyến ñiền dã tại ñịa bàn từ tháng 12 năm 2006 ñến tháng 3 năm 2008. Chúng tôi
lựa chọn một số ñịa bàn tiêu biểu tập trung cao các nhóm Nùng cư trú, như Nùng An là
ở xã Phúc Sen, Quảng Uyên (Cao Bằng); Nùng Inh, Nùng Cháo ở 2 huyện Hữu Lũng
và Bình Gia (Lạng Sơn); Nùng Fàn Slình ở ðồng ðăng (Cao Lộc) và Chi Lăng (Lạng
Sơn).
Bảng từ dùng ñể nghiên cứu với khoảng gần 2000 mục từ cơ bản ñể mô tả hệ
thống ngữ âm ngôn ngữ dân tộc thiểu số (do GS Trần Trí Dõi và GS M.Ferlus biên
soạn), và một bảng từ gần 1000 mục từ về các hiện tượng tự nhiên, từ chỉ tính chất
trạng thái, ñộng từ, từ thân tộc, từ xưng hô dùng trong sinh hoạt hàng ngày.... Chúng
tôi ñến những ñịa bàn này và sử dụng phương pháp phỏng vấn, quan sát trực tiếp bằng
thính giác, ghi âm dưới dạng băng từ ñể có thể kiểm tra cho kết quả có ñộ tin cậy cao
và ghi chép lại dưới dạng phiên âm quốc tế (IPA) các từ tương ñương trong tiếng

Nùng.
Sau khi ghi lại các từ dưới dạng phiên âm, chúng tôi tiến hành thao tác kiểm tra
bằng cách nhìn vào bảng phiên âm, ñọc lại cho chính người bản ngữ nghe, sửa lại
những từ ghi âm sai.
- Phương pháp miêu tả ngữ âm ñồng ñại.
ðể thấy ñược bức tranh ñồng ñại của các phương ngữ Nùng chúng tôi vận dụng
phương pháp miêu tả ngữ âm ñồng ñại ñể miêu tả và xác lập hệ thống ngữ âm và danh
sách âm vị học của phương ngữ Nùng An.

Hứa Ngọc Tân

-5-

Luận văn Cao học


Chúng tôi sử dụng thao tác phân tích âm vị học theo lối truyền thống ñể phân
tách các ñơn vị ngữ âm tiếng Nùng An. Việc sử dụng phương pháp phân xuất âm vị
bằng bối cảnh ñồng nhất là cách làm giúp chúng tôi ñạt ñược kết quả.
- Phương pháp so sánh ñồng ñại.
Phương pháp này ñược sử dụng ñể so sánh hệ thống phụ âm ñầu, nguyên âm,
âm cuối tiếng Nùng An và các phương ngữ Nùng.
Sau khi thu thập tư liệu dưới dạng ngữ ñoạn, chúng tôi sử dụng thao tác phân
tích, so sánh, ñối chiếu, tổng hợp nhằm tìm ra hệ thống âm vị của phương ngữ ñó và
trên cơ sở ñó có những nhận xét, so sánh các phương ngữ là ñối tượng ñã ñược lựa
chọn.
4. Một vài ñặc ñiểm về ñịa bàn khảo sát chính
4.1. Xã Phúc Sen, huyện Quảng Uyên, tỉnh Cao Bằng
Xã Phúc Sen nằm ở phía Tây của huyện Quảng Uyên, tỉnh Cao Bằng, bao bọc
xung quanh là những dãy núi ñá. Vị trí của xã nằm dọc theo quốc lộ số 3, cách thị xã

Cao Bằng 37 km, ngược lên phía Bắc cách thị trấn Quảng Uyên 4 km. Từ ñây có thể ñi
ñến các nơi trong huyện và trong tỉnh. Từ xã Phúc Sen có thể ñến khu du lịch thác Bản
Giốc - ñộng Ngườm Ngao (huyện Trùng Khánh), ñi cửa khẩu Tà Lùng. Tổng diện tích
ñất tự nhiên của xã là 1280 ha, trong ñó diện tích ñất canh tác là 217ha (chiếm 16,9%).
Như vậy, diện tích tự nhiên dành cho hoạt ñộng sản xuất nông nghiệp là rất thấp.
Tính ñến ngày 31/12/2007, dân số toàn xã là 2062 người, với 413 hộ gia ñình,
số người trong ñộ tuổi lao ñộng chiếm 37%. Phúc Sen là xã có duy nhất một dân tộc
Nùng (Nùng An) cư trú phân tán trong mười bản. Do tính cục bộ về cư trú nên tình
trạng tiếng Nùng ñược sử dụng tương ñối phổ biến ở nhiều môi trường khác nhau (gia
ñình, làng bản, chợ, trường học, cơ quan hành chính xã - huyện); trong khi ñó tiếng
Việt chỉ ñược sử dụng một cách hạn chế ở một số môi trường như trong trường học, cơ
quan hành chính nhưng song song với tiếng Nùng.

Hứa Ngọc Tân

-6-

Luận văn Cao học


Về tình hình kinh tế, hoạt ñộng sản xuất chủ yếu là nông nghiệp, sản xuất nhỏ
lẻ, không tập trung do ñịa bàn bị bao bọc bởi núi ñá không thuận tiện cho việc canh tác
tập trung. Bình quân lương thực tính theo ñầu người là 500 kg/năm. Ngoài hoạt ñộng
sản xuất nông nghiệp một năm chỉ có một vụ lúa người dân còn trồng hoa màu như
ngô, khoai, sắn và một số loại rau như: rau cải, củ cải, bắp cải, rau cần và phát triển
chăn nuôi như: lợn, gà, ngựa, trâu , bò…. Xã còn là ñơn vị trồng giống ngô lai có hiệu
quả và cho năng suất cao, trình ñộ thâm canh của dân trong xã có nhiều tiến bộ. Nhưng
nhìn chung tình hình sản xuất nông nghiệp vẫn là tự cung tự cấp nên ñời sống người
dân còn nhiều khó khăn, xã vẫn còn tới 120 hộ nghèo (29%) trên 413 hộ.
Bên cạnh hoạt ñộng sản xuất nông nghiệp, xã còn phát triển nghề phụ ñể tăng

thêm thu nhập như ñan lát, dệt, trồng thảo quả, trong ñó phát triển nhất là nghề rèn.
Hầu hết các gia ñình ñều làm nghề rèn và do nam giới ñảm nhận, còn các công việc gia
ñình, ñồng áng do nữ giới ñảm nhiệm. ðồng bào Nùng An nổi tiếng trong và ngoài
nước với nghề rèn; nhờ hệ thống giao thông thuận tiện, những sản phẩm của ñồng bào
ngoài phục vụ nhu cầu của người dân còn xuất ñi khắp các ñịa phương trong huyện,
tỉnh và khắp các tỉnh miền ðông Bắc, một số tỉnh miền nam Trung Quốc.
Về xã hội, hệ thống trường học của xã có 01 trường Mẫu giáo, 01 trường cấp I,
01 trường cấp II. Công tác văn hoá, y tế, dân số ñã ñược quan tâm ñầu tư với 01 trạm y
tế, 01 nhà sinh hoạt cộng ñồng, 01 bưu ñiện văn hoá xã, 01 sân vận ñộng phục vụ các
hoạt ñộng của người dân. Hệ thống ñiện lưới quốc gia ñã phủ khắp 10/10 xã, toàn xã có
193 hộ ñạt gia ñình văn hoá, 03 làng văn hoá. Năm 2001 xã vinh dự ñược Nhà nước
phong tặng Danh hiệu Anh hùng lao ñộng. ðây là vinh dự nhưng cũng là trách nhiệm
ñối với ñịa bàn miền núi còn nhiều khó khăn như Phúc Sen.
4.2. Xã Quyết Thắng, huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn
Là một trong những xã khó khăn nhất của huyện Hữu Lũng. Cho ñến nay xã vẫn
chưa có ñiện lưới, hệ thống giao thông còn kém phát triển, ñường nối từ thị trấn Hữu

Hứa Ngọc Tân

-7-

Luận văn Cao học


Lũng ñến xã hiện vẫn là con ñường ñất ñỏ bụi mù, khó ñi lại, mùa mưa xã như là một
ốc ñảo cách biệt với bên ngoài. Bản Sa nơi chúng tôi khảo sát nằm hoàn toàn ngăn cách
với bên ngoài bằng con suối tự nhiên, có một cầu treo bắc qua. Cách duy nhất vào bản
là ñi bộ, xe máy chỉ ñi ñược vào mùa khô vì ñường vào bản nhỏ, gồ ghề men theo chân
ruộng. Nhà ñược xây dựng dựa theo triền núi ñá, phía trước nhà là ñồng ruộng, bao bọc
xung quanh là dãy núi ñá. Diện tích ñất canh tác tự nhiên thấp, ñặc biệt là tuy là một xã

miền núi, vùng sâu nhưng chỉ cao 25m so với mực nước biển.
Hệ thống giao thông thuỷ lợi còn kém, hệ thống mương nước tuy ñã ñược xây
dựng nhưng một số ñiểm vẫn dùng hệ thống mương dẫn nước cổ truyền. Một năm chỉ
làm một vụ lúa, một vụ khoai, ngô. Không canh tác thêm ñược vì thời tiết rất khắc
nghiệt. Toàn xã có một trường cấp I, 01 trường cấp II nhưng hiện tượng học sinh bỏ
học là phổ biến.
Có thể nói, ñây là xã khó khăn rất khó khăn trong việc phát triển kinh tế. Sinh
hoạt văn hoá còn rất nghèo nàn, thấp kém, nhiều hủ tục lạc hậu vẫn còn ñeo ñẳng.
Nhưng vì vậy mà vẫn giữ ñược những ñặc ñiểm về mặt ngôn ngữ và văn hoá.
4.3. Xã ðồng Tân, huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn
Xã ðồng Tân có vị trí nằm trên giao lộ của trục ñường quốc lộ 1A, cách thị trấn
Hữu Lũng 5 km về hướng ñông nam, dân cư trên ñịa bàn ña số là người dân tộc, trong
ñó dân tộc Nùng chiếm ña số (65%), với các nhóm Nùng Inh, Nùng Cháo, Nùng Fàn
Slình. Hiện nay, ñồng bào Nùng ở ñây không còn giữ ñược nét văn hóa truyền thống
xưa nữa. Nhà cửa, trang phục, sinh hoạt hàng ngày ñều theo người Kinh, các hoạt ñộng
văn hóa như hát sli, lễ hội như lồng tồng ở ñây cũng không còn nữa. Tiếng mẹ ñẻ
không còn ñược sử dụng phổ biến trong môi trường giao tiếp truyền thống như gia
ñình, làng bản nữa (chỉ ñược các các cụ già và lớp người trung niên sử dụng).
Hệ thống giáo dục ñã ñược hoàn thiện với hệ thống trường học khang trang,
ñược ñầu tư từ bậc mẫu giáo cho ñến trung học cơ sở. Tuy có nhiều dân tộc cùng sinh

Hứa Ngọc Tân

-8-

Luận văn Cao học


sống nhưng trong các môi trường giao tiếp tiếng Việt ñã ñảm nhiệm tốt chức năng của
mình.

Do có ñược những thuận lợi về mạng lưới giao thông, hệ thống kênh mương
thuỷ lợi ñược Nhà nước quan tâm ñầu tư, người dân trong xã lại có một số nghề phụ
như làm ngói, chăn nuôi gia súc, gia cầm, nên ñời sống của người dân trong xã ñã
tương ñối ổn ñịnh.
5. Bố cục luận văn
Ngoài phần mở ñầu và phần kết luận, luận văn ñược chia thành ba chương với
bố cục như sau:
Chương 1: Sơ lược về dân tộc Nùng ở Việt Nam và lịch sử nghiên cứu ngữ âm
tiếng Nùng.
Chương 2: Bước ñầu mô tả hệ thống ngữ âm tiếng Nùng An.
Chương 3: So sánh ngữ âm Nùng An với một số phương ngữ Nùng.

Hứa Ngọc Tân

-9-

Luận văn Cao học


Chương 1:
SƠ LƯỢC VỀ DÂN TỘC NÙNG Ở VIỆT NAM VÀ
LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU NGỮ ÂM TIẾNG NÙNG
1.1. Sơ lược về dân tộc Nùng ở Việt Nam
1.1.1 Dân số và ñịa bàn cư trú
Theo “Tổng ñiều tra dân số năm 1989”, dân tộc Nùng có 705.709 người. 10
năm sau, theo “Tổng ñiều tra dân số và nhà ở Việt Nam 1999” thì dân tộc Nùng có
856.412 người, và ñến năm 2000 thì dân số tăng lên 900.000 người1, là dân tộc có dân
số ñông hàng thứ 6 trên 53 dân tộc thiểu số sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam.
Ở Việt Nam, dân tộc Nùng cư trú tập trung chủ yếu ở các tỉnh miền núi nằm
giữa vùng ðông Bắc và Tây Bắc. Có thể nói người Nùng cư trú trên một vùng rộng lớn

phía Bắc, kéo dài từ Lào Cai ñến Quảng Ninh, xen kẽ với dân tộc Tày và các dân tộc
khác. Hai tỉnh có số người Nùng cư trú ñông nhất là Lạng Sơn (302.415 người) và Cao
Bằng (161.134 người). Ngoài ra người Nùng còn cư trú ở Hà Giang, Tuyên Quang,
Thái Nguyên, Bắc Cạn, Lào Cai, Bắc Giang, Yên Bái. Vài chục năm trở lại ñây, một
bộ phận người Nùng di cư ñến vùng kinh tế mới, nên ở một số tỉnh miền Nam, Tây
Nguyên ñã có người Nùng cư trú như ở ðắc Lắc, Lâm ðồng, ðồng Nai [6;57], [26;11].
Ngoài lãnh thổ Việt Nam, dân tộc Nùng còn cư trú ở các tỉnh Quảng ðông, Quảng Tây
(Trung Quốc).
1.1.2 Nguồn gốc lịch sử tộc người
Cho ñến nay, vẫn chưa có một nhận ñịnh thống nhất về lịch sử tộc người và
những ñặc trưng văn hoá của người Nùng ở Việt Nam. Các nhà nghiên cứu mới chỉ
thống nhất ở nhận ñịnh: Nùng là tộc danh của dân tộc Nùng, một trong những dân tộc
thuộc nhóm ngôn ngữ Tày - Thái, ngữ hệ Thái - Kadai.

1

Theo Sổ tay công tác dân tộc và miền núi. NXB Hà Nội, năm 2000, 238 trang.

Hứa Ngọc Tân

- 10 -

Luận văn Cao học


Tư liệu Hán văn của Việt Nam ghi chép về người Nùng sớm nhất có lẽ là trong
Kiến văn tiểu lục của Lê Quý ðôn (thế kỷ XVIII). Qua những ghi chép trong tác phẩm
này chúng ta biết ñược người Nùng thuộc 12 thổ châu thuộc Trung Quốc di cư ñến
Việt Nam [9; tr.334].
Năm 1950, các tác giả Bùi ðình [8; tr.43-46], Nguyễn Trắc Dĩ [5] ñưa ra nhận

ñịnh: người Nùng vốn thuộc dòng Thái giống Bách Việt, có gốc từ vùng Quảng Tây
(Trung Quốc) vào khoảng thế kỉ XVI di cư sang một số vùng của Việt Nam như Cao
Bằng, Lạng Sơn, Hà Giang, Hải Ninh - Móng Cái. Những nghiên cứu về sau hầu hết
ñều thống nhất với nhận ñịnh là người Nùng từ Trung Quốc di cư ñến Việt Nam, chỉ
khác nhau ở thời gian di cư. Có tác giả cho rằng người Nùng di cư vào Việt Nam
khoảng giữa thế kỉ XIX, gắn với phong trào Thái bình thiên quốc [21;21]; hoặc cho
rằng họ ñến Việt Nam ñược khoảng 200 - 300 năm [35;115].
Kết quả nghiên cứu của các nhà sử học, khảo cổ học, dân tộc học ñã chỉ ra rằng
khoảng từ thế kỷ VII ñến thế kỷ XI – XII, vào thời ðường - Tống, khu vực cư trú của
bộ phận người Man – Lão sinh sống ở vùng biên giới ðông Bắc nước ta và vùng
Lưỡng Quảng (Trung Quốc) ñã xuất hiện một loạt bộ lạc hoặc liên minh bộ lạc có thế
lực lớn mạnh, họ liên kết lại lại với nhau một mặt là bảo vệ nhau khi có tranh chấp, va
chạm với các bộ lạc, liên minh khác, mặt khác là ñể chống lại sự áp bức của các vương
triều ðường - Tống. Mỗi bộ lạc như vậy do một dòng họ có uy thế lớn cầm ñầu. Dòng
họ Nùng chiếm cứ các châu An Bình, Vũ Lặc, Tư Lãng, Quảng Uyên tức là một dải ñất
rộng lớn biên giới phía ñông Cao Bằng và Quảng Tây; cùng với họ Hoàng, Chu ở phía
Tây Hữu Giang, chủ yếu ở các châu An ðức, Quy Lạc, Lê Thành, ðiền Châu (tức Tây
và Tây Nam Quảng Tây, ðông Nam tỉnh Vân Nam). Ba họ Nùng, Chu, Hoàng cũng
sống xen kẽ với dòng họ Ninh chiếm cứ ở mé cực ðông vùng Lưỡng Quảng và Lạng
Sơn [27;39]. Các nhà nghiên cứu Trung Quốc khi ñề cập ñến nguồn gốc dân tộc Nùng
cho rằng: Liêu tộc ñời ðường ñã chia ra nhiều nhóm nhỏ vào ñời Tống thành các tên:
ðồng, Nùng, Ngật Lão. ðến ñời Minh – Nguyên – Thanh thì toàn bộ cư dân ở Quảng
Tây gọi là ðồng; người ở vùng Quý Châu phần nhiều là Ngật Lão; ….[36].

