Hôn nhân và gia đình của người chu ru ở tỉnh lâm đồng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

----------------------------------------VÕ TẤN TÚ

HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH CỦA NGƯỜI CHU RU
Ở TỈNH LÂM ĐỒNG

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2010


ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

----------------------------------------VÕ TẤN TÚ

HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH CỦA NGƯỜI CHU RU
Ở TỈNH LÂM ĐỒNG
Chuyên ngành: Dân tộc học
Mã số: 62.22.70.01
LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
1. GS. TS. Ngô Văn Lệ
2. PGS. TS. Thành Phần

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2010

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình của riêng tôi. Kết quả nghiên cứu
trong luận án chưa được công bố dưới bất kỳ hình thức nào.
Nghiên cứu sinh

Võ Tấn Tú


MỤC LỤC
DẪN LUẬN
1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1
2. Mục đích nghiên cứu và ý nghĩa khoa học của đề tài .............................................. 3
3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ....................................................................................... 4
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................ 8
5. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu .............................................................. 9
6. Những đóng góp của luận án .................................................................................. 15
7. Bố cục của luận án .................................................................................................. 15
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN ..................................................................................... 17
1.1. Tổng quan về địa bàn nghiên cứu .................................................................... 17
1.1.1. Vài nét về điều kiện tự nhiên và thành phần tộc người ở Lâm Đồng……...17
1.1.2. Không gian định cư của người Chu ru ....................................................... 20
1.2. Một số đặc điểm chủ yếu của tộc người .......................................................... 23
1.2.1. Nguồn gốc và lịch sử cư trú tộc người Chu ru ........................................... 23
1.2.2. Đặc điểm kinh tế ......................................................................................... 26
1.2.3. Quan niệm về chế độ mẫu hệ....................................................................... 30
1.2.4. Tổ chức xã hội truyền thống ........................................................................ 32
1.2.5. Đặc điểm tín ngưỡng – tôn giáo ................................................................. 43
1.3. Cơ sở lý luận về hôn nhân và gia đình ............................................................. 45
1.3.1. Cơ sở phương pháp luận .............................................................................. 45
1.3.2. Sơ lược về lịch sử nghiên cứu hôn nhân và gia đình và

những vấn đề đặt ra hiện nay ................................................................................ 49
1.3.3. Cơ sở lý luận về hôn nhân ........................................................................... 54
1.3.4. Cơ sở lý luận về gia đình ............................................................................. 70
1.3.5. Hệ thống thân tộc ......................................................................................... 82
1.4. Tiểu kết chương 1 ............................................................................................... 93


CHƯƠNG 2. HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI CHU
RU Ở TỈNH LÂM ĐỒNG ........................................................................................ 96
2.1. Hôn nhân truyền thống ...................................................................................... 96
2.1.1. Những quan niệm, loại hình hôn nhân ........................................................ 96
2.1.2. Các quy tắc trong hôn nhân ........................................................................ 110
2.1.3. Một số nghi lễ trong hôn nhân .................................................................... 115
2.1.4. Vấn đề cư trú sau hôn nhân ........................................................................ 125
2.1.5. Vấn đề ly hôn .............................................................................................. 126
2.2. Gia đình truyền thống ....................................................................................... 128
2.2.1. Hình thái gia đình của người Chu ru .......................................................... 128
2.2.2. Các mối quan hệ trong đại gia đình mẫu hệ truyền thống .......................... 135
2.2.3. Quan hệ giữa gia đình và dòng họ, xóm giềng ........................................... 149
2.2.4. Các chức năng gia đình của người Chu ru ................................................. 151
2.2.5. Những nghi lễ trong gia đình người Chu ru ............................................... 156
2.3. Tiểu kết chương 2 .............................................................................................. 170
CHƯƠNG 3. NHỮNG BIẾN ĐỔI TRONG HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH HIỆN
NAY CỦA NGƯỜI CHU RU .................................................................................. 172
3.1. Nguyên nhân dẫn đến sự biến đổi ................................................................... 172
3.1.1. Những biến động trong lịch sử ................................................................... 172
3.1.2. Sự xâm nhập của các tôn giáo .................................................................... 180
3.2. Những biến đổi về chính trị, kinh tế – xã hội của người Chu ru ................. 181
3.2.1. Thời kỳ từ 1975 đến 1985 .......................................................................... 182
3.2.2. Thời sau đổi mới (1986 đến nay) ............................................................... 184

3.3. Những biến đổi trong hôn nhân của người Chu ru ....................................... 185
3.3.1. Những thay đổi về quan niệm, quy tắc trong hôn nhân.............................. 185
3.3.2. Những thay đổi về các lễ thức trong hôn nhân ........................................... 192
3.3.3. Thay đổi về cư trú sau hôn nhân và vấn đề ly dị ........................................ 195
3.4. Những biến đổi trong gia đình của người Chu ru .......................................... 196


3.4.1. Những thay đổi về tập quán cư trú, quy mô hình thái gia đình .................. 196
3.4.2. Những thay đổi trong các chức năng cơ bản của gia đình ......................... 200
3.4.3. Những biến đổi trong các nghi lễ của gia đình ........................................... 206
3.5. Tiểu kết chương 3 .............................................................................................. 212
KẾT LUẬN ............................................................................................................... 214
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 219
PHỤ LỤC


1

DẪN LUẬN
1. Lý do chọn đề tài
Theo Danh mục các thành phần dân tộc Việt Nam ngày 02/3/1979,
người Chu ru có số lượng dân số được xếp hạng thứ 36 trong 54 dân tộc Việt
Nam. Đây là một tộc người sinh sống lâu đời ở Việt Nam, thuộc loại hình
nhân chủng Indonesian, có mối quan hệ ngôn ngữ rất gần gũi với các tộc
người: Chăm, Ê đê, Gia rai, Raglai. Hiện nay, người Chu ru sinh sống chủ yếu
ở tỉnh Lâm Đồng.
Lâm Đồng là một tỉnh miền núi ở Nam Tây Nguyên. Từ lâu nơi đây
được xem là vùng đất có nhiều di sản văn hóa đặc sắc, nhiều phong tục tập
quán và truyền thống tốt đẹp, đồng thời là nơi có nhiều tộc người thiểu số của
mọi miền đất nước về đây cư trú lập nghiệp như người: Cơ ho, Mạ, Chu ru,

