Bản chất và vai trò của ngân sách nhà nước trong nền kinh tế thị trường (1)

Bản chất và vai trò của Ngân sách nhà nước trong nền kinh tế thị trường.

Bản chất và vai trò của Ngân
sách nhà nước trong nền
kinh tế thị trường.
Bởi:
Đại Học Kinh Tế Quốc Dân

Bản chất của Ngân sách nhà nước.
Trong tiến trình lịch sử, ngân sách nhà nước với tư cách là một phạm trù kinh tế đã ra
đời và tồn tại từ lâu. Là một công cụ Tài chính quan trọng của Nhà nước, ngân sách nhà
nước xuất hiện dựa trên cơ sở hai tiền đề khách quan là tiền đề Nhà nước và tiền đề kinh
tế hàng hoá- tiền tệ.
Trong lịch sử loài người, Nhà nước xuất hiện là kết quả của cuộc đấu tranh giai cấp
trong xã hội. Nhà nước ra đời tất yếu kéo theo nhu cầu tập trung nguồn lực tài chính vào
trong tay Nhà nước để làm phương tiện vật chất trang trải cho các chi phí nuôi sống bộ
máy Nhà nước và thực hiện các chức năng kinh tế, xã hội của Nhà nước. Bằng quyền lực
của mình, Nhà nước tham gia vào quá trình phân phối tổng sản phẩm xã hội. Trong điều
kiện kinh tế hàng hoá- tiền tệ, các hình thức tiền tệ trong phân phối như: thuế bằng tiền,
vay nợ…được Nhà nước sử dụng để tạo lập quỹ tền tệ riêng có: ngân sách nhà nước.
Như vậy, ngân sách nhà nước là ngân sách của Nhà nước, hay Nhà nước là chủ thể của
ngân sách đó.
Ngân sách nhà nước là khái niệm quen thuộc theo nghĩa rộng mà bất kỳ người dân nào
cũng biết được, song lại có rất nhiều định nghĩa khác nhau về ngân sách nhà nước:
Theo quan điểm của Nga: ngân sách nhà nước là bảng thống kê các khoản thu và chi
bằng tiền của Nhà nước trong một giai đoạn nhất định.
Một cách hiểu tương tự, người Pháp cho rằng: ngân sách nhà nước là toàn bộ tài liệu kế
toán mô tả và trình bày các khoản thu và kinh phí của Nhà nước trong một năm.
Có thể thấy rằng các quan điểm trên đều cho thấy biểu hiện bên ngoài của ngân sách nhà
nước và mối quan hệ mật thiết giữa Nhà nước và ngân sách nhà nước.

1/5


Bản chất và vai trò của Ngân sách nhà nước trong nền kinh tế thị trường.

Trong hệ thống tài chính, ngân sách nhà nước là khâu chủ đạo, đóng vai trò hết sức quan
trọng trong việc duy trì sự tồn tại của bộ máy quyền lực Nhà nước. Tại Việt nam, định
nghĩa về ngân sách nhà nước được nêu rõ trong luật ngân sách nhà nước (20/3/1996):
ngân sách nhà nước là toàn bộ các khoản thu và chi của Nhà nước trong dự toán đã
được cơ quan Nhà nước có thẩm quyền quyết định và được thực hiện trong một năm để
đảm bảo thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước.(Điều1- luật ngân sách nhà
nước).
Trong thực tiễn, hoạt động ngân sách nhà nước là hoạt động thu (tạo lập) và chi tiêu (sử
dụng) quỹ tiền tệ của Nhà nước, làm cho nguồn tài chính vận động giữa một bên là các
chủ thể kinh tế, xã hội trong quá trình phân phối tổng sản phẩm quốc dân dưới hình thức
giá trị và một bên là Nhà nước. Đó chính là bản chất kinh tế của ngân sách nhà nước.
Đứng sau các hoạt động thu, chi là mối quan hệ kinh tế giữa Nhà nước và các chủ thể
kinh tế, xã hội. Nói cách khác, ngân sách nhà nước phản ánh mối quan hệ kinh tế giữa
Nhà nước với các chủ thể trong phân phối tổng sản phẩm xã hội, thông qua việc tạo lập,
sử dụng quỹ tiền tệ tập trung của Nhà nước, chuyển dịch một bộ phận thu nhập bằng
tiền của các chủ thể đó thành thu nhập của Nhà nước và Nhà nước chuyển dịch thu nhập
đó đến các chủ thể được thực hiện để thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước.