Hứa Ngọc Tân

- 11 -

Luận văn Cao học

Như vậy, tộc danh Nùng lúc ñầu bắt nguồn từ tên dòng họ ñông người, có thế
lực với ñịa vực cư trú chủ yếu ở nam Trung Quốc, sau ñó họ thiên di dần về phía ñông,
phía nam và phía Tây. Lịch sử còn ghi nhận nhiều cuộc khởi nghĩa chống lại sự áp bức
của các triều ñại phong kiến Trung Quốc và Việt Nam, tiêu biểu nhất là hai cuộc khởi
nghĩa của Nùng Dân Phú và Nùng Trí Cao. Sau thất bại của cuộc nổi dậy do Nùng Trí
Cao ñứng ñầu, từ thế kỷ XIII họ mất quyền tự trị về chính trị và phụ thuộc vào phong
kiến Trung Quốc [16;33], [38; tr.117-121].
1.1.3. ðặc ñiểm hoạt ñộng kinh tế
ðặc ñiểm cư trú của người Nùng thường là ở những thung lũng, khe suối, chân
núi, những cánh ñồng giữa núi và trên những suờn ñồi thấp nên trong quá trình ñịnh
cư, từ lâu người Nùng ñã có trình ñộ canh tác nông nghiệp cổ truyền khá phát triển.
ðồng bào Nùng ñã lựa chọn cho mình những hình thức lao ñộng, sản xuất phù hợp với
ñiều kiện ñịa lí tự nhiên. Nền kinh tế của ñồng bào Nùng căn bản là dựa trên nền kinh
tế nông nghiệp trồng trọt, cây lương thực chính là cây lúa, sau là cây ngô. Ngoài ra
ñồng bào còn trồng các loài cây hoa màu khác như khoai lang, khoai sọ, củ từ, rau,
ñậu, …..
Tính ña dạng của các loại cây trồng không chỉ phụ thuộc vào ñiều kiện tự nhiên
mà còn phụ thuộc vào kinh nghiệm sản xuất của ñồng bào. Cơ cấu mùa vụ khá ña
dạng, trên những chân ruộng nước (nà nặm), ñồng bào thường trồng hai vụ lúa mùa và
ñông xuân, có những nơi do ñiều kiện thời tiết, không nước nên chỉ trồng ñược một vụ
lúa, ở chân ruộng cạn (nà lẹng) ñồng bào trồng ngô, khoai lang, rau ñậu…
Người Nùng là cư dân nắm vững và sử dụng thành thạo các bản tính nông lịch,
ñồng thời họ cũng biết tuỳ vào tình hình thời tiết thông qua những biến ñổi của tự
nhiên ñể có những ñiều chỉnh gieo cấy cho phù hợp. ðể có năng suất cao, ñồng bào
Nùng ñặc biệt quan tâm ñến việc bón lót, bón thúc và làm công tác thủy lợi. Bên cạnh
việc làm ruộng nước, ñồng bào còn làm nương bãi. Nương ở chân ñồi hay ven rừng
thường trồng ngô, sắn, ñậu, lạc, chè, vừng… ðồng bào còn có nhiều kinh nghiệm trong

Hứa Ngọc Tân

- 12 -

Luận văn Cao học


việc xen canh, gối vụ trên các loại ñất. Ở một số vùng, hoàn cảnh cư trú khiến người
Nùng gặp khó khăn trong việc canh tác ruộng nước, do ñó nương và rẫy ñối với họ rất
quan trọng. Hiện nay, do hệ thống thủy lợi ngày càng hoàn chỉnh nên ruộng hai vụ tăng
lên. Việc áp dụng phương pháp khoa học kỹ thuật ñang ñược ñẩy mạnh, nhiều trạm
máy kéo xuất hiện, máy móc, công cụ sản xuất, vật tư nông nghiệp ñược ñồng bào sử
dụng một cách phổ biến.
Sản xuất nông nghiệp ñòi hỏi và cũng tạo ñiều kiện cho chăn nuôi phát triển.
Trong chăn nuôi, cư dân Nùng ñều nuôi gia súc (trâu, bò, lợn, ngựa…), gia cầm (gà,
vịt, chim); nuôi ong cũng khá phát triển, ở những nơi gần rừng nhiều nơi ñã thu ñược
lượng mật tốt. Các nghề thủ công tuy là nghề phụ nhưng cũng khá phát triển trong ñời
sống cư dân Nùng. Phụ nữ Nùng rất khéo trong việc dệt vải phục vụ nhu cầu may mặc
trong gia ñình, ngoài ra còn dệt thổ cẩm làm của hồi môn hay bán cho khách du lịch,
xuất khẩu. Bên cạnh ñó, người Nùng còn có các nghề khác mang tính thời vụ như ñan
lát, nghề mộc, rèn, làm gạch ngói, nung vôi, như nghề rèn của người Nùng An ở Phúc
Sen rất nổi tiếng (Quảng Uyên, Cao Bằng). Nghề làm ngói phát triển rộng rãi trong
nhóm Nùng An, Nùng Cháo ở Lạng Sơn, Cao Bằng, sản phẩm làm ra ñược tiêu thụ
rộng trên thị trường.
Hiện nay, một số nghề ñã mai một dần (nghề rèn, ñúc, dệt), ñồng bào chủ yếu sử
dụng các vật dụng mua sẵn chứ không tự sản xuất như trước ñây, ñặc biệt nghề dệt vải,
nhuộm chàm vốn là nghề truyền thống của người Nùng nhưng nay không còn phổ biến
nữa. Ngoài hoạt ñộng kinh tế truyền thống thì săn bắt, hái lượm cũng tồn tại ít nhiều ở
các vùng và các nhóm ñịa phương. Sản phẩm hái lượm là rau (rau bồ khai, rau ngót
rừng, lá mác mật…), củ, quả, nấm và mộc nhĩ. Sản phẩm săn bắn là thú rừng: sóc, dũi,
chim… Hiện nay, diện tích rừng tự nhiên không còn nhiều, hoạt ñộng săn bắt cũng hạn

chế.
So với các dân tộc thiểu số ở miền Bắc nước ta, có thể thấy rằng dân tộc Nùng
là một trong những dân tộc có chất lượng sống cao hơn cả. Bên cạnh những kinh

Hứa Ngọc Tân

- 13 -

Luận văn Cao học


nghiệm, kiến thức sản xuất truyền thống, họ ñã và ñang từng bước tiếp cận với tiến bộ
của khoa học kỹ thuật và cơ chế thị trường. ðiều này có ý nghĩa hết sức quan trọng ñối
với công cuộc phát triển bền vững kinh tế - xã hội của khu vực miền núi.
1.1.4. ðặc ñiểm gia ñình – xã hội
Quan hệ của các thành viên trong cộng ñồng làng bản của người Nùng ñược dựa
trên sự tương thân tương ái, mọi người có thái ñộ tôn trọng, giúp ñỡ nhau trong mọi
công việc. Ở mỗi bản có một trưởng thôn lo các công việc hành chính. Ngoài ra, người
dân tín nhiệm, kính trọng mời một người làm trưởng bản, là người có tầm ảnh hưởng
rất lớn trong các công việc chung của bản.
Do ñặc ñiểm cư trú khá tập trung, ở mỗi bản thường có vài ba họ trong cùng
một dân tộc Nùng cư trú. Tinh thần gia tộc ñược thể hiện rất mạnh mẽ trong ñồng bào
Nùng. Người trưởng tộc ñược mọi người kính trọng và có ảnh hưởng rất lớn trong
dòng họ. Gia ñình người Nùng là gia ñình nhỏ phụ hệ, người cha quyết ñịnh mọi việc,
con trai ñược thừa hưởng gia tài. Trrong quan hệ dòng họ (cùng thế hệ như con cô, cậu,
chú, bác…..), người Nùng không phân biệt ngôi thứ mà tuân theo lứa tuổi, ai lớn tuổi
hơn thì làm anh, chị, ai ít tuổi hơn thì làm em. Trong phân công công việc, nam nữ ñều
tham gia công việc ñồng áng thường thì nam cày bừa, nữ cấy gặt. Phụ nữ Nùng thường
làm việc rất nhiều, ngoài công việc ñồng áng họ còn phải chăm sóc gia ñình, may mặc.
Họ là người ñóng vai trò quan trọng trong sản xuất và quản lí kinh tế. Còn nam giới,

ngoài thời gian cày bừa họ dùng thời gian rỗi vào công việc săn bắn, ñánh cá, một số
nơi nam giới chỉ tập trung vào làm nghề như rèn, gạch ngói…..
Người Nùng theo thị tộc ngoại hôn, những người cùng họ không ñược lấy nhau
trừ trường hợp họ xa, khác chi. Quan hệ hôn nhân của người Nùng cũng khá lành mạnh
và tiến bộ, nam nữ ñược tự do tìm hiểu và yêu ñương. Trai gái thường thông qua các
phiên chợ, lễ hội, bằng những làn ñiệu sli mượt mà, trữ tình ñể làm quen, tìm hiểu và
chọn người yêu, người bạn ñời. Chế ñộ hôn nhân của người Nùng thiên nhiều về vật
chất. ðể cưới một cô gái cho con trai mình, nhà trai và nhà gái tiến hành một cuộc “gả

Hứa Ngọc Tân

- 14 -

Luận văn Cao học


bán” (khai lù), nhà trai sẽ phải trả cho nhà gái một số tiền và hiện vật sau khi gia ñình
nhà trai xem xét những yếu tố xem ñôi trai gái có “hợp mệnh số” hay không?.
Sau ngày cưới, người vợ chưa phải về cư trú bên nhà chồng ngay mà vẫn ở bên
nhà bố mẹ ñẻ cho ñến khi sinh ñứa con ñầu lòng, thời gian về nhà chồng hoàn toàn phụ
thuộc vào việc sinh con ñầu lòng. Trong thời gian này, người vợ chỉ về khi nhà chồng
có việc và người nhà chồng phải sang ñón, xong việc lại về.
Theo tập tục thì vợ phải về cư trú bên nhà chồng nhưng cũng có trường hợp
ngược lại. ðiều này xảy ra khi bố mẹ nhà gái già yếu, em út chưa trưởng thành, người
chồng phải gánh vác công việc nhà vợ một thời gian (gọi là ở rể tạm thời) sau ñó mới
chuyển về nhà chồng (cũng có trường hợp là do bố mẹ vợ chia tài sản, ruộng ñất lập
nghiệp ở quê vợ). Trường hợp nữa là nhà gái không có con trai, cưới rể về ñể nối dõi
(người con trai và gia ñình ñồng ý), người chồng không phải ñổi họ nhưng con của anh
ta mang họ vợ (ở rể ñời).
Cưới xin là chuyện quan trọng của cả ñời người cho nên các nghi lễ cưới xin

trước ñây của người Nùng rất phức tạp và chi tiết. Ở mỗi nhóm có thể có ít nhiều khác
nhau nhưng ñại ñể là thống nhất. Ngày nay, việc cưới xin của ñồng bào Nùng ñã có
những tiến bộ, những nghi thức phức tạp, tốn kém, những tập tục có tính mê tín dị ñoan
ñã ñược giản lược rất nhiều.
1.1.5. ðặc ñiểm tín ngưỡng – tôn giáo
Người Nùng tin rằng có linh hồn và người chết sẽ hồi sinh ở thế giới bên kia, ở
ñó người chết vẫn sinh hoạt như khi còn ở trần gian. Nếu không lo chu ñáo việc ma
chay thì linh hồn của người chết sẽ không ñược siêu thoát, lẩn quất chung quanh người
sống, quấy rối cuộc sống hoặc sẽ bị thiếu thốn ở cuộc sống bên kia. Người Nùng cho
rằng mỗi khi linh hồn người chết ñến hỏi thăm là gây ñau ốm cho con cháu. Cho nên
phải làm mọi cách ñể cho linh hồn người chết về thế giới bên kia một cách an bình.
Hơn nữa, do ảnh hưởng của Nho giáo về ñạo hiếu nên bổn phận làm con phải chăm sóc
cha mẹ khi già yếu, lo ma chay, thờ cúng khi cha mẹ mất và cho ñó là cách báo hiếu

Hứa Ngọc Tân

- 15 -

Luận văn Cao học


quan trọng nhất. Do vậy, ñám ma của người Nùng bao gồm nhiều nghi lễ rất phức tạp
và tốn kém có khi ñến mười mấy nghi lễ trong một ñám ma.
Người Nùng chịu ảnh hưởng rất lớn từ ðạo giáo, Phật giáo và Khổng giáo. Tuy
nhiên người Nùng tiếp thu chủ yếu những yếu tố liên quan ñến mê tín dị ñoan, mang
tính tiêu cực của tam giáo. Nó có ảnh hưởng tới mọi mặt của ñời sống ñồng bào Nùng.
Tín ngưỡng chủ yếu của người Nùng là thờ cúng tổ tiên. Trong mỗi gia ñình ñều
có bàn thờ tổ tiên, ñược ñặt ở nơi trang trọng nhất, thường ở gian chính giữa, hoặc
trong buồng kín sát vách nhà thuộc gian thứ hai. Khách lạ và phụ nữ ít khi ra vào nơi
này. Người Nùng theo tộc hệ 7 ñời nhưng chỉ thờ từ ñời ông bà trở lại còn các ñời từ cụ

kị thì biến thành ma nhà (phi slườn). Thần bảo vệ nhà cửa ñược thờ cúng ở bên ngoài
cửa.
Người Nùng có tục thờ phật bà Quan Âm trong nhà. Bàn thờ là một khám kín
ñặt trên bàn thờ tổ tiên. Các gia ñình người Nùng có tín ngưỡng thờ bà Mụ (mẻ Bjóc)
ñể bảo vệ trẻ em. Bàn thờ ñược lập khi ñôi vợ chồng có ñứa con ñầu lòng, bàn thờ
ñược lập ở vách cạnh buồng ngủ hay trong buồng ngủ của ñôi vợ chồng. Ngoài ra,
người Nùng còn thờ cúng nhiều vị thần khác khác như: ma bếp lửa (phi hủn fày) không
lập bàn thờ mà chỉ có bát hương gần bếp lửa; ñể bảo vệ người và gia súc trong nhà,
người Nùng thờ ma ngoài sàn (phi hang chàn) bằng một ống tre găm cạnh sàn phơi.
Người Nùng kiêng mang những thứ uế tạp như thịt trâu, thịt chó vào nhà.
Trong mỗi bản của người Nùng có thờ một số vị thần chung của cả bản là thần
thổ ñịa và thành hoàng. Thần thổ ñịa là vị thần cai quản ñất ñai, núi rừng, gia súc và
con người trong phạm vi của một bản, là vị thần có uy thế rất lớn phù hộ ñộ trì an
khang, thịnh vượng cho từng gia ñình và toàn thể cộng ñồng. Miếu thờ thổ ñịa thường
ñược dựng ở dưới gốc cây cổ thụ hay khu ñất cây cối sum suê nơi ñầu bản hoặc trong
khu rừng cấm của làng. Thành hoàng ñược một số làng bản trong vùng thờ chung.
Thành hoàng thường là người có công giúp dân bản khai hoang lập bản, có công với
nước với dân ñánh dẹp giặc giã.

Hứa Ngọc Tân

- 16 -

Luận văn Cao học


Trong mỗi làng bản thường có tầng lớp làm nghề cúng bái: tào, mo, then, pụt.
Họ ñược coi là người có thể thông ñược với thần, ma quỷ. Công việc chủ yếu của họ là
cầu cúng chữa bệnh cho dân, chủ trì các lễ cưới xin, ma chay.
Như vậy, về cơ bản ñồng bào Nùng là một dân tộc ña thần. Họ thờ khá nhiều

thần, ngoài thờ cúng tổ tiên (thần gia ñình, dòng họ), còn thờ nhiều vị thần, cúng nhiều
ma quỷ khi cần thiết.
1.1.6. ðặc ñiểm tổ chức làng bản, nhà cửa
Bản của người Nùng là ñơn vị xã hội cơ bản nhất, các mối quan hệ xã hội của
một cồng ñồng ñược thể hiện rõ nét qua ñơn vị này. Khu vực ñịnh cư của người Nùng
phổ biến là vùng thung lũng hẹp, thường là những dải ñất chạy quanh chân ñồi, chân
núi, gần nguồn nước như ven sông, suối, hay trên những gò ñất thấp …. dựa lưng vào
ñồi núi, phía trước là bồn ñịa ñã ñược khai phá thành ñồng ruộng.
Số hộ và nhân khẩu trong mỗi bản phụ thuộc vào ñịa hình cư trú. Bản của người
Nùng thường có từ 15 - 30 hộ, có những bản lớn quần cư tới 50 - 60 hộ. Dân cư trong
cùng một bản thường có quan hệ giúp ñỡ nhau trong các hoạt ñộng kinh tế và cùng
chịu sự chi phối của những quan hệ xã hội. Trong mỗi bản thường có một ñình làng với
mục ñích cầu cúng cho mùa màng bội thu, chăn nuôi phát triển. Công việc cúng bái
thường gắn liền với lễ hội “lùng tồng” (lễ xuống ñồng) vào dịp tết năm mới, mọi gia
ñình ñều phải làm cỗ và ñem gia ñình làm lễ. Ở mỗi bản ñều có hội hiếu “phe” với mục
ñích là giúp ñỡ nhau khi có việc tang ma.
Nhà ở là công trình văn hoá, ñồng thời là nơi hội tụ các sinh hoạt văn hoá của
gia ñình ñồng thời cũng là một hình ảnh thu nhỏ của văn hoá dân tộc. Nhà của người
Nùng về cơ bản giống với nhà ở của người Tày. Người Nùng thường ở trong những
ngôi nhà sàn kiểu cổ. Nhà ở của người Nùng thường có hai loại: nhà sàn (nhà sàn gỗ và
nhà sàn tường ñất) và nhà ñất (nhà trệt)
Nhà sàn gỗ là nhà truyền thống của người Nùng, thường gọi là Ma Lan. Nhà sàn
gỗ có loại làm sơ sài bằng tre, gỗ lợp tranh vách nứa, cột chôn thẳng xuống ñất. Có loại
làm kĩ lưỡng hơn, sàn, vách làm toàn bằng gỗ, cột kê trên ñá tảng. Một loại khác là nhà

Hứa Ngọc Tân

- 17 -

Luận văn Cao học

sàn tường ñất, thường phổ biến ở một số huyện miền ñông tỉnh Lạng Sơn, chỉ có hai
mái, chỉ khác với nhà sàn gỗ là vách xung quanh ñược trát bằng hỗn hợp ñất và rơm
trộn nhuyễn. Loại nhà này không thoáng bằng nhà sàn gỗ nhưng có khả năng chống
trộm cướp nhất là ở vùng sát biên giới.
Không gian của một ngôi nhà sàn ñược chia thành ba phần sử dụng: Tầng 1 là
mặt ñất là nơi dành cho gia cầm (gà, vịt), gia súc (trâu, bò) và ñể nông cụ sản xuất. Ở
một số vùng có làm chuồng nuôi trâu, bò lợn ở ngoài gầm sàn gần nhà ở. Tầng 2 là sàn,
nơi ở và ñể ñồ dùng sinh hoạt. Sàn có thể ñược lát bằng ván gỗ tốt hoặc bằng tre. Tầng
3 là gác, làm kho chứa lương thực và những thứ cần bảo quản khô ráo.
Tất cả các sinh hoạt ñều tập trung trong một ngôi nhà lớn. Nhà thường có 4 gian
hai cửa ra vào, cửa chính (cửa trước) ở phía trước ngay chính giữa nhà, cửa phụ (cửa
sau) ở phía sau nơi góc nhà thông ra sàn phơi. Cầu thang lên xuống thường dựng ở ñầu
hồi bên phải hoặc ngay cửa trước ngôi nhà. Số bậc cầu thang thường là số lẻ vì người
Nùng quan niệm ñây là số của người sống, mang lại hạnh phúc, phát triển. Nhà sàn
chính là nơi sinh hoạt của cả gia ñình thường ñược chia thành hai gian lớn, giữa có
vách ngăn bằng ván hoặc liếp nứa và có cửa thông giữa hai gian. Gian dành cho nam
giới rộng và sáng sủa hơn, ở phía cửa chính. Trong gian này có bàn thờ tổ tiên ở giữa
nhà ñối diện cửa ra vào. Giường ngủ của người chủ gia ñình ở phía sau bàn thờ, tiếp ñó
có bộ bàn ghế và giường dành cho khách là nam giới. Chính giữa nhà là bếp lửa, tập
trung mọi sinh hoạt của cả gia ñình. Bếp là nơi nấu nướng, sưởi ấm trong những ngày
ñông và còn ñể tiếp khách nữa. Gian dành cho nữ giới gồm có buồng kín ñể ngủ, nơi
làm việc của nữ giới (quay tơ, dệt vải, kéo sợi ….), ñồng thời cũng là nơi tiếp khách
phụ nữ, chỗ ngủ của con gái chưa chồng.
Nhà sàn ñất (nhà trệt) khá phổ biến ở những nơi người Nùng cư trú giữa cánh
ñồng, xa rừng nguyên vật liệu làm nhà khan hiếm. ðặc ñiểm của loại nhà này là ở chỗ
tầng dưới trước kia là gầm sàn thì nay dùng ñể ở, mở thêm nhiều cửa sổ, ngăn thành
phòng riêng cho nam nữ, sàn gác ñược thu hẹp lại thành gác tối ñể ñựng thóc lúa và

Hứa Ngọc Tân

- 18 -

Luận văn Cao học


những ñồ lặt vặt. Bếp ñược ñể ra ñằng sau hoặc gian bên cạnh. Loại nhà này cơ bản là
giống với nhà sàn tường ñất.
Nhìn chung nhà của người Nùng trước ñây thường thiên về phòng thủ, cửa và
cửa sổ ít nên bí và tối tăm. Việc sinh hoạt các tầng dành cho cả người và gia súc nên
không ñựơc vệ sinh lắm. Nhà ở của người Nùng khá bền tùy theo vùng và loại nhà mà
ñộ bền của nhà có thể từ vài chục tới hàng trăm năm.
1.1.7. ðặc ñiểm trang phục
Người Nùng thường tự làm lấy quần áo phục vụ cho mình, công việc này do
phụ nữ ñảm trách. Việc dệt vải ñược thực hiện quanh năm ngoài phục vụ cho nhu cầu
bản thân và gia ñình, họ còn ñem bán. Quần áo của người Nùng có màu chàm, màu sắc
này vừa ñảm bảo sạch sẽ mà lại cân ñối hài hoà của con người với thiên nhiên cây cỏ.
Việc nhuộm màu chàm rất vất vả và ñược thực hiện trong thời gian dài. Quần của nam
và nữ các nhóm Nùng thường là cùng kiểu chỉ khác nhau ở phần cạp quần. Cạp quần
của nam giới thường là vải trắng khâu ñáp vào thân quần, còn cạp của nữ giới bằng vải
màu xanh. ðó là kiểu quần què, với phần trên trông không rộng nhưng ñũng và ống
quần rộng, dài ñến mắt cá chân thuận tiện cho việc lao ñộng, ñi lại, leo trèo… Dây thắt
lưng là ñoạn dây gai cùng màu với quần áo, buộc chặt ngang hông ñể giữ quần.
Áo của nam giới thường may xẻ giữa ngực có hàng cúc vải, cổ tròn, cao; áo có
bốn túi, hai túi ngực nhỏ, hai túi dưới (ngang bụng) to. Nam giới cũng ñội khăn băng
vải tự dệt màu chàm ñen. Khi ñi ra ngoài thường có thêm túi khoác. Áo của phụ nữ
Nùng rộng phần thân áo và tay áo, ñủ ñể cử ñộng thoải mái trong lao ñộng sản xuất. Áo
của phụ nữ Nùng thường là loại áo năm thân bao gồm bốn thân dài và một thân hụt ở
phía ngực bên phải, cúc cài bên nách phải, tà áo xẻ cao, cổ ñứng. Có thể phân biệt các

nhóm Nùng thông qua ñộ dài ngắn của áo: áo của phụ nữ Nùng Fàn Slình dài qua ñầu
gối, Nùng Giang chỉ dài qua thắt lưng, Nùng Cháo buôn dài chấm ñầu gối, Nùng An
dài che kín mông và ở vai có lớp vải ñệm và ngực ñeo tạp dề trên có thêu hoa văn. Áo
của phụ nữ Nùng Xuồng buông dài kín mông trong khi áo của phụ nữ Nùng Quy Rịn
chỉ chớm mông; hoặc khác biệt phần cổ, ngực áo và hoa văn trang trí trên ống tay, nẹp

Hứa Ngọc Tân

- 19 -

Luận văn Cao học


ngực và màu sắc. Gấu áo và tà áo của phụ nữ Nùng Fàn Slình có viền xanh. Cửa tay áo
của phụ nữ Nùng Giang có ñáp thêm miếng vải khác màu rất rộng, của phụ nữ Nùng
Lòi có ñáp thêm những miếng vải nhỏ khác màu. Nẹp ngực áo của phụ nữ Nùng Cháo
rất rộng, của phụ nữ Nùng Xuồng nẹp ngực thường ñáp thêm miếng vải khác màu nền
của áo, thường là vải màu ñen hoặc màu xanh sĩ lâm (lam sắc ñậm). Cũng có thể phân
biệt các nhóm theo màu sắc quần áo như nền áo của phụ nữ Nùng Fàn Slình và Nùng
Quy Rịn có màu ñen nhánh, áo của Nùng Cháo và Nùng Giang có màu ñen nhạt ……
Trong các nhóm Nùng thì quần áo của Nùng Dín có trang phục ñặc biệt nhất, có
sự phân biệt với các nhóm còn lại. Áo của phụ nữ Nùng Dín là loại áo tứ thân dài chấm
thắt lưng, cổ cao và gấu áo rộng, xẻ ngực cài bằng hàng cúc bạc 9 chiếc. Phụ nữ Nùng
Dín không mặc quần như các nhóm Nùng khác mà mặc váy xếp rộng dài ñến mắt cá
chân, khi ñi làm thì quấn lại thành một núm ra ñằng sau.
Phụ nữ Nùng ñể tóc dài và dùng khăn ñội ñầu. Có ba loại khăn với ba kiểu ñội
ñầu: khăn vuông chít mỏ quạ ở sau gáy (Nùng Inh, Nùng Cháo, Nùng Lòi), khăn chàm
có ñốm trắng ñuôi khăn buông tự do xuống bả vai (Nùng Fàn Slình - Hua Lài), khăn
chàm có sọc trắng, chỉ màu hoặc có tua buông xoã xuống ñầu (Nùng Fàn Slình – Cúm
Cọt, Nùng An).

Trang sức ñược người Nùng ưa chuộng là những ñồ trang sức ñược chế tác từ
bạc: vòng cổ, vòng chân, vòng tay, nhẫn, khuyên tai, xà tích. ðồ trang sức ñược chị em
phụ nữ ñeo vào những dịp ñặc biệt lễ hội, chợ phiên, ngày Tết chứ ngày thường ít
dùng.
1.1.8. ðặc ñiểm ẩm thực
ðồng bào Nùng là cư dân nông nghiệp sống dựa vào trồng trọt và chăn nuôi là
chính nên cơm tẻ là thức ăn chính trong các bữa ăn, ở một số vùng sâu, vùng cao thì
ngô lại là lương thực chính. Người Nùng cũng là cư dân thích ăn cơm nếp. Thực phẩm
trong các bữa ăn của ñồng bào là rau xanh trồng trong vườn, trên nương, hái trong rừng
và các loại thịt, cá, trứng……….

Hứa Ngọc Tân

- 20 -

Luận văn Cao học


Bữa ăn hàng ngày của ñồng bào Nùng thường khá ñơn giản chủ yếu là các loại
rau củ thường ñược xào mỡ, ít ăn luộc, có thịt cá nhưng chiếm tỉ lệ nhỏ và không
thường xuyên. Người Nùng thích ăn thịt lợn, gà, vịt. Họ không ăn thịt trâu, thịt bò, thịt
chó (ở một số vùng ñồng bào có ăn nhưng thường không ăn ở nhà và cũng không phổ
biến). ðồng bào Nùng thường ăn ngày ba bữa: hai bữa chính và một bữa phụ. Hai bữa
chính là ăn trưa “kin ngài” khoảng 10-11 giờ trưa và bữa ăn chiều “kin pjầu” vào
khoảng 5-6 giờ chiều sau khi ñi làm về. Bữa phụ vào khoảng 13h giờ gọi là “kin lèng”.
Ngoài ra những hôm gia ñình có việc thì còn có thêm bữa ăn ñêm gọi là “slíu dề”.
Trong bữa ăn bà mẹ hoặc con dâu ngồi ñầu nồi ñể xới cơm cho cả nhà. Người
Nùng có tục lệ nghiêm ngặt là con dâu, em dâu không ñược ngồi ăn chung với bố
chồng, anh chồng. Người Nùng rất quan tâm ñến người già và trẻ con nên thường dành
những phần thức ăn ngon cho ông bà già và trẻ em.

Trong một năm thường có nhiều lễ hội, các dịp khác nhau, trong mỗi dịp như
vậy người Nùng có truyền thống làm các loại xôi, bánh và nấu các món ăn truyền
thống, mang hương vị riêng. Có hai lễ - tết quan trọng nhất trong năm là Tết tháng
Giêng và Tết rằm tháng Bảy. Tết tháng Giêng là tết to nhất trong năm, người Nùng ăn
thịt gà trống thiến, thịt lợn, làm bánh chưng, bánh khảo, chè lam. Tết rằm tháng Bảy là
tết to thứ hai trong năm, người Nùng ăn thịt lợn quay, thịt vịt, bánh gai, bánh dợm,
bánh mật. Xôi màu ñược nhuộm từ các loại lá cây khác nhau và xôi trứng kiến trong
dịp Tết Thanh minh mùng 3 tháng 3, …….
Thức uống thường dùng của ñồng bào Nùng là nước ñun sôi ñể nguội (trước ñây
là nước lã), nước lá. Khu vực cư trú của người Nùng rất thích hợp cho một số loại cây
chè nên họ cũng thường dùng chè ngạnh, chè ñắng (Cao Bằng), chè dây. Chè búp cũng
có nhưng thường là ñể tiếp khách, họ không có thói quen uống chè xanh. Vào những
ngày hè nóng nực, người Nùng thường húp cháo loãng như là thức uống giải khát.
Khách lạ ñến chơi nhà người Nùng thường ñược mời rượu trước tiên như là lời
chúc may mắn, làm quen và thể hiện sự hiếu khách của chủ nhà, có khi cả buổi chỉ
uống rượu suông (nhất là khi có khách quý). Trong những dịp ñặc biệt như lễ hội, tết,

Hứa Ngọc Tân

- 21 -

Luận văn Cao học