Stiêng, Hoa, Tày, Nùng… trong đó có ba tộc người được xem là người bản
địa gồm: Cơ ho, Mạ và Chu ru.
Chu ru là một trong năm tộc người thuộc nhóm ngôn ngữ Malayo –
Polynesian có dân số ít nhất. Cho đến nay, tộc người Chu ru vẫn còn lưu giữ
chế độ mẫu hệ khá đậm nét. Theo số liệu tổng điều tra dân số năm 1999 của
Cục thống kê Lâm Đồng cung cấp, dân số tộc người Chu ru có 14.579 người,
họ sống rải rác ở một số huyện như Lạc Dương, Di Linh, Đức Trọng, Đơn
Dương… nhưng tập trung cư trú chủ yếu ở hai huyện Đơn Dương và Đức
Trọng. Tộc người Chu ru cho đến nay rất ít được các học giả trong và ngoài
nước quan tâm nghiên cứu. Do đó, rất nhiều phong tục, tập quán cổ truyền
đặc sắc của người Chu ru còn chưa được khám phá, hoặc có chăng cũng chỉ
giới thiệu ở mức sơ lược, chưa thỏa đáng so với bề dày lịch sử – văn hóa mà
tộc người này đã dày công tạo dựng.


2

Mỗi tộc người đều có những nét văn hóa đặc trưng của mình. Trong đó,
hôn nhân và gia đình là một hiện tượng xã hội – văn hóa phản ánh đặc điểm
xã hội và đặc trưng văn hóa tộc người. Nhờ vào việc lưu giữ và duy trì những
nét đặc trưng văn hóa ở trong hôn nhân và gia đình mà các nhà Dân tộc học
mới có cơ sở khoa học để dựng lại mối quan hệ xã hội tộc người, cũng như
làm sáng tỏ thêm tính đặc thù của từng tộc người. Bởi, hôn nhân và gia đình
chứa đựng và cấu trúc hóa nhiều giá trị, chuẩn mực văn hóa, nó liên quan chặt
chẽ với toàn bộ hệ thống xã hội như: kinh tế, văn hóa, giáo dục... Hôn nhân là
những tập tục, những nghi lễ mà các tộc người đã thực hiện trong các giai
đoạn lịch sử. Hệ quả của hôn nhân là tạo lập nên gia đình mới. Gia đình là tế
bào cơ sở của mọi xã hội, là cái nôi nuôi dưỡng, hình thành nhân cách con
người, đóng vai trò chủ đạo trong tái tạo, bảo tồn và duy trì nòi giống, là điều
kiện tiên quyết để giữ gìn, bảo lưu văn hóa truyền thống tộc người. Chính vì

vậy, việc nghiên cứu hôn nhân và gia đình của các tộc người có tầm quan
trọng đặc biệt, giúp chúng ta nhận thấy được những điểm chung và những
điểm riêng của từng tộc người trong mối quan hệ với các tộc người khác. Việc
nghiên cứu đầy đủ về hôn nhân và gia đình là tìm hiểu, góp phần bảo lưu
những giá trị văn hóa tộc người, vừa góp phần làm cơ sở khoa học cho việc
hoạch định các chính sách xã hội, xây dựng nếp sống văn hóa mới, xây dựng
nông thôn mới trong vùng đồng bào Chu ru ở Lâm Đồng.
Từ thực tế trên, chúng tôi chọn đề tài “Hôn nhân và gia đình của
người Chu ru ở Lâm Đồng” làm đề tài nghiên cứu của mình. Đề tài hướng
tới việc miêu tả một cách đầy đủ quan hệ hôn nhân và gia đình, qua đó, góp
vào việc nhận diện những đặc điểm cấu trúc xã hội mẫu hệ của một cộng
đồng tộc người. Khảo sát những biến đổi trong hôn nhân và gia đình người
Chu ru trong giai đoạn hiện nay khi họ sống cộng cư với nhiều tộc người


3

khác, cũng như chịu ảnh hưởng, tác động của nhiều yếu tố kinh tế, xã hội và
tôn giáo từ bên ngoài.
2. Mục đích nghiên cứu và ý nghĩa khoa học của đề tài
Nghiên cứu vấn đề hôn nhân và gia đình thực chất là nghiên cứu những
giá trị về văn hóa truyền thống và bản sắc văn hóa của tộc người, những yếu
tố mới nảy sinh trong quá trình cư trú và tiếp xúc văn hóa lâu đời giữa các dân
tộc. Chính vì lẽ đó, hôn nhân và gia đình là một trong những đề tài thu hút
khá nhiều ngành khoa học quan tâm nghiên cứu như Dân tộc học, Xã hội học,
Giới học, Tâm lý học… Đặc biệt đối với riêng ngành Dân tộc học, hôn nhân
và gia đình được xem là một trong những đối tượng nghiên cứu chiếm vị trí
rất quan trọng.
Nghiên cứu về hôn nhân và gia đình của người Chu ru ở Lâm Đồng, là
nghiên cứu về văn hóa xã hội mẫu hệ của một tộc người cụ thể, nhằm giới

thiệu một cách đầy đủ về gia đình và hôn nhân, làm rõ cấu trúc tổ chức xã hội
Chu ru, góp phần làm sáng tỏ những quan hệ xã hội tộc người cũng như dựng
lại lịch sử tiến triển của các hình thức gia đình và hôn nhân, nhằm góp phần
làm giàu thêm kho tàng văn hóa chung của các dân tộc Việt Nam. Qua đó, tìm
thấy những mặt tích cực để phát huy, đồng thời hạn chế những mặt tiêu cực
nhằm xây dựng nếp sống văn minh, vừa hiện đại vừa thể hiện bản sắc tộc
người. Luận án tập trung làm rõ:
- Những quan niệm, quy tắc, hình thức, các bước thực hành trong nghi
lễ hôn nhân và vấn đề cư trú sau hôn nhân của người Chu ru;
- Loại hình, quy mô, các mối quan hệ trong gia đình, quan hệ giữa gia
đình dòng họ, xóm giềng, các chức năng và các nghi lễ trong gia đình;


4

- Khảo sát những biến đổi trong hôn nhân và gia đình của người Chu ru
ở Lâm Đồng hiện nay trong mối tương tác với những biến đổi về kinh tế - xã
hội, giao lưu tiếp biến văn hóa giữa các tộc người.
Nghiên cứu về hôn nhân và gia đình của người Chu ru ở Lâm Đồng,
nhằm làm rõ những vấn đề liên quan đến xã hội truyền thống cũng như xã hội
đương đại, mối quan hệ tộc người giữa người Chu ru với các dân tộc cộng cư
mà các ngành khoa học xã hội khác đã và đang nghiên cứu ở khu vực này.
Nghiên cứu đề tài nhằm góp phần xây dựng luận cứ khoa học để nhận thức và
giải quyết đúng đắn vấn đề dân tộc ở Lâm Đồng cũng như toàn khu vực Tây
Nguyên, giúp cho các cấp chính quyền, các nhà hoạch định chính sách kịp
thời hoàn thiện hoặc đề ra những chính sách phù hợp, về: dân số và kế hoạch
hóa gia đình, xây dựng nền văn hóa mới, gia đình mới phù hợp với từng dân
tộc.
Việc nghiên cứu tìm hiểu về người Chu ru nói chung và nhất là vấn đề
hôn nhân và gia đình của họ nói riêng là việc làm cần thiết, mang ý nghĩa

khoa học và thực tiễn. Việc nghiên cứu đó không những đáp ứng kịp thời
được lòng mong mỏi của đồng bào nơi đây, mà nó còn góp một phần tư liệu
mới cho ngành Dân tộc học/Nhân học và các ngành khoa học khác có liên
quan có cái nhìn đầy đủ hơn về tộc người này.
3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Về các tộc người thiểu số ở Việt Nam nói chung và các tộc người ở Tây
Nguyên nói riêng, cho đến nay có khá nhiều công trình khoa học quan tâm
nghiên cứu đề cập đến nhiều lĩnh vực khác nhau như: kinh tế, văn hóa, xã hội,
tôn giáo… Thế nhưng, đến nay, vẫn chưa có một công trình chuyên khảo nào
nghiên cứu một cách có hệ thống về tộc người Chu ru nói chung và đặc biệt là


5

về hôn nhân và gia đình của người Chu ru ở Lâm Đồng nói riêng. Vì vậy,
những công trình nghiên cứu liên quan đến tộc người, hôn nhân và gia đình
của người Chu ru hiện nay chưa nhiều, nếu không muốn nói là còn hạn chế.
Trước năm 1975, đề cập đến người Chu ru sớm nhất có lẽ là công trình
nghiên cứu của học giả người Pháp Condominas “Enquete parmi les
populations montagnards du Sud Indochinois”(1954) (Khảo sát các dân tộc
thiểu số ở miền Nam Đông Dương) trong B.E.F.E.O, T.XLVI. Tiếp đến là
công trình nghiên cứu của tác giả Schrock J.L, người Mỹ với tựa đề Minority
Groups in the Republic of Viet Nam (1966) (Các nhóm thiểu số ở Việt Nam
cộng hòa), do Bộ Quân lực Hoa Kỳ xuất bản. Sau đó là các tác phẩm “Đồng
bào các sắc tộc Việt Nam” (1972) của Nguyễn Trắc Dĩ, “Cao Nguyên miền
Thượng”(1974) của hai tác giả Cửu Long Giang và Toan Ánh. Trong các tác
phẩm này, các tác giả giới thiệu đơn lược, mang tính chất đại cương, tóm tắt
về các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, trong đó có tộc người Chu ru như: tộc
danh, dân số, địa bàn cư trú, sinh hoạt kinh tế, phong tục tập quán…
Sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng (1975), dưới sự lãnh đạo của

Đảng với những chính sách đúng đắn về dân tộc, nhiều học giả ngày càng
quan tâm nghiên cứu về các dân tộc thiểu số nói chung và dân tộc Chu ru nói
riêng. Trong số các công trình nghiên cứu đó, nổi bật là những tác phẩm và
một số bài viết như: “Vấn đề dân tộc ở Lâm Đồng” (1983) do Mạc Đường chủ
biên, Sở Văn hóa thông tin Lâm Đồng xuất bản. Công trình dày 313 trang. Đó
là kết quả nghiên cứu điền dã dài ngày về cộng đồng các tộc người bản địa ở
Lâm Đồng vào đầu những năm 1980 thế kỷ trước, với sự tham gia của nhiều
nhà nghiên cứu: Mạc Đường, Phan Xuân Biên, Phan An, Phan Ngọc Chiến,
Nguyễn Văn Diệu, Nguyễn Thị Hòa, Trần Cẩm…Công trình này đã đề cập


6

đến nhiều vấn đề về kinh tế - xã hội, văn hóa của các tộc người Cơ ho, Mạ,
Chu ru.
Về tộc người Chu ru, có bài viết “Người Chu ru” của Nguyễn Văn
Diệu (từ trang 271 – 290). Bài viết đã trình bày những vấn đề chung về: sinh
hoạt kinh tế, tổ chức xã hội, hôn nhân và gia đình. Về hôn nhân của người
Chu ru, tác giả viết: “Chế độ hôn nhân của người Chu ru là chế độ hôn nhân
một vợ một chồng và cư trú bên vợ. Người phụ nữ đóng vai trò chủ động
trong hôn nhân mà họ thường gọi là tục “bắt chồng” [21, tr.285]. Về gia
đình, tác giả viết: “Gia đình trong xã hội cổ truyền của người Chu ru là đại
gia đình mang nhiều tàn dư của chế độ mẫu hệ. Điều đó biểu hiện tập trung
nhất ở vai trò của người vợ, người cậu (miăh) và quyền thừa kế tài sản thuộc
về những người con gái trong gia đình. [21, tr.282]. Đây là nguồn tư liệu
quan trọng liên quan đến đề tài của chúng tôi, giúp chúng tôi đặt ra những câu
hỏi nghiên cứu và có sự đối chiếu so sánh với những kết quả nghiên cứu của
mình.
Liên quan đến tộc người Chu ru, còn có các công trình nghiên cứu khác
như: “Dân tộc Chu ru”, in trong “Sổ tay về các dân tộc ở Việt Nam” (1983),

nhà xuất bản Khoa học Xã hội; “Dân tộc Chu ru” trong cuốn “Các dân tộc ít
người ở Việt Nam” (Các tỉnh phía Nam) (1984), nhà xuất bản Khoa học Xã
hội; “Người Chu ru” in trong “Bức tranh văn hóa các dân tộc Việt Nam” do
Nguyễn Văn Huy chủ biên (1997), nhà xuất bản Giáo dục; “Văn hóa các dân
tộc thiểu số ở Việt Nam”, do Ngô Văn Lệ chủ biên (1997), nhà xuất bản Giáo
Dục; “Dân tộc Chu ru” in trong cuốn “Địa chí Lâm Đồng” (2001), nhà xuất
bản Văn hóa Dân tộc. Đây là các công trình nghiên cứu tập trung, có hệ thống
và khá đầy đủ về người Chu ru, đề cập đến nhiều lĩnh vực như: lịch sử, sinh


7

hoạt kinh tế, văn hóa tộc người… Song, các công trình trên cũng chỉ dừng lại
ở mức độ phác họa diện mạo bức tranh về văn hóa tộc người Chu ru.
Sở Văn hóa thông tin Lâm Đồng xuất bản cuốn sách “Vài nét về văn
hóa các dân tộc thiểu số Tây Nguyên ở Lâm Đồng” (2005) của nhiều tác giả.
Cuốn sách dày 239 trang, trình bày mang tính khảo tả về các vấn đề văn hóa
vật chất và văn hóa tinh thần của các tộc người: Cơ ho, Mạ, Chu ru. Cuốn
sách này không đề cập gì đến vấn hôn nhân và gia đình của các tộc người bản
địa ở Lâm Đồng. Ngoài ra, còn có một số bài viết đề cập đến tộc người Chu
ru đăng trên các tạp chí chuyên ngành hay nghiên cứu địa phương...
Đặc biệt, liên quan đến vấn đề hôn nhân và gia đình của người Chu ru,
có công trình nghiên cứu Gia đình và hôn nhân truyền thống ở các dân tộc
Malayô – Pôlynêxia Trường Sơn – Tây Nguyên (1994) của Vũ Đình Lợi, nhà
xuất bản Khoa học Xã hội. Công trình trên đã đề cập cụ thể từng khía cạnh
của các vấn đề hôn nhân và gia đình, tác giả cũng đã khái quát những đặc
điểm về cấu trúc gia đình, các hình thức hôn nhân cổ xưa nhất của các dân
tộc thuộc nhóm ngôn ngữ Malayo – Polynesian ở Trường Sơn – Tây Nguyên.
Trong công trình này, tác giả đã xem xét xã hội mẫu hệ qua hôn nhân, gia
đình. Đây là một công trình có ích, góp thêm nguồn tư liệu quan trọng để có

cơ sở so sánh với hôn nhân và gia đình người Chu ru ở Lâm Đồng. Tuy
nhiên, hạn chế của công trình này là chưa đề cập cụ thể đến hôn nhân và gia
đình của người Chu ru.
Trong luận án, chúng tôi đã tham khảo và kế thừa một số công trình và
luận án, luận văn nghiên cứu về hôn nhân và gia đình của các tộc người, như:
Hôn nhân và gia đình các dân tộc Tày, Nùng và Thái ở Việt Nam (1994) của
Đỗ Thúy Bình, nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội; Gia đình và hôn nhân
của người Chăm ở Việt Nam (2001) của Bá Trung Phụ, nhà xuất bản Văn hóa


8

Dân tộc, Hà Nội; Người phụ nữ Ê đê trong đời sống xã hội tộc người (2001),
của Thu Nhung Mlô Duôn Du (Luận án Tiến sĩ Lịch sử, Trường Đại học
Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội); Hôn nhân và gia
đình của người Khmer ở đồng bằng sông Cửu Long (2008), của Đặng Thị
Kim Oanh (Luận án Tiến sĩ chuyên ngành Dân tộc học, Trường Đại học Khoa
học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh); Sự biến
đổi trong hôn nhân của người Chil (Cil) ở Lâm Đồng (2009), của Phạm
Thành Thôi (Luận án Thạc sĩ chuyên ngành Dân tộc học, Trường Đại học
Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh).
Các công trình nghiên cứu này nó đã giúp chúng tôi có được cái nhìn
tổng quát và sâu sắc về đời sống kinh tế - xã hội và văn hóa của các tộc người
có cùng thiết chế mẫu hệ và định hướng tốt cho chúng tôi cách tiếp cận vấn đề
để nghiên cứu. Từ đó, chúng tôi có được sự liên hệ, so sánh, đối chiếu về
những điểm tương đồng và khác biệt về văn hóa giữa các tộc người.
Với những công trình và những bài viết đã xuất bản được liệt kê trên là
những công trình khoa học quý giá cho những nghiên cứu tiếp theo về tộc
người Chu ru. Tuy nhiên, cho đến nay vẫn chưa có một công trình nào
nghiên cứu một cách toàn diện, mang tính hệ thống và chuyên biệt về tộc

người Chu ru nói chung và về vấn đề hôn nhân và gia đình nói riêng. Tuy
vậy, các công trình nghiên cứu đi trước là những tài liệu tham khảo quý báu
để nghiên cứu cộng đồng Chu ru ở Việt Nam nói chung và cộng đồng người
Chu ru ở Lâm Đồng nói riêng.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài là hôn nhân và gia đình của người Chu
ru ở Lâm Đồng. Vì vậy, nội dung chính của đề tài chủ yếu tập trung làm rõ
những vấn đề liên quan đến: những quan niệm, nguyên tắc, hình thức, nghi lễ


9

trong hôn nhân; các loại hình, chức năng, mối quan hệ trong gia đình và
những nghi lễ liên quan đến gia đình của tộc người Chu ru. Ngoài ra, tác giả
quan tâm tìm hiểu thêm về một số lĩnh vực như quan hệ gia đình, vai trò của
nữ giới và nam giới trong xã hội mẫu hệ của người Chu ru ở Lâm Đồng …
Về không gian nghiên cứu, đề tài được xác định chủ yếu ở hai huyện
Đơn Dương và Đức Trọng thuộc tỉnh Lâm Đồng, nơi tập trung cư trú chủ yếu
của người Chu ru. Tại huyện Đơn Dương, chúng tôi tập trung nghiên cứu tại
các địa bàn chính: xã Lạc Xuân, xã Ka Đô, xã Próh và xã Tu Tra. Tại huyện
Đức Trọng, chúng tôi tập trung nghiên cứu tại các xã: Tà Hin, Tà Năng và Đà
Loan.
Về thời gian nghiên cứu, đề tài đề cập hôn nhân và gia đình của người
Chu ru từ truyền thống đến ngày nay, là khoảng thời gian mà hôn nhân và gia
đình của người Chu ru còn bảo lưu nhiều yếu tố truyền thống cũng như đã và
đang diễn ra sự biến đổi qua các thời kỳ lịch sử. Luận án chú ý nghiên cứu
những biến đổi trong hôn nhân và gia đình của người Chu ru từ năm 1975 đến
nay. Đó là mốc thời gian quan trọng, có sự thay đổi về thể chế chính trị, kinh
tế - xã hội, văn hóa. Bởi, sau ngày thống nhất đất nước, tất cả các dân tộc trên
đất nước Việt Nam cùng chung một chí hướng xây dựng một quốc gia đa tộc

người theo định hướng xã hội chủ nghĩa gắn liền với nếp sống văn hóa mới.
5. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu
5.1. Phương pháp nghiên cứu
+ Phương pháp sưu tầm, tổng hợp và phân tích dữ liệu có sẵn, nhằm
giúp tác giả có được những kiến thức cơ bản về tộc người Chu ru ở tỉnh Lâm
Đồng; hiểu được địa bàn cư trú, quan hệ xã hội, đời sống kinh tế, hoạt động
tôn giáo, cũng như cách tiếp cận đề tài, những quan điểm và những lý thuyết


10

ứng dụng trong nghiên cứu các vấn đề hôn nhân và gia đình ở Việt Nam nói
chung, tộc người Chu ru nói riêng.
Trên cơ sở những thông tin thu thập được từ những nhà nghiên cứu đi
trước, tác giả phân tích và chọn lọc những thông tin quan trọng để đưa vào so
sánh với cộng đồng đang nghiên cứu về các vấn đề: kinh tế, văn hoá, xã hội
và đặc biệt là quan hệ hôn nhân, nghi lễ trong hôn nhân, quan hệ gia đình,
nghi lễ trong gia đình…
Đề tài hôn nhân và gia đình của người Chu ru ở tỉnh Lâm Đồng thuộc
chuyên ngành Dân tộc học, nên việc tiến hành nghiên cứu điền dã dân tộc học
là công việc không thể thiếu. Các phương pháp nghiên cứu như quan sát và
tham dự, phương pháp phỏng vấn hồi cố, phỏng vấn sâu trực tiếp, ghi chép,
ghi băng, chụp ảnh, quay phim… được xem là phương pháp nghiên cứu chính
nhằm thu thập, sưu tầm những tư liệu mang tính trung thực cao. Trong đó,
chúng tôi có sự kết hợp giữa phương pháp nghiên cứu định tính và phương
pháp định lượng. Ngoài ra, chúng tôi còn vận dụng phương pháp liên ngành
để có hướng nhìn rộng hơn.
+ Phương pháp quan sát tham dự, là phương pháp chuyên ngành của
Nhân học/Dân tộc học, buộc người nghiên cứu phải sống, làm việc và nghiên
cứu cùng cộng đồng trong một thời gian dài. Với phương pháp này, sẽ giúp

nhà nghiên cứu hiểu được cộng đồng một cách chính xác và đích thực hơn.
Tư liệu ghi chép và thu thập trên thực địa là một trong những nguồn tư
liệu chủ yếu và quan trọng đối với nội dung của đề tài. Đây là nguồn tư liệu
chính phản ánh trung thực nhất về mọi lĩnh vực của đời sống cộng đồng có độ
tin cậy cao về mặt khoa học và thực tiễn.


11

Trong phạm vi của đề tài này, chúng tôi sử dụng phương pháp quan sát
- tham dự nhằm mục đích tìm hiểu hoạt động kinh tế, sinh hoạt văn hóa, quan
hệ xã hội và các nghi lễ trong hôn nhân và gia đình. Đối tượng nghiên cứu của
phương pháp này là toàn thể người dân trong cộng đồng.
Trong suốt 5 năm, từ năm 2005 đến 2009, chúng tôi đã tiến hành điền
dã ở các làng của người Chu ru thuộc các huyện Đơn Dương và Đức Trọng
tỉnh Lâm Đồng. Bản thân tác giả là giáo viên, nên hàng năm có đưa các nhóm
sinh viên ngành Lịch sử, Trường Đại học Đà Lạt xuống địa bàn các huyện nói
trên thực tập, làm khóa luận tốt nghiệp… Địa bàn mà chúng tôi điền dã nhiều
lần là các thôn: Próh Trong, Próh Ngó, Krăng Gõ, Krăng Chớ xã Próh; Diom
A, Diom B, Bkăn xã Lạc Xuân; Ka Đô cũ xã Ka Đô; Ma Đanh, R’lơm xã Tu
Tra thuộc huyện Đơn Dương; Ma Am, Sóp xã Đà Loan; Bilang, Tà in xã Tà
Hine, Đaquin, Chreh xã Tà Năng thuộc huyện Đức Trọng. Trong những đợt
điền dã, chúng tôi đã gặp gỡ nhiều người dân Chu ru, bao gồm người già,
người trẻ, đàn ông và phụ nữ làm nhiều nghề nghiệp khác nhau. Chúng tôi
cũng đã trực tiếp sống với các gia đình người Chu ru, tham dự vào các sinh
hoạt đời thường cũng như những sự kiện trong gia đình như: hôn nhân, tang
ma, lễ xây mộ… Cụ thể, chúng tôi đã trực tiếp tham gia vào đám tang ông
Dơwang Ya Ơ, sinh năm 1912, mất ngày 21 tháng 4 năm 2009, ở tại thôn Tà
In, xã Tà Hin; đám cưới của chị Churu Yang Ma Chêk và anh K’Thách, ngày
18 tháng 02 năm 2009, ở thôn Tà In, xã Tà Hin, huyện Đức Trọng; lễ dạm

ngõ (ngày 28 tháng 2 năm 2007) và lễ cưới (ngày 20 tháng 12 năm 2009) của
chị Touneh Mai Kiểm và anh Bơju Ya Phú, ở thôn R’lơm, xã Tu Tra, huyện
Đơn Dương; lễ dạm ngõ của chị Bơnahria Ma Nơu và anh Touprong Ya Jin,
ngày 21 tháng 12 năm 2009, ở thôn Ma Đanh, xã Tu Tra, huyện Đơn
Dương…


12

+ Phương pháp hồi cố, đây là một phương pháp nghiên cứu tàn dư
trong dân tộc học. Theo phương pháp này, chúng tôi đã gặp gỡ, trao đổi và
phỏng vấn với những người Chu ru lớn tuổi, trí thức, các Tha plơi (già làng),
Bơjơu (thầy cúng), Pô bơnỡ (trưởng thủy), Mò boại (bà mụ)… ở các làng
khác nhau nhằm thu thập tư liệu để hồi cố lại xã hội mẫu hệ xưa kia của họ,
cũng như những thay đổi đang diễn ra hiện nay, vừa khai thác, thu thập thêm
tư liệu mới, vừa kiểm chứng các tư liệu thư tịch.
+ Phương pháp phỏng vấn sâu dân tộc học, là phương pháp lấy thông
tin từ các thành viên trong cộng đồng bằng các cuộc đối thoại có chủ định.
Phương pháp này sẽ được thực hiện cùng với việc thực hiện phương pháp
quan sát – tham dự trong quá trình đi điền dã tại cộng đồng. Mục đích tìm
hiểu những quan niệm và suy nghĩ của các đối tượng khác nhau về quá trình
hình thành cộng đồng, về hôn nhân, gia đình và những thay đổi về hôn nhân
và gia đình theo thời gian.
Theo phương pháp này, chúng tôi đã thực hiện hơn 100 cuộc phỏng vấn
sâu cá nhân tại các làng Chu ru theo các câu hỏi đã được chuẩn bị trước. Đối
tượng được phỏng vấn rất đa dạng về thành phần, gồm những người hiểu biết
về văn hóa tộc người mình.
+ Phương pháp nghiên cứu đồng đại và lịch đại, là một trong những
phương pháp nghiên cứu, phân tích các dạng tài liệu thư tịch, tư liệu điền dã.
Sử dụng phương pháp này, tác giả hướng đến mục đích tìm hiểu văn hóa của

cộng đồng người Chu ru trước đây và hiện nay, sự biến đổi qua các thời kỳ.
+ Phương pháp thu thập và xử lý thông tin qua băng ghi âm, băng ghi
hình và hình ảnh chụp, là phương pháp ghi nhận thông tin bằng các thiết bị kỹ
thuật như máy ghi âm, máy quay phim, máy chụp ảnh. Thông tin được ghi


