Tham vấn điều trị nghiện ma tuý

Trường Đại học Lao động - Xã hội
Chủ biên: TS. Bùi Thị Xuân Mai - TS. Nguyễn Tố Như

Giáo trình

THAM VẤN
ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY



Trường Đại học Lao động - Xã hội
Chủ biên: TS. Bùi Thị Xuân Mai - TS. Nguyễn Tố Như

Giáo trình

THAM VẤN
ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY


Giáo trình được biên soạn bởi tập thể tác giả
Nhóm tác giả tham gia biên tập:
TS. Bùi Thị Xuân Mai (Chủ biên)
TS. BS Nguyễn Tố Như (Đồng chủ biên), Phó giám đốc Can thiệp trong nhóm nghiện
chích ma túy và dự phòng HIV, FHI 360
Ths. Tiêu Thị Minh Hường
Ths. Lê Thị Dung
Ths. Lý Thị Hàm
Các thành viên nhóm can thiệp dự phòng HIV và ma túy – FHI 360:
Ths. Trần Thị Lan Phương
Nguyễn Ngọc Hà
Nguyễn Ly Lai

Bùi Xuân Quỳnh
Bùi Nữ Ngọc Bích

“Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện ma túy” được thực hiện bởi Trường Đại học Lao động Xã hội với sự hỗ trợ
kỹ thuật của FHI 360 trong khuôn khổ dự án “Nâng cao năng lực trong lĩnh vực tư vấn điều trị nghiện và dự
phòng tái nghiện” do tổ chức CDC tài trợ giai đoạn 2009 – 2013. Nội dung tài liệu do Trường Đại học Lao động
Xã hội hoàn toàn chịu trách nhiệm và không nhất thiết phản ánh quan điểm của FHI 360 hay tổ chức CDC. Việc
tái bản bộ giáo trình lần này đã được sự đồng ý của Trường Đại học Lao động Xã hội, chủ biên và FHI 360 vì
mục đích đào tạo nâng cao chuyên môn cho cán bộ làm công tác điều trị nghiện tự nguyện tại cộng đồng và
phi lợi nhuận.


Lời mở đầu
Cũng như các quốc gia khác trên thế giới và trong khu vực, ở Việt Nam, sử dụng và lệ
thuộc ma túy đã và đang là nguyên nhân chính dẫn đến việc lây nhiễm HIV, tình trạng
chết trẻ và mất chức năng xã hội, tình trạng vi phạm pháp luật và là gánh nặng lớn
cho bản thân người sử dụng ma tuý, gia đình họ và cộng đồng. Trước năm 2008, chỉ
có hình thức cai nghiện tập trung tại các trung tâm Giáo dục, Chữa bệnh, Lao động xã
hội (trung tâm 06) là giải pháp chính cho những người nghiện. Biện pháp này chủ yếu
tập trung vào cắt cơn giải độc, giáo dục và tham gia các hoạt động “lao động trị liệu”
từ 1 đến 2 năm. Có rất ít hoặc thậm chí không có hoạt động tham vấn tại các trung
tâm này. Tỷ lệ tái nghiện sau khi trở về cộng đồng là rất cao.
Tham vấn điều trị nghiện ma tuý mới được đưa vào Việt Nam bắt đầu từ năm 2006
thông qua triển khai thí điểm chương trình hồi gia để giúp những người từ các trung
tâm 06 trở về tái hòa nhập tại cộng đồng và dự phòng tái nghiện tại thành phố Hồ Chí
Minh. Từ năm 2008, tham vấn điều trị nghiện được triển khai và mở rộng trong chương
trình điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc thay thế Methadone.
Tham vấn điều trị nghiện đã cải thiện chất lượng điều trị nhờ sự chuyển đổi về chất
đối với phương pháp tiếp cận; thay vì “khuyên bảo, chỉ bảo” bằng phương pháp
thực hành dựa vào bằng chứng – liệu pháp thay đổi nhận thức hành vi (Cognitive

Behavioural Therapy - CBT) tập trung vào nâng cao năng lực của thân chủ để phục
hồi, dự phòng tái nghiện, tiếp cận các dịch vụ y tế, xã hội và dự phòng lây nhiễm HIV.
Mặc dù ở Việt Nam, điều trị nghiện trong những năm qua đã có một bước phát triển
đáng kể với sự lồng ghép đa dạng các mô hình điều trị nghiện được áp dụng dựa
trên các bằng chứng và thực hành hiệu quả trên thế giới, tuy nhiên, vẫn còn một số
lượng lớn những người có nhu cầu điều trị vẫn chưa được tiếp cận các dịch vụ tham
vấn điều trị nghiện. Để đáp ứng với nhu cầu đào tạo tham vấn điều trị nghiện hiện
nay cho các cơ sở điều trị Methadone, cơ sở cai nghiện tự nguyện tại cộng đồng, đào
tạo các khoá ngắn hạn tại chỗ mang tính chất khẩn cấp nhằm đáp ứng nhu cầu trước
mắt đã được thực hiện. Tuy vậy, một trong những trở ngại của việc mở rộng công
tác điều trị nghiện tại cộng đồng là do thiếu đội ngũ tham vấn viên chuyên nghiệp,
có kinh nghiệm và kỹ năng. Do vậy, việc phát triển và đào tạo về tham vấn điều trị
nghiện một cách khoa học, bài bản được đặt ra như một nhiệm vụ quan trọng của
điều trị nghiện nói chung và của lĩnh vực công tác xã hội nói riêng ở Việt Nam trong
thời gian tới.

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

5


Trước yêu cầu trên, việc đào tạo đội ngũ cán bộ công tác xã hội giỏi, chuyên nghiệp
và chính quy, có khả năng tham vấn điều trị nghiện chuyên nghiệp là rất cần thiết và
là nhiệm vụ quan trọng của các trường đại học đào tạo chuyên ngành công tác xã
hội. Với sự giúp đỡ của cơ quan dự phòng và kiểm soát bệnh tật Hoa Kỳ CDC, tổ chức
FHI 360, Cục Phòng, chống tệ nạn xã hội Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, trên cơ
sở thông tin tài liệu tập huấn “Tư vấn điều trị nghiện ma tuý, 2010” của FHI 360 và một
số tài liệu khác, Khoa Công tác xã hội đã tiến hành biên tập cuốn giáo trình “Tham vấn
điều trị nghiện ma túy” nhằm phục vụ cho việc giảng dạy nhằm hướng tới áp dụng
đào tạo ở các trường đại học có chuyên ngành công tác xã hội ở Việt Nam nói chung.

Đây là giáo trình chuyên sâu về nghiệp vụ tham vấn cho người sử dụng và lệ thuộc
ma tuý nên sinh viên cần được học các kiến thức cơ bản trong cuốn giáo trình “Chất
gây nghiện và xã hội” để có nền tảng hiểu biết tổng quan về ma tuý và lệ thuộc vào
ma tuý trước khi được đào tạo giáo trình này.
Cuốn giáo trình “Tham vấn điều trị nghiện ma túy” được biên soạn bởi tập thể tác giả
và TS. Bùi Thị Xuân Mai, TS. Nguyễn Tố Như đồng chủ biên, cụ thể:
Chương I, II và IV do TS. Bùi Thị Xuân Mai biên soạn
Chương III do TS. Bùi Thị Xuân Mai, ThS Lê Thị Dung biên soạn
Chương V. VI do ThS. Tiêu Thị Minh Hường biên soạn
Chương VII do ThS. Lê Thị Dung biên soạn
Chương VIII do TS. Nguyễn Tố Như biên soạn
Trường Đại học Lao động – Xã hội xin chân thành cám ơn sự tham gia biên soạn,
đóng góp ý kiến của các chuyên gia, đồng nghiệp từ các tổ chức, các trường đại học
trong và ngoài nước, đặc biệt là các chuyên gia của tổ chức FHI 360, tổ chức CDC,
Cục Phòng chống tệ nạn Xã hội – Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội. Các chuyên
gia quốc tế và trong nước như GS. Robert Ali, GS.TS. David Powel, ThS. Hoàng Nam
Thái, Nghiên cứu sinh Vương Thị Hương Thu, bà Đỗ Thị Ninh Xuân, ông Lê Văn Khánh,
Nguyễn Ngọc Hà, Nguyễn Ly Lai, Bùi Xuân Quỳnh, Ths. Trần Thị Lan Phương, Bùi Nữ
Ngọc Bích.
Giáo trình được biên tập lần đầu, rất mong nhận được sự quan tâm, đóng góp ý kiến
của đồng nghiệp và các độc giả để giáo trình ngày một hoàn thiện hơn.
TM nhóm biên soạn


TS. Bùi Thị Xuân Mai
6

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

MỤC LỤC
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY

12

I. Khái niệm tham vấn, tham vấn điều trị nghiện ma túy
1. Khái niệm tham vấn
1.1 Khái niệm
1.2 Một số khái niệm liên quan.
2. Khái niệm tham vấn điều trị nghiện ma túy
II. Mục đích của Tham vấn điều trị nghiện ma túy
III. Các yêu cầu chuyên môn đối với tham vấn viên trong tham vấn điều trị nghiện
ma túy
1. Về thái độ
2. Về kiến thức, kỹ năng
IV. Các hình thức tham vấn điều trị nghiện ma túy
1. Tham vấn cá nhân
2. Tham vấn gia đình
3. Tham vấn nhóm
V. Các nguyên tắc tham vấn điều trị nghiện ma túy
1. Nguyên tắc tự nguyện
2. Nguyên tắc bảo mật
3. Nguyên tắc tin cậy
4. Nguyên tắc không phán xét
5. Nguyên tắc tôn trọng
6. Nguyên tắc an toàn
7. Nguyên tắc gắn kết với các dịch vụ khác

12
12

12
13
15
17
18

CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 1
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 1

18
19
20
20
20
20
21
21
22
22
23
24
24
25
26
27

CHƯƠNG 2: CÁC KỸ NĂNG THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY

28

I. Kỹ năng Giao tiếp cơ bản trong tham vấn
II. Kỹ năng Lắng nghe (bao gồm cả quan sát và chú ý)
III. Kỹ năng Hỏi
IV. Kỹ năng Diễn đạt
V. Kỹ năng Phản hồi cảm xúc
VI. Kỹ năng Tóm lược
VII. Kỹ năng Khơi gợi
VIII. Kỹ năng Im lặng
IX. Kỹ năng Xây dựng sự tự tin cho thân chủ
X. Kỹ năng Khen ngợi
XI. Kỹ năng Chỉnh khung
XII. Kỹ năng Lựa theo sự phản kháng
XIII. Kỹ năng Diễn giải

28
29
32
34
35
36
38
39
40
41
41
42
43

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

7


MỤC LỤC
XIV. Kỹ năng Giúp thân chủ trực diện với vấn đề
XVI. Kỹ năng Tự bộc lộ

CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 2
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 2

48

CHƯƠNG 3: CÁC KỸ THUẬT THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY

49

I. Các kỹ thuật cơ bản trong tham vấn điều trị nghiện ma túy
1. Giải quyết vấn đề
2. Đặt mục tiêu

Khái quát về mục tiêu

Phương pháp đặt mục tiêu
II. Một số kỹ thuật chuyên sâu trong tham vấn điều trị nghiện ma túy
1. Phỏng vấn tạo động lực
1.1 Khái quát về phỏng vấn tạo động lực
1.2 Gắn kết phỏng vấn tạo động lực trong các giai đoạn thay đổi hành vi của
thân chủ
2. Dự phòng tái nghiện
2.1 Những vấn đề chung về tái nghiện

2.2. Dự phòng tái nghiện
2.3. Các kỹ thuật dự phòng tái nghiện

49
49
55
55
58
61
61
61
78

CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 3
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 3

86
86
89
96
116
117

CHƯƠNG 4: QUY TRÌNH THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY

118

I. Tạo lập mối quan hệ và giới thiệu ban đầu
II. Đánh giá
1. Mục tiêu

2. Nội dung đánh giá
2.1. Tâm lý xã hội
2.2. Đánh giá việc sử dụng ma túy, chất gây nghiện và tình trạng nghiện
2.3 Vấn đề sức khỏe và tâm thần
2.4. Lý do đến với chương trình (tham vấn) của thân chủ
2.5. Đánh giá lâm sàng
III. Xác định vấn đề cần giải quyết, giải pháp tối ưu và xây dựng mục tiêu
IV. Lập kế hoạch hành động và triển khai kế hoạch
V. Kết thúc buổi tham vấn hay ca tham vấn
VI. Một số lưu ý trong quá trình tham vấn

118
121
121
122
123
124
127
128
128
130
140
144
146
149

CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 4
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 4

8

44
46
47

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

150


MỤC LỤC
CHƯƠNG 5: THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN CHO NHÓM BỆNH NHÂN ĐẶC BIỆT 151
I. Tham vấn điều trị nghiện cho nhóm bệnh nhân đặc biệt
1. Làm việc với thân chủ phê (say) ma tuý/chất gây nghiện
1.1 Khái niệm phê (say) và các biểu hiện thường gặp
1.2 Kỹ năng làm việc với thân chủ đang phê (say)
2. Làm việc với thân chủ hung hăng
2.1 Khái niệm sự hung hăng
2.2 Biểu hiện hành vi của sự hung hăng
2.3 Kỹ năng làm việc với thân chủ có hành vi hung hăng
3. Làm việc với phụ nữ nghiện ma tuý
3.1 Các vấn đề thường gặp trong tham vấn điều trị nghiện cho phụ nữ
3.2 Một số chú ý khi tham vấn điều trị nghiện cho phụ nữ
4. Làm việc với thanh thiếu niên nghiện ma tuý
4.1 Đặc điểm sinh- tâm lý xã hội của lứa tuổi thanh, thiếu niên
4.2 Những vấn đề cần chú ý khi tham vấn điều trị nghiện ma tuý cho thanh,
thiếu niên
II. Một số chú ý những vấn đề đặc biệt trong tham vấn điều trị nghiện ma tuý
1. Vấn đề liên quan đến loạn thần
2. Vấn đề liên quan đến nghiện đa chất

3. Vấn đề liên quan đến các bệnh lây truyền (HIV/ AIDS; Lao; Viêm gan siêu vi A,
B,C; các bệnh lây truyền qua đường tình dục…)

151
151
151
151
154
154
154
154
158
158
160
162
162
166

CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 5
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 5

170

167
167
168
168

171

CHƯƠNG 6: LÀM VIỆC VỚI GIA ĐÌNH ĐỂ TĂNG CƯỜNG SỰ HỖ TRỢ ĐIỀU TRỊ 172
NGHIỆN MA TUÝ
I. Khái niệm chung và vai trò của gia đình trong tham vấn điều trị nghiện
1. Khái niệm gia đình
2. Đặc điểm của gia đình lành mạnh
3. Đặc điểm của gia đình có người nghiện
4. Vai trò của gia đình trong quá trình điều trị nghiện ma tuý

172
172
173
173
175

II. Làm việc với gia đình để tăng cường sự hỗ trợ trong điều trị nghiện ma tuý
1. Tiến trình của một cuộc họp/gặp gỡ với gia đình nhằm tăng cường sự hỗ trợ của
gia đình trong điều trị nghiện ma tuý
2. Các nguyên tắc khi họp/làm việc với gia đình
3. Một số lưu ý khác khi làm việc với gia đình

176
177

CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 6
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 6

180
181
183
184

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

9


MỤC LỤC
CHƯƠNG 7: GIÁM SÁT HỖ TRỢ CHUYÊN MÔN TRONG ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY 185
I. Tổng quan về giám sát hỗ trợ chuyên môn
1. Định nghĩa
2. Lợi ích của giám sát hỗ trợ chuyên môn
3. Vai trò của giám sát hỗ trợ chuyên môn
4. Nhiệm vụ cơ bản của giám sát hỗ trợ chuyên môn
5. Các yêu cầu của giám sát hỗ trợ chuyên môn
6. Mô hình giám sát hỗ trợ chuyên môn
6.1. Mô hình giám sát hỗ trợ chuyên môn dựa trên năng lực
6.2. Mô hình giám sát hỗ trợ chuyên môn dựa trên loại dịch vụ điều trị nghiện
ma túy
6.3. Mô hình giám sát hỗ trợ chuyên môn theo cấp độ phát triển nghề nghiệp
6.4. Mô hình giám sát hỗ trợ chuyên môn kết hợp
7. Quy trình giám sát hỗ trợ chuyên môn
II. Những điểm cần lưu ý và các vấn đề pháp lý, đạo đức nghề nghiệp trong giám
sát hỗ trợ chuyên môn
1. Những điểm cần lưu ý
2. Vấn đề pháp lý và đạo đức nghề nghiệp
III. Các phương pháp giám sát hỗ trợ chuyên môn
1. Phương pháp quan sát
2. Phương pháp thảo luận trường hợp
3. Phương pháp đóng vai
4. Phương pháp cùng tham vấn

IV. Dự phòng suy kiệt và quản lý tình trạng suy kiệt
1. Khái niệm chung về suy kiệt
2. Nguyên nhân gây ra suy kiệt
2.1. Các nguyên nhân nảy sinh trong quá trình làm việc
2.2. Các nguyên nhân liên quan tới lối sống
2.3. Các đặc điểm nhân cách cá nhân
3. Diễn biến của trạng thái suy kiệt
4. Các biện pháp dự phòng suy kiệt và phục hồi suy kiệt
4.1. Biện pháp dự phòng suy kiệt
4.2. Biện pháp phục hồi suy kiệt

CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 7
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 7

10

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

185
185
185
186
188
189
190
190
190
190
191
191

192
192
193
196
196
199
199
200
200
201
201
202
202
202
202
203
203
204
205
206


MỤC LỤC
CHƯƠNG 8: LỒNG GHÉP THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN TRONG CÁC MÔ
HÌNH ĐIỀU TRỊ NGHIỆN VÀ GIỚI THIỆU VỀ CÁC DỊCH VỤ CHO NGƯỜI SỬ
DỤNG MA TUÝ

207

I.Lồng ghép tham vấn trong các mô hình điều trị nghiện

207
1. Lồng ghép tham vấn trong điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng
207
thuốc Methadone
1.1 Khái niệm về điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc
207
Methadone
1.2 Tham vấn điều trị nghiện trong chương trình điều trị nghiện các chất dạng 208
thuốc phiện bằng thuốc Methadone
2. Lồng ghép tham vấn trong điều trị nghiện ma tuý tổng hợp – mô hình điều trị
214
Matrix cho người nghiện Methamphetamins
2.1 Khái niệm về điều trị theo mô hình Matrix
214
2.2. Lồng ghép tham vấn điều trị nghiện trong chương trình điều trị nghiện ma 215
tuý tổng hợp Methamphetamine theo mô hình Matrix
II.Giới thiệu về các dịch vụ cho người sử dụng ma tuý
221
1. Các dịch vụ chăm sóc ban đầu
223
1.1. Giáo dục, truyền thông
223
1.2. Tham vấn xét nghiệm HIV tự nguyện
224
1.3. Chương trình bơm kim tiêm, bao cao su
226
1.4. Chương trình giáo dục đồng đẳng và tiếp cận cộng đồng
228
1.5. Dự phòng và xử trí sốc thuốc quá liều
230

2. Chăm sóc đặc biệt
232
2.1. Điều trị cắt cơn
232
2.2 Điều trị thay thế
236
2.3. Điều trị ARV và các bệnh lý khác kèm theo
239
2.4. Dịch vụ Quản lý trường hợp với người sử dụng ma tuý
241
3. Chăm sóc liên tục và phục hồi
244
3.1. Nhóm tự lực – nhóm hỗ trợ xã hội, chương trình 12 bước
244
3.2. Chương trình cho vay vốn
246
3.3. Chương trình đào tạo nghề và giới thiệu việc làm
246
249
CÂU HỎI ÔN TẬP CHƯƠNG 8

TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 8

250

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

11

CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
I. Khái niệm tham vấn, tham vấn điều trị nghiện ma túy
1. Khái niệm tham vấn
1.1 Khái niệm
Hiện nay có những cách dịch hay gọi khác nhau từ thuật ngữ “Counseling” sang tiếng
Việt là tham vấn hay tư vấn. Để đảm bảo thống nhất, trong giáo trình này chúng tôi
sử dụng thuật ngữ tham vấn.
Mỗi con người trong cuộc đời đều có thể gặp phải khó khăn về sức khoẻ, công việc,
tài chính, quan hệ xã hội v.v… Khi bản thân họ đối diện với những tình huống đó, một
số người rơi vào tình trạng mất cân bằng tâm lý khiến họ có những cảm xúc, suy nghĩ,
hành vi không hợp lý và sự hoà nhập xã hội của họ gặp nhiều trở ngại. Trong bối cảnh
như vậy bản thân họ không tự giải quyết vấn đề của mình và phải cần tới sự trợ giúp
từ bên ngoài. Ban đầu sự trợ giúp đó mang tính tự phát, sau này trở nên khoa học hơn
với tên gọi là tham vấn/ tham vấn tâm lý (tiếng Anh là Counseling). Không còn đơn
thuần là sự khuyên nhủ của những người thân, người có kinh nghiệm tham vấn đã
được xem như quá trình tương tác tâm lý với sự can thiệp của người có chuyên môn
được đào tạo như các nhà tâm lý học hay các tham vấn viên/ nhà tham vấn, nhà trị
liệu tâm lý. Trong tài liệu này thuật ngữ tham vấn viên là người tham vấn có chuyên
môn và thuật ngữ thân chủ là người được tham vấn (trong một số tài liệu người được
tham vấn được gọi là khách hàng hay thân chủ).
Carl Rogers (1952) mô tả tham vấn như là quá trình tham vấn viên sử dụng mối quan
hệ tích cực để tạo nên môi trường an toàn giúp người được tham vấn (chia sẻ, chấp
nhận và hướng tới thay đổi). Hoạt động tham vấn không chỉ dừng lại ở việc giúp thân
chủ có lối thoát mà còn hướng tới mục tiêu nâng cao khả năng tự nhận thức và tự
giải quyết vấn đề.
Tác giả C. Patterson (1954) cho rằng, tham vấn là sự tương tác giữa một bên là người
tham vấn với một hoặc một số thân chủ, ở đây người tham vấn sử dụng kiến thức
hiểu biết về nhân cách, phương pháp tâm lý để giúp người kia giải quyết vấn đề và
cải thiện sức khỏe tâm thần.
Một khái niệm khác về tham vấn được đưa ra trong tài liệu của FHI360 như sau: “Tham

vấn là quá trình trao đổi tương tác giữa tham vấn viên và thân chủ nhằm giúp thân
chủ tự tìm hiểu những khó khăn của họ một cách bảo mật và nâng cao năng lực cho
thân chủ để họ có thể tự giải quyết những khó khăn đó”.
12

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện


CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
Trong khái niệm này Tham vấn là một hoạt động có mục đích rõ ràng nhằm đưa ra
những hướng dẫn có tính chuyên môn cho người được tham vấn (mà còn được gọi
là thân chủ hay khách hàng).
Như vậy, tham vấn có thể hiểu là hoạt động mà nhà tham vấn sử dụng các kiến thức, kỹ
năng và thái độ chuyên môn giúp thân chủ nâng cao năng lực tự giải quyết vấn đề, tự
đưa ra quyết định đúng đắn cho vấn đề của mình và thực hiện có hiệu quả.
Một trong những nhiệm vụ quan trọng của tham vấn nhằm giúp thân chủ tìm hiểu
và đưa ra các phương án giải quyết từ đó lựa chọn phương pháp phù hợp nhất để
thực hiện và giải quyết vấn đề. Vì vậy tham vấn viên cần giúp thân chủ tự tin để tự giải
quyết những vấn đề của chính họ.
Từ những khái niệm trên cho thấy tham vấn có những đặc điểm như sau:
• Tham vấn là một quá trình
• Hoạt động tham vấn nhằm giúp con người tự giải quyết vấn đề của chính họ.
• Thông qua tham vấn, thân chủ có khả năng nâng cao khả năng thích nghi và
cải thiện cuộc sống.
• Tham vấn viên cần được đào tạo và trang bị kiến thức, kỹ năng và thái độ nghề
nghiệp tham vấn.
• Tham vấn có các hình thức như tham vấn cá nhân, tham vấn gia đình và tham
vấn nhóm.

1.2 Một số khái niệm liên quan

Tư vấn
Tư vấn - trong tiếng Anh là Consultation - được xem như quá trình tham khảo về lời
khuyên hay sự trao đổi quan điểm về vấn đề nào đó để đi đến một quyết định. M. Fall
định nghĩa: “Tư vấn là việc tôi và anh cùng nói về người đó, điều đó nhằm mục đích để
thay đổi” (1995; tr.151). Người tư vấn đóng vai trò như người chịu trách nhiệm tìm ra
giải pháp (R. Schein, 1969), hay thu thập thông tin, chẩn đoán vấn đề và đề xuất giải
pháp (D. J. Kurpius, 1976) hoặc là người định hướng, điều phối tiến trình giải quyết
vấn đề (R. R. Blake & J. S. Mouton, 1976).
Hoạt động tư vấn như vậy phần nhiều diễn ra dưới dạng Hỏi và Đáp. Nếu theo như
định nghĩa này của Tư vấn, thì Tư vấn sẽ không phải là Tham vấn và nó chỉ đúng với
các loại hình tư vấn pháp luật, tư vấn đầu tư, tư vấn kinh tế .v.v.

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

13


CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
Tuy nhiên trong nhiều văn bản của Nhà nước có sử dụng nhiều thuật ngữ tư vấn khi
đề cập tới điều trị nghiện ma túy hay tư vấn HIV.
Trong tài liệu này chúng tôi sử dụng thuật ngữ tham vấn với nghĩa rộng hơn và trong
đó bao hàm cả tư vấn
Trị liệu tâm lý
Một khái niệm rất gần gũi với tham vấn đó là trị liệu tâm lý. Trị liệu tâm lý được định
nghĩa như sự can thiệp của những người đã qua đào tạo bằng phương pháp tâm lý
nhằm xoá bỏ, điều chỉnh hay giảm bớt những cảm xúc, hành vi không phù hợp, từ đó
thúc đẩy sự phát triển nhân cách. Trị liệu tâm lý còn được hiểu là quá trình can thiệp
những rối loạn cảm xúc bằng phương pháp tâm lý như tham vấn, ở đó đối tượng trao
đổi về vấn đề liên quan tới sức khoẻ tâm thần của cá nhân với nhà trị liệu, nhà tâm
lý, các cán bộ xã hội hay nhà tham vấn. Trong các khái niệm này, tham vấn được xem

như một hình thức của trị liệu tâm lý và được các nhà chuyên môn khác nhau sử dụng
để hành nghề.
Một số tác giả cho rằng tham vấn là trị liệu tâm lý (Robinson, 1950; Thorne, 1950).
Những người theo xu hướng này cho rằng trị liệu tâm lý là một thuật ngữ chung nhất
và bao gồm tất cả các can thiệp cho gia đình và cá nhân có những vấn đề về tâm lý.
Bên cạnh đó một số tác giả cho rằng tham vấn và trị liệu tâm lý là hai hoạt động khác
biệt. Trị liệu là dạng hoạt động chuyên môn chủ yếu tập trung vào việc khôi phục lại
cá nhân ở cả hai mức độ vô thức và ý thức. Trị liệu tâm lý chú trọng tới xóa bỏ những
yếu tố mang tính bệnh lý nhiều hơn. Tham vấn lại nhấn mạnh việc trợ giúp thân chủ
giải quyết vấn đề thích nghi, giải quyết những khó khăn trong cuộc sống hàng ngày,
ví dụ như trong học tập, trong giao tiếp… (Tyler, 19958; Vance và Volvosky 1962).
Trong tài liệu này này xin tiếp cận tham vấn như quan điểm thứ hai khi phân biệt
tham vấn và trị liệu
Giáo dục
Đối tượng tác động trong giáo dục là cộng đồng, nhóm lớn những người có nhu cầu
nâng cao trình độ hiểu biết về tự nhiên, xã hội. Đối tượng của tham vấn là cá nhân,
các thành viên trong gia đình, một nhóm nhỏ, thông tin trong buổi tham vấn thường
dùng để khuyến khích thay đổi thái độ và hành vi.

14

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện


CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
Nội dung của tham vấn thường rõ ràng, cụ thể, có định hướng, mục tiêu và tập trung
vào vấn đề cần giải quyết còn giáo dục thì nội dung bao quát, tổng quan và toàn
diện. Nội dung tham vấn cần thiết được bảo mật còn giáo dục thì thông tin phổ quát.
Trong tham vấn, tham vấn viên và thân chủ có những mối quan hệ thân thiết, gần
gũi, tin tưởng và tôn trọng lẫn nhau, để thân chủ có thể dễ dàng chia sẻ và trao đổi

các vấn đề của mình, tham vấn viên cần thiết phải xây dựng được mối quan hệ với
thân chủ, tham vấn viên dành phần lớn thời gian để chú ý lắng nghe và phản hồi với
thân chủ.Trong giáo dục, mối quan hệ giữa nhà giáo dục và người nghe chỉ ở mức
bình thường và không cần phải tạo mối quan hệ thân thiết, thời gian nhà giáo dục
chia sẻ và trao đổi và cung cấp kiến thức sẽ chiếm nhiều hơn.
Tham vấn rất khác với hoạt động giáo dục. Hoạt động giáo dục bao gồm: hoạt động
lên lớp, dạy bảo, người giáo dục có vai trò như nhà cố vấn, nhà chuyên gia, còn người
được dạy là người không biết hoặc ít có chuyên môn. Không ít người hiểu lầm tham
vấn với hoạt động giáo dục, khi mà họ xem tham vấn như quá trình giáo dục dạy dỗ
của một người có trình độ cao hơn đối với người có trình độ thấp hơn, hay một quá
trình dạy bảo về mặt đạo đức. Tuy nhiên cần lưu ý trong khi tham vấn, tham vấn viên
có thể vừa là tham vấn viên, vừa là nhà giáo dục (hướng dẫn về chăm sóc sức khỏe),
song tham vấn viên cần hiểu rõ ràng mình đang đóng vai trò của hai nhà chuyên
môn này và cần nhận thức rõ mình đang thực hiện nhiệm vụ nào. Trong một buổi
tham vấn người tham vấn viên có thể vừa tham vấn, vừa cung cấp thông tin về giáo
dục sức khỏe cho thân chủ. Ví dụ, trong một buổi nói về an toàn tình dục, giáo dục
sức khỏe là hướng dẫn sử dụng bao cao su đúng cách, còn khi tham vấn viên thảo
luận về lo ngại của thân chủ rằng dương vật khó cương cứng khi đeo bao cao su thì
đó lại thuộc về phạm trù tham vấn.
Như vậy tham vấn không phải là giáo dục, tham vấn không phải là dạy dỗ họ hay đưa
ra lời khuyên áp đặt giữa một người chuyên gia và một người kém hiểu biết mà tham
vấn là sự tương tác ngang bằng, tôn trọng; đôi khi người được tham vấn lại chính là
người chuyên gia trong giải quyết vấn đề của chính họ.

2. Khái niệm tham vấn điều trị nghiện ma túy
Tham vấn cho người nghiện cũng là quá trình tương tác giữa nhà tham vấn dựa trên
nguyên tắc nghề nghiệp và kỹ năng chuyên môn với thân chủ là người nghiện ma túy,
giúp họ hiểu về những khó khăn, vấn đề do nghiện ma túy, từ đó nâng cao năng lực giải
quyết vấn đề của người nghiện.

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

15


CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
Hoạt động tham vấn điều trị nghiện ma túy nhằm giúp thân chủ giải quyết rất nhiều
vấn đề họ gặp phải trong quá trình nghiện và điều trị nghiện: đó là các vấn đề về sức
khoẻ, tâm lý, sự kỳ thị, việc làm, thu nhập, quan hệ xã hội với người xung quanh, vấn
đề tái nghiện…
Tham vấn giúp thân chủ nâng cao khả năng thích nghi hòa nhập với cuộc sống cộng
đồng gia đình. Nếu như trước đây họ chỉ có những người bạn cùng sử dụng ma túy,
thì tham vấn giúp họ xa rời nhóm người bạn cùng nghiện ma túy và hòa nhập với gia
đình như: cha mẹ, vợ chồng…, tiếp tục các công việc họ đã làm trước đó. Tham vấn
giúp thân chủ ứng phó với sự kỳ thị của những người xung quanh, tháo bỏ sự mặc
cảm tự kỳ thị và sống một cách tích cực.
Đối tượng tác động chính trong tham vấn điều trị nghiện là người nghiện ma túy.
Hiện có nhiều cách sử dụng thuật ngữ khác nhau ám chỉ người nghiện ma túy như
người lạm dụng ma túy hay người nghiện ma túy. Trong tài liệu này chúng tôi sử
dụng thống nhất thuật ngữ người nghiện thay cho thuật ngữ người lạm dụng ma
túy hay người sử dụng ma túy khi đề cập tới tham vấn điều trị cho đối tượng là người
nghiện.
Khi đề cập tới đối tượng được tham vấn không chỉ là người nghiện mà còn bao gồm
cả người thân trong gia đình, vợ chồng, bố mẹ… Họ cũng là đối tượng rất quan
trọng trong tham vấn điều trị nghiện. Có rất nhiều hình thức can thiệp cho thân chủ
thông qua các buổi tham vấn cá nhân hay các buổi sinh hoạt nhóm. Ngoài ra, can
thiệp gia đình dưới hình thức gặp mặt riêng từng cá nhân, họp mặt các thành viên
trong gia đình và có thể là buổi giáo dục gia đình tại cơ sở tham vấn cũng đóng một
vai trò rất quan trọng trong quá trình tham vấn điều trị nghiện.
Tham vấn cho người nghiện là hoạt động diễn ra lâu dài đòi hỏi tính bền bỉ và kiên

nhẫn. Nó không thể là một buổi hay hai buổi gặp mặt mà nó có thể là hàng tuần,
hàng tháng hay hàng năm.

16

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện


CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
II. Mục đích của Tham vấn điều trị nghiện ma túy
Người nghiện ma túy trong tham vấn là thân chủ của quá trình này và là người đang
đối diện với rất nhiều khó khăn trong cuộc sống.
Trước hết họ thường có khó khăn trong quan hệ với gia đình và xã hội, khó khăn
trong công ăn việc làm, tài chính, nơi ở, mặc cảm của bản thân và sự kỳ thị của gia
đình và cộng đồng.
Họ thường bị xem là tội phạm, là người nguy hiểm. Khi nhìn nhận về nghiện ma túy,
người ta hay gắn với tệ nạn xã hội, là người gây nên những tội phạm trong xã hội.
Trong gia đình, cộng đồng xã hội họ cũng thường bị phân biệt đối xử, xem thường.
Những hứa hẹn nhiều lần rồi không thực hiện được của người nghiện ma túy khiến
cho các thành viên trong gia đình thất vọng và mất niềm tin, từ đó mối quan hệ dần
dần đổ vỡ, sự tin tưởng, yêu thương và tôn trọng của các thành viên bị thay thế bằng
sự dị nghị, nghi ngờ, dò xét và không tin tưởng.
Họ thường bị xem như người có hành vi đi ngược lại với chuẩn mực đạo đức, là người
có những hành vi chống đối xã hội. Vì vậy, sự kỳ thị với thân chủ còn trở nên gay gắt
hơn so với kỳ thị đối với những nhóm người được xem là khác biệt khác trong xã hội.
Bản thân người nghiện cũng thường tự kỳ thị chính bản thân mình, cũng có khi có
thái độ căm ghét, thấy xấu hổ, lên án chính bản thân mình, coi mình là người vô dụng,
là gánh nặng trong xã hội. Sau một thời gian dài sử dụng ma túy, công ăn việc làm
của họ không còn như trước đây, họ rơi vào tình trạng thất nghiệp hoặc trở thành
lao động phổ thông, lao động tự do, thu nhập cho bản thân và gia đình trở nên bấp

bênh. Họ tự xây nên bức tường ngăn cách, tách mình ra khỏi người thân và cộng
đồng, là khi họ thấy mình không được những người xung quanh chấp nhận hay mặc
cảm với hoàn cảnh của mình. Người nghiện ma túy thường có tâm lý lo lắng, sợ hãi:
lo lắng về cuộc sống hiện tại, họ lo lắng cho tương lai, cho con cái và gia đình của
mình, cho bố mẹ và người thân, họ lo lắng về việc người khác biết mình sử dụng ma
túy (bởi nó thường bị gắn với đạo đức xã hội, tội phạm). Họ cũng lo lắng rằng nghiện
là vô phương cứu chữa và cuộc đời của họ đã phụ thuộc vào ma túy là cả đời họ sẽ là
nô lệ của ma túy.

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

17


CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
Do họ thu mình không giao tiếp nên họ không tiếp cận được với các dịch vụ trợ giúp
với những can thiệp điều trị mang tính khoa học giúp họ có thể giảm các nguy cơ
như tái nghiện, hay nguy cơ lây nhiễm các bệnh khác… Việc thu mình cùng xa lánh
của xã hội khiến cho họ thiếu chăm sóc điều trị khi họ bị ốm đau.
Chính vì vậy tham vấn điều trị nghiện nhằm giúp người nghiện: giảm nguy cơ và
ngừng sử dụng ma túy, phục hồi (lấy lại sự cân bằng trong cuộc sống về tâm lý cũng
như xã hội), từ đó tổ chức cuộc sống có hiệu quả..
Mục đích cụ thể của tham vấn điều trị nghiện ma túy là giúp người nghiện ma túy:
• Hiểu hơn cuộc sống hiện tại của họ, hiểu biết sâu hơn về ma túy và cơ chế của
nghiện ma túy, tác hại của ma túy...
• Hiểu rõ và học được các thông tin, kiến thức và thực hành các kỹ năng, kỹ thuật
để thân chủ có khả năng ra quyết định và xử lý tình huống nguy cơ một cách
phù hợp và hiệu quả trong đối phó với việc sử dụng ma túy
• Xóa bỏ mặc cảm, tự ti và tự kỳ thị để hòa nhập với xã hội
• Sống có trách nhiệm với bản thân và gia đình.

• Thay đổi lối sống, suy nghĩ và hành vi không tích cực
• Tiếp cận với các dịch vụ can thiệp cho người nghiện ma túy
• Giảm tác hại của ma túy, của lan truyền các bệnh do tiêm chích ma túy như HIV

III. Các yêu cầu chuyên môn đối với tham vấn viên trong
tham vấn điều trị nghiện ma túy
Để có thể trở thành tham vấn viên (tham vấn viên chuyên nghiệp) cho người nghiện
có hiệu quả, tham vấn viên cần đáp ứng những yêu cầu về thái độ, kiến thức, kỹ năng
như sau:

1. Về thái độ
Có thể nói, đây là một trong những yếu tố có mối quan hệ chặt chẽ với hiệu quả tham
vấn nói chung và tham vấn điều trị nghiện nói riêng. Đã có nhiều nghiên cứu chỉ ra,
một số đặc điểm cá nhân như sự nhiệt tình, thái độ trung thực, thân thiện, chấp nhận,
không giáo điều, tư duy rộng mở, trưởng thành về tâm lý, khỏe mạnh về tinh thần,
hiểu biết về chuyên môn… là yếu tố quan trọng cho hoạt động tham vấn có hiệu quả
của tham vấn viên (E.D. Neukrug, 1999).

18

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện


CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
Giá trị, thái độ đạo đức của người tham vấn được xem như một yếu tố ảnh hưởng khá
lớn tới hành vi giúp đỡ, cách thức ứng xử của họ với thân chủ. John Dewey cho rằng
giá trị đóng vai trò như sự định hướng của cá nhân trong việc lựa chọn những hành vi
được họ cho là tốt và mong muốn có. Theo H. Goldstein (1987), thái độ đạo đức của
cá nhân không chỉ nói tới là những hành động hay suy nghĩ mà nó còn ám chỉ kiểu
tương tác của họ với người khác. Trước đây, người ta thường chỉ nhấn mạnh yếu tố kỹ

thuật khi đề cập tới kỹ năng trong hoạt động nào đó. Gần đây, nhiều nhà khoa học đã
nhận định giá trị, thái độ có vai trò quan trọng trong hình thành hành vi có kỹ năng,
đặc biệt đối với kỹ năng nghề nghiệp.
Một mối quan hệ tôn trọng lẫn nhau sẽ khuyến khích hai bên trao đổi và thống nhất
với nhau về cách làm thế nào là tốt nhất. Điều này giúp tham vấn viên không áp đặt
quan điểm hoặc mối quan tâm của mình lên thân chủ, mà hiểu quan điểm và mối lo
ngại của họ.
Trong tham vấn điều trị nghiện, nhà tham vấn cần hết sức tránh thái độ phán xét và
kỳ thị người nghiện ma túy, bởi thái độ này dễ tạo nên một rào cản trong tương tác
với người nghiện ma túy

2. Về kiến thức, kỹ năng
Kết quả của sự thực hiện tham vấn chịu sự chi phối khá nhiều nét tâm lý cá nhân, đặc
biệt là hứng thú nghề nghiệp như đã trình bày ở trên. Tuy nhiên các yếu tố đó không
thể thay thế cho tay nghề của tham vấn viên, nếu họ không có được nền tảng kiến
thức, kỹ năng chuyên môn về tham vấn.
• Những kiến thức nền tảng tham vấn viên cần có là kiến thức về xã hội, kiến thức
về hành vi con người, về tâm lý phát triển người nói chung và những thân chủ
mà họ trợ giúp nói riêng.
• Những kiến thức về ma túy, về cơ chế nghiện và các lý thuyết lý giải hành vi
nghiện.
• Những kiến thức xã hội khác như luật pháp, chính sách liên quan. (Có thể tham
khảo trong cuốn Chất gây nghiện và xã hội).
• Những kỹ năng cần có đối với tham vấn viên như : kỹ năng giao tiếp, kỹ năng
tham vấn cơ bản mà mọi tham vấn viên cần có và những kỹ năng tham vấn
chuyên biệt nâng cao dành riêng cho tham vấn trong lĩnh vực điều trị nghiện
(sẽ được trình bày chi tiết ở phần sau).

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

19


CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
Tham vấn là một lĩnh vực gắn liền với các vấn đề của cuộc sống nên nó thường có
nhiều chuyển biến theo xu hướng thay đổi của xã hội. Điều này đòi hỏi tham vấn viên
cần luôn phải cập nhật kiến thức, kỹ năng cho hoạt động thực tiễn của mình, cần có
sự sử dụng phối hợp linh hoạt trong những tình huống khác nhau.

IV. Các hình thức tham vấn điều trị nghiện ma túy
Thân chủ can thiệp của tham vấn là cá nhân, gia đình và nhóm người nghiện, người
nghiện ma túy, do vậy có 3 loại tham vấn: tham vấn cá nhân, tham vấn gia đình và
tham vấn nhóm.

1. Tham vấn cá nhân
Đây là hình thức tham vấn được diễn ra với thân chủ nhằm giải quyết vấn đề họ đang
phải đối phó. Mối quan hệ tương tác giữa tham vấn viên với thân chủ là một quan hệ 1-1.

2. Tham vấn gia đình
Tham vấn gia đình là quá trình tương tác với gia đình của thân chủ như cha mẹ, vợ
chồng, con cái nhằm giúp gia đình giải quyết những vấn đề tâm lý xã hội của họ. Loại
hình tham vấn này được diễn ra qua các buổi làm việc thảo luận giữa các thành viên
trong gia đình, với sự điều phối của tham vấn viên hoặc các buổi gặp mặt riêng từng
thành viên trong gia đình, đưa ra và thực hiện những giải pháp cho vấn đề liên quan
tới gia đình và thành viên trong gia đình, nhằm khuyến khích các thành viên trong
gia đình tăng cường giao tiếp giữa các cá nhân trong gia đình và tăng cường sự liên
kết để hỗ trợ thân chủ xây dựng lại cuộc sống không có ma túy.

3. Tham vấn nhóm
Tham vấn nhóm là quá trình tương tác của tham vấn viên với những cá nhân trong

nhóm nhằm giúp họ giải quyết những vấn đề tâm lý xã hội của mỗi cá nhân đồng thời
hỗ trợ họ phát triển nhân cách cũng như xây dựng các mối quan hệ xã hội tích cực.
Trong tham vấn nhóm, tham vấn viên sử dụng các kỹ năng điều phối nhóm để giúp
thân chủ trong nhóm đáp ứng nhu cầu hoặc giải quyết những vấn đề của mình thông
qua các buổi họp nhóm. Các buổi tham vấn nhóm này còn giúp các thân chủ học hỏi,
chia sẻ, hỗ trợ lẫn nhau, việc chia sẻ của những thân chủ cùng cảnh ngộ có tác động
rất tích cực cho sự thay đổi của từng cá nhân tham gia tham vấn nhóm.

20

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện


CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
Sự phân biệt các hình thức tham vấn cá nhân, gia đình và nhóm trên chỉ mang ý nghĩa
tương đối. Để giúp một thân chủ giải quyết vấn đề tối ưu là dùng cả ba hình thức
tham vấn.

V. Các nguyên tắc tham vấn điều trị nghiện ma túy
Để thực hiện tham vấn có hiệu quả, trước hết tham vấn viên cần tuân thủ các nguyên
tắc tham vấn nghề nghiệp trong tham vấn điều trị nghiện. Đó là các nguyên tắc:
• Tự nguyện
• Bảo mật
• Tin cậy
• Không phán xét
• Tôn trọng
• An toàn
• Gắn kết với các dịch vụ

1. Nguyên tắc tự nguyện

Tự nguyện là một nguyên tắc hết sức quan trọng của tham vấn.
Tự nguyện nghĩa là thân chủ tự giác, tự nguyện đến với tham vấn viên cũng như sẵn
lòng cam kết thực hiện một công việc nào đó. Tham vấn viên chỉ giúp thân chủ tìm
ra một giải pháp phù hợp trong quá trình thảo luận với họ chứ không được bắt buộc
họ phải làm bất cứ một điều gì.
Ví dụ, một thân chủ nam đến với tham vấn viên. Tham vấn viên giải thích về mục đích
của buổi tham vấn và đưa ra các câu hỏi để đánh giá mức độ sử dụng ma túy của thân
chủ, sau đó thảo luận về các giải pháp điều trị nghiện để thân chủ lựa chọn. Giả sử
thân chủ không muốn thực hiện bất cứ kế hoạch nào. Trong tình huống này, tham
vấn viên nên tôn trọng quyết định của thân chủ. Tham vấn viên có thể khuyến khích
nhưng không thể ép buộc họ đăng kí tham gia vào chương trình điều trị.
Tự nguyện sẽ giúp cho :
• Thân chủ cởi mở và cảm thấy thoải mái hơn
• Dịch vụ tham vấn trở nên thân thiện hơn đối với thân chủ
• Xây dựng và duy trì lòng tin giữa tham vấn viên và thân chủ
• Tiếng tăm tốt đẹp về dịch vụ sẽ được lan truyền rộng rãi

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

21


CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
Đôi khi thân chủ không sẵn lòng thay đổi hành vi ngay lập tức. Tuy nhiên, nếu họ có
ấn tượng tốt về buổi tham vấn đầu tiên thì nhiều khả năng là họ sẽ quay trở lại với
tham vấn sau đó.

2. Nguyên tắc bảo mật
Bảo mật cũng là một nguyên tắc rất quan trọng trong tham vấn. Đó là một trong
những yếu tố quan trọng nhất trong mối quan hệ giữa tham vấn viên và thân chủ.

Mọi thông tin mà thân chủ chia sẻ với tham vấn viên cần được đảm bảo kín đáo.
Tham vấn viên không được tiết lộ những thông tin liên quan về thân chủ với những
người khác khi chưa có ý kiến chấp thuận của thân chủ. Điều này cũng được qui định
rất rõ ràng trong các quy điều đạo đức của nghề tham vấn. Bảo mật nghĩa là không
trao đổi về thân chủ với người khác trừ khi là với đồng nghiệp vì lí do chuyên môn, và
chỉ được khi có sự đồng ý của thân chủ. Bảo mật còn được thể hiện trong việc lưu trữ
hồ sơ dữ liệu thông tin của thân chủ, trong việc sắp xếp không gian của phòng tham
vấn và thể hiện trong buổi tham vấn.
Tuy nhiên, trong một số trường hợp đặc biệt khi thân chủ tự làm hại bản thân hay gây
hại cho người khác ví dụ thân chủ đe dọa giết ai đó hay tự sát, tham vấn viên có thể
trao đổi với những cơ quan hay cá nhân có liên quan (theo quy định của pháp luật).
Trong tình huống đó, tham vấn viên cần thông báo cho cán bộ quản lý về nguy cơ và
thảo luận tìm ra các hành động cần thực hiện.

3. Nguyên tắc tin cậy
Đây là một nguyên tắc hết sức quan trọng trong tham vấn đặc biệt trong điều trị
nghiện. Nó có tác đụng thúc đẩy duy trì hay chấm dứt sự tương tác của nhà tham vấn
với người điều trị nghiện.
Tin cậy thể hiện ở sự luôn chân thành và thành thực của nhà tham vấn, hãy tin vào
khả năng thay đổi của người nghiện. Yếu tố này cũng rất quan trọng để tăng cường
sự hợp tác hai bên giữa nhà tham vấn và người nghiện.
Sự tin cậy thể hiện ở việc giữ bí mật các thông tin cá nhân của thân chủ. Điều này sẽ
tạo ra niềm tin của thân chủ đối với tham vấn viên, từ đó thúc đẩy mối quan hệ hợp
tác trong quá trình tham vấn. Một sự nghi ngờ nhỏ của thân chủ đối với tham vấn
viên cũng có thể ảnh hưởng đến quá trình tham vấn điều trị của thân chủ và thậm chí
là thân chủ chấm dứt, từ bỏ quá trình điều trị của mình.

22

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
Sự tin cậy thể hiện ở thái độ chân thành của nhà tham vấn khi tiếp xúc, luôn đúng
giờ, có kỉ luật và quan tâm tới thân chủ. Thân chủ cần cảm thấy là họ đang được lắng
nghe và quan tâm. Bên cạnh đó, việc cung cấp những thông tin chính xác, giải thích
rõ ràng và chuyển gửi thân chủ tới các dịch vụ phù hợp sẽ làm tăng thêm sự tin cậy
của thân chủ đối với tham vấn viên.

4. Nguyên tắc không phán xét
Nguyên tắc không phán xét thể hiện ở việc không chỉ trích, hành vi, suy nghĩ của
thân chủ dù cho những điều mà họ làm là không đúng, cách suy nghĩ hoặc cảm nhận
là không hợp lý. Nguyên tắc này có mối liên quan mật thiết với các nguyên tắc trên.
Tham vấn viên cần chân thành và không lên án khi thân chủ mắc những sai lầm. Việc
họ có thể sử dụng lại ma túy cũng không nên trách cứ họ. Việc chấp nhận thân chủ đi
cùng với việc không phán xét những hành vi, suy nghĩ tiêu cực ở họ. Khi thân chủ đến
với tham vấn viên, họ mong muốn được thông cảm, lắng nghe và thấu hiểu. Đó chính
là sự khác biệt của tham vấn viên với những người giúp đỡ thông thường, và cũng vì
vậy mà họ cần sự giúp đỡ từ tham vấn viên chứ không phải những người khác.
Ví dụ một tình huống, thân chủ chia sẻ với tham vấn viên rằng: “Tôi rất lo rằng tôi có
thể quay trở lại dùng heroin mất. Lúc nào tôi cũng nghĩ đến chuyện quay lại với đám
bạn cũ vẫn thường hay sử dụng ma túy với tôi trước đây. Tôi không thể ngăn nổi cảm
giác thèm muốn dùng lại ma túy”. Ngay lập tức tham vấn viên ngắt lời anh ta và nói:
“Anh làm sao thế? Anh không quan tâm đến những gì người khác mong muốn ở anh
à?” Hành vi này thể hiện sự phán xét của tham vấn viên đối với thân chủ. Cách nói
chuyện như vậy có thể mang đến những hậu quả như không hợp tác của thân chủ.
Để tránh những hành vi phán xét tham vấn viên nên:
• Luôn luôn ở vai trò trung lập, không đánh giá và cũng không được phản ứng
tiêu cực đối với những vấn đề của thân chủ. Điều này giúp tham vấn viên kiểm
soát được tình thế và luôn có một thái độ cởi mở.

• Hãy học hỏi từ những kinh nghiệm của thân chủ. Sử dụng chính thông tin của
thân chủ để dẫn dắt nội dung của buổi tham vấn.
• Hiểu rõ những chuẩn mực và quan điểm của thân chủ, điều này giúp tham vấn viên
liên kết niềm tin của họ với những giải pháp khác nhau để họ có thể chọn lựa.

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

23


CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
5. Nguyên tắc tôn trọng
Tôn trọng nghĩa là phải đối xử công bằng với tất cả các thân chủ bất kể tuổi tác, giới
tính, hình thức, địa vị xã hội và khả năng tài chính của họ. Hãy tôn trọng họ theo cách
tham vấn viên muốn người khác tôn trọng mình.
Tôn trọng lẫn nhau sẽ mang lại hiệu quả trong giao tiếp và quan hệ tương tác giữa
thân chủ và tham vấn viên. Khi hai bên tôn trọng lẫn nhau, thân chủ sẽ trở nên hợp
tác, cởi mở và thoải mái hơn khi tâm sự về những “vấn đề thực sự” của họ với tham vấn
viên, giúp tham vấn viên và thân chủ cùng xác định được giải pháp phù hợp.
Tôn trọng được thể hiện ở phong cách đối xử với thân chủ như một cá nhân với nhân
cách độc lập: thân chủ có giá trị riêng, có cách nhìn nhận riêng và có khả năng thay
đổi. Khi đến với tham vấn viên, họ có thể có những hành vi, suy nghĩ mà những người
bình thường không chấp nhận, thậm chí còn lên án những hành vi, hay suy nghĩ đó.
Cần nhìn nhận rằng, những hành vi, suy nghĩ tiêu cực là hậu quả của một nguyên
nhân nhất định chứ không phải là do chính thân chủ gây ra. Như vậy, nhiệm vụ của
tham vấn viên là giúp họ tháo bỏ những rào cản xã hội để họ thay đổi hành vi, suy
nghĩ cho phù hợp với thực tiễn. Tham vấn viên cần phải có lòng tin ở họ, tin rằng thân
chủ có khả năng thay đổi, có khả năng tham gia tốt chương trình điều trị nghiện. Việc
chấp nhận thân chủ trong suy nghĩ và thể hiện bằng hành vi thân thiện, không phân
biệt đối xử sẽ là yếu tố tiền đề cho sự giúp đỡ chân thành của tham vấn viên đối với

vấn đề của thân chủ. Việc chấp nhận vô điều kiện và sự trung thực, chân thành của
tham vấn viên đối với thân chủ đã được Carl Rogers coi như là kỹ thuật cơ bản cho
quá trình tương tác với thân chủ, đồng thời cũng là hai trong ba điều kiện tiên quyết
cho sự thành công của quá trình hỗ trợ thân chủ.

6. Nguyên tắc an toàn
An toàn là điều kiện tiên quyết cho bất cứ tương tác nào trong giao tiếp xã hội, thương
lượng công việc, giải quyết vấn đề hoặc tham vấn. Trong tham vấn, khi chúng ta nói
đến sự an toàn là nói đến an toàn cho những ai? Và cần phải làm gì để đảm bảo sự an
toàn đó?
Sự an toàn đó bao gồm:
• An toàn cho thân chủ và thông tin của họ. Hãy chú ý tới việc bảo mật thông tin
của thân chủ đó cũng chính là đảm bảo cảm giác an toàn cho họ.
• An toàn về tài sản của thân chủ, như có nơi giữ xe...

24

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện


CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ THAM VẤN ĐIỀU TRỊ NGHIỆN MA TÚY
• An toàn cho môi trường xung quanh
• An toàn cho người tham vấn. Đây cũng là một điều cần chú ý, đặc biệt trong
những tình huống thân chủ tỏ ra hung hăng, không hợp tác và họ có thể gây
tổn thương/thương tích cho tham vấn viên.
• An toàn về bệnh tật cũng được đề cập đến ở đây. Đối với một số bệnh lây truyền
qua đường hô hấp như lao phổi, cảm cúm… thì tham vấn viên chọn vị thế ngồi,
hướng để quạt, đề phòng bệnh.

7. Nguyên tắc gắn kết với các dịch vụ khác

Tham vấn điều trị nghiện ma túy giúp mang lại sự ổn định cho nhiều thân chủ để nhờ
đó họ có thể ứng phó với nhiều vấn đề liên quan khác nhau. