Phân tích vai trò của hoạt động nhận thức trong các giai đoạn tố tụng

MỤC LỤC

LỜI MỞ ĐẦU
Các giai đoạn tố tụng trong tố tụng hình sự của Việt Nam bao gồm: điều tra
vụ án hình sự, xét xử vụ án hình sự, cải tạo và giáo dục phạm nhân. Ở bất kỳ giai
đoạn nào, hoạt động nhận thức cũng giữ một vai trò nhất định, giúp cho các điều
tra viên trong điều tra, thẩm phán trong xét xử và quản giáo trong giáo dục cải tạo
đưa ra những nhận xét đúng đắn khách quan về vấn đề cần nghiên cứu. Vì thế em
xin lựa chọn đề tài: “Phân tích vai trò của hoạt động nhận thức trong các giai
đoạn tố tụng ( Điều tra vụ án hình sự, xét xử vụ án hình sự, giáo dục cải tạo phạm
nhân). Rút ra kết luận cần thiết.” để làm sáng tỏ hơn vấn đề trên.
NỘI DUNG.
1. Khái quát chung
1.1. Hoạt động nhận thức trong tố tụng hình sự.
Hoạt động nhận thức là quá trình tâm lí phản ánh hiện thực khách quan và
bản thân con người thông qua các cơ quan cảm giác và dựa trên những hiểu biết
vốn liếng kinh nghiệm đã có của bản thân.


Hoạt động nhận thức là một bộ phận, một mặt hoạt động rất cơ bản và
không thể thiếu được của hoạt động tư pháp. Bất kì một chủ thế nào của hoạt động
tư pháp (điều tra viên, thâm phán, kiểm sát viên, hội thẩm nhân dân…) khi tiến
hành nhiệm vụ của mình đều phải sử dụng hoạt động nhận thức.
Trong hoạt động tư pháp, hoạt động nhận thức có những đặc điểm cơ bản
sau:
Thứ nhất. Quá trình nhận thức là quá trình phát triển của tất cả các thành
phần của hoạt động tư pháp. Nhận thức chính là phương tiện để thực hiện các hoạt
động khác trong hoạt động tư pháp.
Thứ hai. Hoạt động nhận thức trong hoạt động tư pháp chủ yếu mang tính
chất gián tiếp.
Thứ ba. Trong hoạt động nhận thức của quá trình tố tụng, các cơ quan tiến

hành tố tụng thu nhận được khối lượng thông tin rất lớn từ nhiều nguồn khác nhau,
nhưng những thông tin cần thiết, lien quan trực tiếp đến vụ án thường bị thiếu hụt,
khó xác định. Vì thế, những người tiến hành tố tụng phải có khả năng tạo ra các
mô hình tư duy về sự kiện đã xảy ra, đối chiếu các mô hình này với thực tế và rút
ra kết luận về thực tế của sự kiện.
Thứ tư. Hoạt động nhận thức trong hoạt động tư pháp lien quan chặt chẽ với
các thủ tục tố tụng. hoạt động nhận thức trong quá tình tố tụng luôn mang sắc thái
tình cảm cao, được tiến hành trong trạng thái tâm lí căng thẳng.
Thứ năm. Nhận thức bị hạn chế về thời gian.
1.2. Hoạt động điều tra.
Hoạt động điều tra được hiểu là hoạt động tố tụng của cơ quan điều tra và
cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra nhằm xác
định tội phạm của người có hành vi phạm tội, lập hồ sơ đề nghị truy tố, tìm ra
2


nguyên nhân và điều kiện phạm tội, yêu cầu các cơ quan, tổ chức hữu quan áp
dụng các biện pháp khắc phục và ngăn ngừa. Hoạt động điều tra phải tôn trọng sự
thật, tiến hành một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ, làm rõ những chứng cứ
xác định có tội hoặc vô tội, những tình tiết tăng nặng và tình tiết giảm nhẹ trách
nhiệm của bị can. Mọi hoạt động điều tra phải tuân theo pháp luật, chấp hành các
nguyên tắc và thủ tục do Bộ luật tố tụng hình sự quy định.
1.3 Hoạt động xét xử.
Hoạt động xét xử là hoạt động của các toà án được tổ chức và tiến hành trên
cơ sở những nguyên tắc nhất định và theo một trật tự do luật định nhằm xem xét và
giải quyết các vụ án hình sự, dân sự, lao động, hôn nhân và gia đình và những vụ
việc khác do pháp luật quy định thuộc thẩm quyền của toà án nhân dân. Hoạt động
xét xử nhằm bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ của nhân dân, bảo vệ
các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, bảo vệ pháp chế và trật tự pháp luật,
giáo dục mọi người có ý thức tuân theo pháp luật, đấu tranh phòng chống tội phạm