13

nhận bằng phương này mang tính khách quan và thuận lợi trong việc phân
tích.
Chúng tôi thực hiện phương pháp này bằng cách ghi âm, ghi hình
những hoạt động về kinh tế, văn hóa, xã hội, tôn giáo, giáo dục cùng với
những lễ nghi trong hôn nhân và gia đình của tộc người Chu ru. Đây là tư liệu
chính để thực hiện nội dung đề tài.
+ Phương pháp điều tra xã hội học: Chúng tôi lập bảng hỏi điều tra theo
phương pháp xã hội học. Trong nghiên cứu đề tài, phương pháp nghiên cứu
định lượng được sử dụng với mục đích nhằm góp phần mô tả rõ hơn cho kết
quả nghiên cứu định tính. Với mục đích như vậy, việc chọn mẫu để thực hiện
nghiên cứu định lượng được tác giả chọn ở đây là chọn mẫu phi xác suất có
chủ định.
Với cách chọn mẫu phi xác suất có chủ định này, mục đích của chúng tôi
là cố gắng đi giải thích kết quả nghiên cứu trên địa bàn được chọn khảo sát,
kết quả nghiên cứu sẽ không suy rộng trên một phạm vi lớn hơn. Vì vậy, địa
bàn chọn mẫu được xác định là phạm vi các làng thuộc địa bàn nghiên cứu
của đề tài, bao gồm các thôn: Ma Đanh, R’lơm thuộc xã Tu Tra, huyện Đơn
Dương; Tà In thuộc xã Tà Hin, huyện Đức Trọng.
Về cỡ mẫu được chọn, được xác định dựa trên cơ sở ước lượng cỡ mẫu.
Ở đây, tác giả nhắm đến mục đích mô tả làm rõ thêm cho kết quả nghiên cứu
định tính, nên tác giả ước lượng cỡ mẫu cần thu thập là 150 mẫu, tương
đương mỗi mẫu nghiên cứu sẽ bằng 1.5% số mẫu đã được chọn để khảo sát.

Về tiêu chí chọn mẫu:
- Là tộc người Chu ru.
- Sinh sống trên địa bàn các thôn, thuộc phạm vi nghiên cứu của đề tài.
- Tuổi từ 18 trở lên (tính đến thời điểm nghiên cứu của đề tài).


14

- Đã lập gia đình.
Với bốn tiêu chí chọn mẫu trên tiến hành chọn có chủ định các mẫu
thỏa mãn bốn tiêu chí đã nêu.
+ Phương pháp ghi chép hệ thống thân tộc
Để ghi chép hệ thống thân tộc của người Chu ru, trong luận án, phương
pháp ghi chép bằng ký hiệu và dấu hiệu được chúng tôi chọn sử dụng. Đối với
phương pháp ghi chép bằng ký hiệu, chúng tôi chọn phương pháp ghi chép
theo Iu. Levin, nhưng không dùng mẫu tự theo tiếng Nga mà dùng mẫu tự
bằng tiếng Anh bằng cách mã hóa bằng một mẫu tự cho mỗi ký hiệu như: F,
M, S, D, H, W, B, Z. Đối với phương pháp ghi chép bằng dấu hiệu, chúng tôi
chọn cách ghi chép bằng dấu hiệu theo quy ước sau đây:

5.2. Nguồn tài liệu sử dụng trong luận án
Thực hiện đề tài Hôn nhân và gia đình của người Chu ru ở tỉnh Lâm
Đồng, chúng tôi đã tham khảo và thu thập nhiều công trình, bài nghiên cứu
của các tác giả trong và ngoài nước có liên quan đến tộc người Chu ru ở mức
độ khác nhau. Đồng thời, chúng tôi cũng đã tham khảo các công trình viết về


15

xã hội mẫu hệ của các dân tộc khác nhau để so sánh với người Chu ru. Đây là

những tài liệu quý giá giúp chúng tôi có được những kiến thức khá toàn diện
về đối tượng mình nghiên cứu. Tuy nhiên, nguồn tài liệu chủ yếu của luận án
là những tư liệu điền dã được chúng tôi thu thập trong nhiều năm, qua phương
pháp hồi cố và những cuộc phỏng vấn sâu, từ đó so sánh, đối chiếu để miêu
tả, phục dựng lại một cách hệ thống và tương đối toàn diện về hôn nhân và gia
đình truyền thống của người Chu ru. Qua đó, chúng tôi nhận thức được những
yếu tố còn bảo lưu, những yếu tố đã biến đổi do nhiều nguyên nhân tác động
đến.
6. Những đóng góp của luận án
Với những dữ liệu khoa học được nghiên cứu và trình bày trong luận
án, có thể coi luận án là một công trình đi sâu nghiên cứu toàn diện và có hệ
thống về hôn nhân và gia đình của người Chu ru ở Lâm Đồng dưới góc độ
dân tộc học từ truyền thống đến những biến đổi trong hiện tại.
Luận án góp phần cung cấp những thông tin xác thực, có giá trị về mặt
khoa học để các nhà hoạch định, các nhà làm chính sách tham khảo và đưa ra
những chính sách phát triển phù hợp đặc điểm của các tộc người thiểu số nói
chung và người Chu ru nói riêng.
7. Bố cục của luận án
Ngoài phần Dẫn luận, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận án
tập trung giải quyết các vấn đề trong ba chương, với các nội dung sau:
Chương 1: Tổng quan
Trong chương này, chúng tôi tập trung trình bày những nội dung mang
tính khái quát để có một bức tranh chung về tộc người Chu ru như: môi
trường tự nhiên, dân cư, dân số, đặc điểm kinh tế, quan niệm về xã hội mẫu


16

hệ, tổ chức xã hội, tín ngưỡng – tôn giáo của người Chu ru ở Lâm Đồng;
khung lý thuyết về hôn nhân và gia đình.

Chương 2: Hôn nhân và gia đình truyền thống của người Chu ru
Trong chương này, chúng tôi trình bày về những quan niệm, loại hình,
các nguyên tắc, các nghi lễ, vấn đề cư trú sau hôn nhân truyền thống; hình
thái gia đình, các mối quan hệ trong gia đình, quan hệ gia đình và dòng họ,
xóm giềng, các chức năng, các nghi lễ trong gia đình truyền thống của người
Chu ru ở Lâm Đồng.
Chương 3: Những biến đổi trong hôn nhân và gia đình hiện nay của
người Chu ru
Trong chương này, chúng tôi trình bày những biến đổi trong hôn nhân
và gia đình hiện nay của người Chu ru ở tỉnh Lâm Đồng dưới sự tác động của
những nguyên nhân khác nhau.


17

CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN
1.1.

Tổng quan về địa bàn nghiên cứu
1.1.1. Vài nét về điều kiện tự nhiên và thành phần tộc người ở tỉnh Lâm

Đồng
Lâm Đồng là một tỉnh miền núi ở Nam Tây Nguyên, có diện tích
9.772,19km2, chiếm khoảng 2.9% diện tích cả nước, có chung đường ranh
giới với các tỉnh:
- Phía Đông giáp tỉnh Khánh Hòa và Ninh Thuận.
- Phía Tây, Tây Nam giáp tỉnh Bình Phước, Đồng Nai.
- Phía Nam, Đông Nam giáp tỉnh Bình Thuận.
- Phía Bắc giáp tỉnh Đắk Lắk.

Lâm Đồng có địa hình tương đối phức tạp, có bốn dạng, chủ yếu là: địa
hình núi, địa hình cao nguyên, địa hình đồi và địa hình thung lũng. Các vùng
miền núi và cao nguyên có độ cao từ 800m đến 2.200m so với mặt nước biển.
Do đặc điểm địa hình đồi núi và chia cắt như vậy, nên hệ thống sông ngòi
phong phú, Lâm Đồng là nơi đầu nguồn của các hệ thống sông lớn, như: sông
Đạ Đờng, sông Đa Nhim, sông Krông Nô và sông La Ngà.
Khí hậu ở Lâm Đồng chia làm hai mùa rõ rệt: mùa mưa bắt đầu từ
tháng 5 đến tháng 10; mùa khô bắt đầu từ tháng 11 và kết thúc vào tháng 4
sang năm.
Toàn tỉnh có 12 đơn vị hành chính, bao gồm: Thành phố Đà Lạt là
trung tâm chính trị, kinh tế của tỉnh, thị xã Bảo Lộc và 10 huyện: Đam Rông,
Lạc Dương, Đơn Dương, Đức Trọng, Lâm Hà, Bảo Lâm, Di Linh, Đạ Hoai,


18

Đạ Tẻh và Cát Tiên. Hệ thống đơn vị cấp phường, xã, thị trấn, toàn tỉnh có 18
phường, 118 xã, 12 thị trấn1.
Theo kết quả sơ bộ tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009 của Cục
Thống kê Lâm Đồng, dân số toàn tỉnh có 1.189.327 người, mật độ dân số là
122 người/km2, được phân bố tại các địa điểm như sau: (Xem bảng 1.1)
BẢNG 1.1. PHÂN BỐ DÂN SỐ TẠI CÁC HUYỆN, THỊ XÃ, THÀNH PHỐ
Ở TỈNH LÂM ĐỒNG
Stt

Đơn vị

Diện tích

Dân số trung

Mật độ dân

(km2)

bình (người)

số
(người/km2)

1

Thành phố Đà Lạt

393,29

206.105

524

2

Thị xã Bảo Lộc

232,56

148.654

639

3

Huyện Đam Rông

860,90

38.410

45

4

Huyện Lạc Dương

1.263,49

19.350

15

5

Huyện Lâm Hà

985,71

137.479

139

6

Huyện Đơn Dương

610,32

94.001

154

7

Huyện Đức Trọng

901,80

166.377

184

8

Huyện Di Linh

1.614,64

154.786

96

9

Huyện Bảo Lâm

1.463,43

109.343

75

10 Huyện Đạ Hoai

495,29

33.630

68

11 Huyện Đạ Tẻh

524,19

44.105

84

12 Huyện Cát Tiên

426,57

37.087

87

(Nguồn: Cục Thống kê Lâm Đồng, Niên giám thống kê năm 2009, Đà Lạt
tháng 5/2010)

1

Cục Thống kê Lâm Đồng, Niên giám thống kê năm 2009.


19

Về thành phần tộc người, Lâm Đồng là một tỉnh đa tộc người, có hơn
40 tộc người anh em cùng sinh sống, như: Kinh, Cơ ho, Mạ, Chu ru, M’nông,
Raglai, Giẻ Triêng, Chăm, Hoa, Tày, Nùng, Thái, Dao… Các tộc người thiểu
số có trình độ phát triển kinh tế - xã hội không đồng đều, ngôn ngữ, phong tục
tập quán, tín ngưỡng, tôn giáo, văn hóa khác nhau, rất phong phú và đa dạng.
Trong số đó, ba tộc người được xem là cư dân bản địa của Lâm Đồng là: Cơ
ho, Mạ, Chu ru, đã định cư lâu đời tại vùng đất này, ngoài ra các tộc người
khác có nguồn gốc cư trú từ nhiều vùng miền khác nhau đã di cư đến vùng đất
Lâm Đồng sau này, khoảng vài thập niên gần đây. Theo số liệu thống kê Tổng
điều tra dân số ngày 01 tháng 4 năm 1999, tại Lâm Đồng, ngoài người Kinh
chiếm đa số, cộng đồng các tộc người thiểu số cũng rất đa dạng. (Xem bảng
1.2)
BẢNG 1.2. KẾT QUẢ TỔNG ĐIỀU TRA DÂN SỐ TẠI TỈNH LÂM ĐỒNG
01/4/1999
Dân tộc

Stt
1

Cơ ho

2

Mạ

3

Số lượng

Stt

Dân tộc

Số lượng

112.737

8

Tày

18.927

25.289

9

Thổ

726

M’nông

9.679

10

Thái

4.178

4

Chu ru

14.579

11

Mường

2.076

5

Raglai

989

12

Xtiêng

256

6

Hoa

15.229

13

Khmer

452

7

Nùng

18.927

14

Kinh

762.759

Và có hơn 25 thành phần dân tộc khác có số lượng dân số ít hiện đang cư
trú tại Lâm Đồng
(Nguồn: Dẫn theo Địa chí Lâm Đồng (2001), Nhà xuất bản Văn hóa Dân tộc,
Hà Nội)