Vai trò của Ngân sách nhà nước trong nền kinh tế thị trường.
Đặc điểm của cơ chế kinh tế thị trường.
Mọi hệ thống kinh tế đều được tổ chức theo cách này hay cách khác để huy động tối
đa các nguồn lực của xã hội và sử dụng có hiệu quả nguồn lực đó nhằm sản xuất ra các
hàng hoá và dịch vụ thoả mãn nhu cầu của xã hiội. Việc sản xuất ra những loại hàng hoá
gì, được tiến hành theo phương pháp nào là tốt nhất, việc phân phối hàng hoá được sản
xuất ra đáp ứng tốt cho nhu cầu của xã hội, đó là vấn đề cơ bản của tổ chức kinh tế, xã

hội. Lực lượng nào quyết định những vấn đề cơ bản đó? Trong nền kinh tế mà người ta
gọi là Kinh tế chỉ huy, các vấn đề cơ bản đó được cơ quan của Nhà nước quyết định.
Còn trong nền kinh tế mà vấn đề cơ bản của nó do thị trường quyết định được gọi là
Kinh tế thị trường.
Trong nền kinh tế hàng hoá có một loạt những quy luật kinh tế vốn có của nó hoạt động
như: quy luật giá trị, quy luật cung- cầu, quy luật cạnh tranh, quy luật lưu thông tiền
tệ…và lợi nhuận là động lực cơ bản của sự vân động đó. Các quy luật biểu hiện sự tác
động của mình thông qua thị trường. Nhờ sự vân động của hệ thống giá cả thị trường mà
diễn ra sự thích ứng tự phát giữa khối lượng và cơ cấu của sản xuất với khối lượng và
cơ cấu nhu cầu của xã hội.
Có thể hiểu cơ chế thị trường là cơ chế tự điều tiết kinh tế hàng hoá do sự tác động của
các quy luật kinh tế, cơ chế đó giải quyết ba vấn đề cơ bản của tổ chức kinh tế là sản
xuất cái gì, như thế nào và cho ai. Cơ chế thi trường bao gồm các nhân tố cơ bản là cung
2/5


Bản chất và vai trò của Ngân sách nhà nước trong nền kinh tế thị trường.

cầu và giả cả thị trường. Thực tế khó đánh giá đầy đủ ưu điểm và khuyết tật của cơ chế
thị trường. Nhìn chung nó có các ưu điểm cơ bản sau:
* Cơ chế thị trường kích thích hoạt động của các chủ thể kinh tế và tạo đIều kiện thuận
lợi cho sự hoạt động tự do của họ. Do đó làm cho nền kinh tế phát triển năng động, phát
huy được các nguồn lực của xã hội vào phát triển kinh tế.
* Cạnh tranh buộc nhà sản xuất phải hao phí lao động cá biệt đến mức thấp nhất có thể
được bằng cách áp dụng kỹ thuật và công nghệ mới vào sản xuất, nhờ đó mà thúc đẩy
lực lượng sản xuất phát triển, nâng cao năng suất lao động, nâng cao chất lượng và số
lượng hàng hoá.
* Sự tác động của cơ chế thị trường đưa đến sự thích ứng tự phát giữa khối lượng và cơ
câú sản xuất với khối lượng và cơ cấu nhu cầu xã hội, nhờ đó có thể thoả mãn nhu cầu
tiêu dùng của cá nhân và sản xuất về hàng ngàn, hàng vạn loại sản phẩm khác nhau.

* Trong cơ chế thị trường tồn tại sự đa dạng của các thị trường. Bên cạnh thị trường
hàng hoá đã xuất hiện từ lâu là các thị trường về vốn, lao động… phục vụ cho sản xuất
kết hợp với hệ thống giá cả linh hoạt vận động theo quan hệ cung cầu của hàng hoá, dịch
vụ.
Lịch sử phát triển của sản xuất xã hội dã chứng minh rằng cơ chế thị trường là cơ chế
điều tiết nền kinh tế hàng hoá đạt hiệu quả kinh tế cao. Song, cơ chế thị trường không
phải là hiện thân của sự hoàn hảo mà chứa đựng trong nó nhều trục trặc.
Mục đích hoạt động của các doanh nghiệp lá tối đa hoá lợi nhuận. Ngành nào, lĩnh vực
nào có khả năng đem lại lợi nhuận cao thì các doanh nghiệp sẽ đổ xô vào sản xuất mặt
hàng, lĩnh vực đó. Từ đó dẫn đến sự phát triển mất cân đối giữa các khu vực,các ngành
nghề trong nền kinh tế quốc dân.
Hơn nữa, vì lợi nhuận, các doanh nghiệp sẵn sàng lạm dụng tài nguyên, gây ô nhiễm
môi trường sống của con người mà xã hội phải gánh chịu, do đó, hiệu quả kinh tế, xã
hội không được đảm bảo.
Có những mục tiêu xã hội mà dù cơ chế thị trường hoạt động tốt cũng không thể đạt
được. Sự tác động của cơ chế thị trường dẫn đến sự phân hoá giàu, nghèo, tác động xấu
đến đạo đức và tình người.
Với một loạt các khuyết tật trên, ngày nay, trên thực tế không tồn tại cơ chế thị trường
thuần tuý, mà thường có sự can thiệp của Nhà nước, khi đó nền kinh tế gọi là Nền kinh
tế hỗn hợp.

3/5


Bản chất và vai trò của Ngân sách nhà nước trong nền kinh tế thị trường.

Vai trò của Ngân sách nhà nước trong cơ chế thị trường.
Tất cả những khiếm khuyết của cơ chế thị trường đòi hỏi có sự can thiệp của Nhà nước
là tất yếu, là một nhu cầu khách quan nhằm khôi phục lai những cân đối và mở đường
cho sức sản xuất phát triển.

Trong cơ chế điều chỉnh của Nhà nước, bên trong kết cấu của nó, ngoài việc tổ chức
một cách khoa học, thì những công cụ tài chính, tiền tệ, kế hoạch, luật pháp được coi là
những công cụ điều chỉnh cơ bản và quan trọng.
Ngân sách nhà nước là một trong những công cụ hữu hiệu để Nhà nước đIều chỉnh vĩ mô
nền kinh tế, xã hội. Mục tiêu của ngân sách nhà nước không phải để Nhà nước đạt được
lợi nhuận như các doanh nghiệp và cũng không phải để bảo vệ vị trí của mình trước các
đối thủ cạnh tranh trên thị trường. Ngân sách nhà nước ngoài việc duy trì sự tồn tại của
bộ máy Nhà nước còn phải xây dựng cơ sở hạ tầng kinh tế, xã hội để tạo ra môi trường
thuận lợi cho các doanh nghiệp hoạt động.
Ngân sách nhà nước được sử dụng như là công cụ tác động vào cơ cấu kinh tế nhằm
đảm bảo cân đối hợp lý của cơ cấu kinh tế và sự ổn định của chu kỳ kinh doanh. Trước
xu thế phát triển mất cân đối của các ngành, lĩnh vực trong nền kinh tế, thông qua quỹ
ngân sách, Chính phủ có thể áp dụng các chính sách ưu đãi, đầu tư vào các lĩnh vực mà
tư nhân không muốn đầu tư vì hiệu quả đầu tư thấp; hoặc qua các chính sách thuế bằng
việc đánh thuế vào những hàng hoá, dịch vụ của tư nhân có khả năng thao túng trên thị
trường; đồng thời, áp dụng mức thuế suất ưu đãi đối với những hàng hoá mà Chính phủ
khuyến dụng. Nhờ đó mà có thể đảm bảo sự cân đối, công bằng trong nền kinh tế.
Giá cả trên thị trường biến động dựa vào quy luật cung cầu của hàng hoá, dịch vụ. Ngân
sách nhà nước cũng được sử dụng như là công cụ đảm bảo sự ổn định giá cả của thị
trường. Chẳng hạn, khi Chính phủ muốn bảo hộ cho những người có thu nhập thấp,
Chính phủ sẽ đặt giá trần là mức giá cao nhất mà người bán được phép đưa ra và mức
này thường là thấp hơn mức giá cân bằng trên thị trường, khi đó tất yếu sẽ dẫn đến sự
thiếu hụt trên thị trường. để duy trì hiệu lực của giá trần thì Chính phủ lại tiếp tục can
thiệp bằng cách cung phần thiếu của hàng hoá, lượng hàng hoá này được lấy từ quỹ dự
trữ của Nhà nước thuộc ngân sách nhà nước, tức là trong khoản chi ngân sách phải có
khoản dự phòng này. Trái lại khi Chính phủ muốn bảo hộ cho người sản xuất, muốn
hàng hoà của một ngành nào đó được khuyến khích thì sẽ đặt giá sàn là mức giá thầp
nhất mà người bán được phép đưa ra và mức này thường lớn hơn giá cân bằng trên thị
trường. Điều này sẽ dẫn đến sự dư thừa hàng hoá trên thị trường và khi đó là sự can
thiệp của Chính phủ bằng cách mua hết lượng hàng thừa. Khoản tiền sử dụng để thanh

toán cho người bán cũng là từ ngân sách nhà nước.
Một vai trò được coi là không kém phần quan trọng của ngân sách nhà nước là giải quyết
các vấn đề xã hội: bất công, ô nhiễm môi trường…Chẳng hạn trước vấn đề công bằng

4/5


Bản chất và vai trò của Ngân sách nhà nước trong nền kinh tế thị trường.

xã hội. Chống lại sự bất công là cần thiết cho một xã hội văn minh và ổn định, Chính
phủ thường sử dụng các biện pháp tác động tới thu nhập để thiết lập lai sự công bằng
xã hội. Điều chỉnh thu nhập của các nhóm dân cư khác nhau bằng cách trợ cấp thu nhập
cho những người có thu nhập thấp hoặc hoàn toàn không có thu nhập. Một cách khác,
Chính phủ có thể sử dụng biện pháp tác động gián tiếp đến thu nhập bằng cách tạo khả
năng tạo thu nhập cao hơn dựa vào năng lực của bản thân. theo đánh giá thì đây là biện
pháp tích cực nhất, đồng thời làm tăng thu nhập quốc dân; nói cách khác, nó làm cho
một số người dân giàu lên mà không ai nghèo đi; hoặc qua chính sách thuế thu nhập, sử
dụng mức thuế suất cao đối với người có thu nhập cao và ngược lại.
Như vậy, vai trò của ngân sách nhà nước là rất lớn. Vấn đề đặt ra là việc tổ chức quy
mô, cơ cấu và quản lý ngân sách nhà nước như thế nào để phát huy được vai trò của nó.

5/5