và các vi phạm pháp luật. Hoạt động xét xử chỉ do toà án thực hiện.
1.4. Hoạt động giáo dục, cải tạo
Hoạt động giáo dục cải tạo phạm nhân là biện pháp chế tài của nhà nước áp
dụng đối với những người phạm tội mà đã có bản án của tòa án tuyên người đó là
có tội và phải chịu hình phạt. hoạt động cải tạo diễn ra khi người đó đang chấp
hành hình phạt tù, hoạt động này nhằm giáo dục nhân cách cũng như nghề nghiệp
cho phạm nhân để sau khi đã chấp hành xong hình phạt tù học có thể nhanh chóng
hòa nhập được vào cộng đồng xã hội.
2. Vai trò của hoạt động nhận thức trong các giai đoạn của quá trình tố tụng
hình sự.
2.1 Vai trò của hoạt động nhận thức trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự.

3


Trong quá trình điều tra vụ án hình sự, hoạt động nhận thức được đánh giá
là thành phần chủ yếu trong cấu trúc tâm lí của hoạt động điều tra tội phạm. Trong
quá trình này, hoạt động nhận thức gắn liền với việc thu thập, nghiên cứu các sự
kiện đã xảy ra, nghiên cứu nhân cách của bị can. Đồng thời, thông qua hoạt động
nhận thức sẽ tạo điều kiện cho các Điều tra viên thu thập, chọn lựa, đánh giá các
nguồn tin nhận được, qua đó đề ra những giả định về mối liên hệ giữa các sự kiện
của vụ án.
Hoạt động nhận thức trong quá trình tiến hành điều tra vụ án hình sự chủ
yếu dựa vào quá trình nhận thức của các Điều tra viên. Cụ thể:
Trong quá trình nhận thức, các Điều tra viên không chỉ tự mình giải quyết
những vấn đề phát sinh trong quá trình tư duy mà còn tự mình đưa ra những nhiệm
vụ tư duy để có thể khôi phục lại những sự kiện đã xảy ra, hoặc ủy nhiệm cho
người khác khôi phục lại những sự kiện đã xảy ra. Việc nhận thức những sự kiện
của vụ án thực hiện thông qua việc xây dựng mô hình tội phạm trên cơ sở những
thông tin thu thập được cùng với các thông tin bổ trợ khác. Ngoài ra, Điều tra viên

cũng phải xây dựng mô hình tư duy về mối liên hệ biện chứng giữa các sự kiện đã
xảy ra với những sự kiện thực tại. vì thế, đòi hỏi các điều tra viên phải nghiên cứu
kĩ lưỡng các thông tin, đánh giá chính xác các sự kiện và đề ra hướng hành động,
kiểm tra các giả định.
Trong quá trình nhận thức, điều tra viên phải luôn chủ động để phân tích các
nguồn thông tin. Sự phong phú về thông tin vụ án, kết hợp cùng với những tin tức
chưa đầy đủ hiện có là điều kiện giúp quá trình tư duy của điều tra viên về vụ án
gặp nhiều thuận lợi, từ đó mà nhanh chóng xây dựng được mô hình chính xác về
vụ án đã xảy ra.
Đặc biệt, trong quá trình điều tra vụ án hình sự thì hoạt động nhận thức của
các điều tra viên được thể hiện ở sự tâp trung thần kinh cao độ. Vì thế mà đòi hỏi
các điều tra phải có sự chuẩn bị tâm lí. Thông qua hoạt động nhận thức, điều tra
viên có thể khôi phục lại mô hình của sự kiện đã xảy ra theo các phương thức: trực
4


tiếp nhận thức những sự kiện của thực tế khách quan hoặc nhận thức về các nguồn
tin do người khác cung cấp khi không có điều kiện trực tiếp xem xét. Vì thế, khi
thực hiện hoạt động nhận thức thì ở điều tra viên thường nảy sinh hai quá trình
liên quan mật thiết với nhau, đó là: Nhận thức về sự kiện cần thiết cho việc xây
dựng mô hình xảy ra và nhận thức về những người cung cấp thông tin có liên quan
đến vụ án.
Như vậy, qua sự phân tích cụ thể trên. Ta thấy: Ở giai đoạn điều tra vụ án hình sự,
vai trò của hoạt động nhận thức chủ yếu thể hiện thông qua quá trình nhận thức
của các điều tra viên. Và nó đóng vai trò chủ đạo, có vị trí trung tâm(vì nó có tầm
ảnh hưởng rất lớn đến các hoạt động khác sẽ diễn ra ở các giai đoạn sau), và là
hoạt động có tính chất cơ sở, là phương tiện để tiếp tục thực hiện các giai đoạn
sau. Sở dĩ trong giai đoạn này hoạt động nhận thức giữ vai trò chủ đạo, bởi vì mục
đích của giai đoạn này là thu thập các thông tin về vụ án nhằm để xác minh sự thật
mang tính khách quan của vụ án. Do đó, các điều tra viên trong quá trình điều tra

vụ án cần có sự nhận thức đúng đắn và khách quan về các sự kiện cũng như tình
tiết của vụ án,cũng như xây dựng nên mô hình tư duy đúng đắn về vụ án.
2.2. Vai trò của hoạt động nhận thức trong giai đoạn xét xử vụ án hình sự.
Ở giai đoạn này, hoạt động thiết kế đóng vai trò quan trọng nhất. Bởi vì,
mục đích cuối cùng của giai đoạn này là đòi hỏi phải ra được quyết định đúng về
vụ án đã xảy ra, và đó cũng là nhiệm vụ cơ bản của Tòa án. Nhưng hoạt động thiết
kế của Tòa án chỉ có thể diễn ra và thực hiện có kết quả khả thi chỉ sau khi đã thực
hiện đúng đắn các yêu cầu của hoạt động nhận thức trên cơ sở kiểm tra, đánh giá
những chứng cứ, tài liệu đã thu thập được trong hồ sơ điều tra vụ án của cơ quan
điều tra chuyển sang.
Mục đích cơ bản của hoạt động nhận thức trong xét xử là nghiên cứu, kiểm
tra, xác minh, lại những chứng cứ đã phản ánh trong tài liệu điều tra, để hiểu rõ
bản chất của chúng từ đó thực hiện hoạt động thiết kế (ra bản án, quyết định đúng
về một vụ án đang xét xử.
5


Tòa án muốn thực hiện được hoạt động thiết kế một cách dễ dàng và có kết
quả đúng đắn thì mọi thông tin cần thiết phải được thu thập tương đối đầy đủ và
chính xác ngay từ trong giai đoạn điều tra. Bởi vì, tài liệu điều tra sẽ tạo ra điều
kiện để Tòa án có thể dễ dàng xác định được mô hình vụ án và hành vi phạm tội
cũng như mối quan hệ giữa chúng. Dựa trên cơ sở của hoạt động điều tra thu thập
chứng cứ và tìm kiếm những thông tin cần thiết mà Tòa án có thể trọn lọc và hệ
thống hóa thông tin, qua đó mà có thể nhận thức về các tình tiết của vụ án cũng
như tình tiết liên quan đến vụ án được dễ dàng hơn. Bởi vì, tất cả các thông tin về
vụ án cũng như mô hình của vụ án đã được thể hiện khá rõ ràng và cụ thể trong hồ
sơ điều tra của cơ quan điều tra , qua nghiên cứu hồ sơ đó sẽ giúp cho Tòa án có
cách nhìn toàn diện và đúng đắn về vụ án.
Tuy hoạt động nhận thức của cơ quan điều tra giúp cho công tác xét xử của
Tòa án được dễ dàng hơn, nhưng kết luận về tài liệu của cơ quan điều tra chỉ mang

tính sơ bộ. Vì thế, Tòa án phải có quá trình nghiên cứu và kiểm tra lại mô hình này
tại tòa. Do đó, xét hỏi về các tình tiết của vụ án là giai đoạn trung tâm của hoạt
động xét xử, là giai đoạn quan trọng nhất, giai đoạn độc lập trong hoạt động xét xử
để nhằm xác minh sự thật của vụ án. Đây chính là yếu tố tìm kiếm của hoạt động
nhận thức.
Hoạt động nhận thức của Tòa án là quá trình nhận thức những chứng cứ
mang tính gián tiếp cao. Lí do chủ yếu là vì trong các vụ án hình sự, Tòa án không
tiếp xúc trực tiếp với vụ án, không tham gia vào giai đoạn điều tra mà chỉ tiếp
nhận chứng cứ, tài liệu thông qua điều tra viên. Từ đó, trong giai đoạn điều tra,
điều tra viên phải có những biện pháp củng cố tài liệu thu thập một cách đầy đủ và
các tài liệu đó phải giúp cho Tòa án nhận thức được chứng cứ,xây dựng mô hình
tư duy về vụ án cần nghiên cứu một cách dễ dàng hơn.
Như vậy, từ những luận điểm trên ta thấy hoạt động nhận thức trong giai
đoạn xét xử vụ án hình sự tuy không đóng vai trò chủ đạo nhưng nó sẽ không thể

6


thực hiện được nếu thiếu đi vai trò của hoạt động nhận thức trong giai đoạn điều
tra cũng như trong quá trình xét xử.
2.3. Vai trò của hoạt động nhận thức trong quá trình giáo dục, cải tạo phạm
nhân.
Vai trò của hoạt động nhận thức trong giai đoạn này chủ yếu là nhằm giáo
dục cảm hóa phạm nhân, đảm bảo cho họ sẽ không tái phạm sau khi đã chấp xong
hình phạt tù hay được mãn hạn tù. Những mục đích của hoạt động nhận thức phải
đảm bảo cho hoạt động giáo dục, cải tạo của phạm nhân đạt kết quả tốt. Để giáo
dục, cải tạo phạm nhân, cán bộ quản lí không những phải biết trạng thái tâm lí của
họ trong hiện tại mà còn phải biết những thiếu xót tâm lí xã hội của họ đã nảy sinh
bằng cách nào trong quá trình hình thành những tập quán, thói quen, cách cư sử
chống đối pháp luật của họ. Vì thế, cán bộ quản giáo phải thu thập cả nhưng thông

tin về điều kiện phát triển của cá nhân phạm nhân khi nghị án: thông tin về gia
đình, về mối quan hệ giữa họ với gia đình…
Nội dung của hoạt động nhận thức trong giai đoạn này bao gồm: nghiên cứu tỉ mỉ
điều kiện sống và lao động của phạm nhân, nghiên cứu hệ thống giao tiếp bắt buộc
mà họ phải tham gia vào giao tiếp với cán bộ quản giáo, với những phạm nhân
khác. Chính điều kiện của trại sẽ tạo thuận lợi cho cán bộ quản giáo nhận thức về
phạm nhân, bởi vì phạm nhân thường xuyên là đối tượng nghiên cứu của họ. Với
điều kiện của trại, cán bộ quản giáo có khả năng theo dõi phạm nhân trong lối
sống, trong lao động, trong thời gian nghỉ ngơi của họ.
Như vậy, tuy hoạt động giáo dục đóng vị trí quan trọng nhất trong giai đoạn này,
nhưng bên cạnh đó ta cần phải hiểu vấn đề là để hoạt động giáo dục có vai trò đó
là phải dựa trên những sự tác động của hoạt động nhận thức, bởi vì ở trong giai
đoạn này thì hoạt động nhận thức đã tạo ra các cơ sở về nhận thức tâm lí bên trong
của phạm nhân, để từ đó mà các cán bộ quản giáo mới có những phương pháp giáo
dục cải tạo phạm nhân phù hợp, cảm hóa dần những sai làm của họ và hướng tới

7


việc đảm bảo cho họ sẽ không thực hiện những hành vi vi phạm pháp luật nữa sau
khi đã chấp hành xong hình phạt.
3. Kết luận về vai trò của hoạt động nhận thức và một số quan điểm cá nhân.
3.1. Một số kết luận
Từ nhứng phân tích trên, ta có thể rút ra được một số kết luận mang tính cơ
bản sau:
Thứ nhất. Hoạt động nhận thức là một trong những dạng hoạt động cơ bản
và không thể thiếu được trong hoạt động tư pháp. Bởi vì có nhận thức được đúng
đắn thì chúng ta mới có thể đưa ra được những nhận xét đúng đắn và khách quan
về đối tượng cần nghiên cứu. Nếu không có hoạt động nhận thức thì các điều tra
viên sẽ không đánh giá được các nguồn tin, tài liệu nào là cần thiết cho vụ án.

Thậm chí là có thể đánh giá sai về hành vi phạm tội, về người phạn tội… từ đó mà
sẽ không xây dựng lên được mô hình phạm tội, cũng như hành vi của người phạm
tội. Ngoài ra, do không có nhận thức đúng đắn về vụ án nên cũng sẽ dẫn đến hiện
tượng oan sai ngay từ giai đoạn điều tra. Vì thế, trong giai đoạn điều tra thì hoạt
động nhận thức là trung tâm, có vai trò quan trọng nhất.
Bước sang giai đoạn xét xử. Để Tòa án có thể ra được những quyết định tố
tụng khách quan và đúng pháp luật, xử phạt đúng người đúng tội, không bỏ lọt tội
phạm và không xét xử và làm oan sai người vô tội thì Hội đồng xét xử nói chung
cũng như Thẩm phán giữ nhiệm vụ chủ tọa phiên tòa cũng cần có những nhận thức
đúng đắn về vụ án thông qua quá trình nghiên cứu hồ sơ vụ án của cơ quan điều
tra, Viện kiểm sát gửi lên cũng như đánh giá sự thật khách quan tại phiên tòa
thông qua giai đoạn xét hỏi…Như vậy, bản án quyết định của Tòa án có đúng
pháp luật hay không sẽ phụ thuộc rất nhiều vào quá trình nhận thức khách quan về
vụ án của các cơ quan tư pháp.

8


Để cải tạo và giáo dục phạm nhân tốt, giúp cho phạm nhân hiểu được các
hành vi sai trái của mình và ăn năn, hối cải thì việc nhận thức về tính cách, thái độ,
hành vi… của phạm nhân sẽ giúp các quản giáo nhận biết được về phạm nhân, từ
đó mà có những phương án cải tạo, giáo dục phù hợp để cảm hóa con người phạm
nhân sẽ trở thành những con người tốt sau khi đã chấp hành xong hình phạt tù.
Thứ hai. Hoạt động nhận thức có tính chất là cơ sở và là phương tiện để
thực hiện các hoạt động tư pháp tiếp theo. Đề hoạt động thiết kế và hoạt động cải
tạo, giáo dục đạt được hiệu quả cao thì nhất thiết chúng ta phải dựa trên những căn
cứ của hoạt động nhận thức. Tránh được tình trạng oan sai khi quyết định hình
phạt cũng như giáo dục không đúng mục đích của hoạt động tư pháp.
Thứ ba. Hoạt động nhận thức và các hoạt động tư pháp khác (hoạt động
thiết kế, hoạt động giáo dục, cải tạo) có mối quan hệ biện chứng với nhau. Bởi vì

trong hoạt động tư pháp, tuy các hoạt động có vị trí và vai trò khác nhau trong mỗi
giai đoạn nhưng về mặt tổng thể thì chúng đều có sự tác động qua lại với nhau, hỗ
trợ cho nhau và hướng tới mục tiêu cuối cùng là làm cho hoạt động tư pháp diễn ra
thống nhất, khách quan và đúng pháp luật, tránh những tình trạng oan, sai trong
quá trình tố tụng hình sự.
3.2. Quan điểm cá nhân.
Từ quá trình nghiên cứu lí luận và tìm hiểu thực tế hiện nay. Em cũng xin
đưa ra một số quan điểm riêng sau:
Tuy hoạt động nhận thức là hoạt động cơ bản nhất, giữ vị trí trung tâm, là
tiền đề để thực hiện các giai đoạn sau nhưng hiện nay chúng ta có thể thấy hoạt
động này vẫn chưa được thực hiện đúng. Nghiêm trọng hơn, việc nhận thức sai
lệch trong quá trình điều tra hay trong xét xử không phải do yếu tố khách quan mà
là do yếu tố chủ quan của chính bản thân điều tra viên và thẩm phán tòa án. Điều
này đã dẫn đến án oan, sai còn nhiều, làm cho người dân ngày càng đánh mất lòng
tin vào các cơ quan tiến hành tố tụng. Vì thế, việc cần làm hiện nay là cần phải đấu
9


tranh hơn nữa trước những hành vi tiêu cực trong quá trình tố tụng, đổi mới, cải
cách tư pháp hơn nữa để việc “lách luật” không còn diễn ra, án oan sai không còn
nữa.

KẾT LUẬN.
Trong hoạt động tư pháp nói chung, cũng như quá trình tố tụng hình sự nói riêng
thì hoạt động nhận thức luôn được đánh giá là hoạt động giữ vai trò trung tâm, là
tiền đề, cơ sở cho các hoạt động khác. Tuy nhiên, vai tò đó đang dần bị đánh mất
bởi những tiêu cực trong nền tư pháp Việt Nam hiện nay. Vì thế, yêu cầu đặt ra
hiện nay là cần có biện pháp, chính sách cải cách tư pháp mới nhằm nâng cao hơn
nữa vai trò, cũng như tầm quan trọng của hoạt động nhận thức trong quá trình tố
tụng, trong hoạt động tư pháp Việt Nam trong giai đoạn hội nhập ngày nay.

TÀI LIỆU THAM KHẢO.
1.

Giáo trình Tâm lí học Tư pháp. Trường Đại học Luật Hà Nôi, 2006. NXB

Công an nhân dân.
2.

Bộ luật Tố Tụng Hình Sự của Nước Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam

năm 2003.

10


3.

Giáo trình Luật Tố Tụng Hình Sự. Trường Đại học Luật Hà Nội. 2006. NXB

Công an nhân dân.

11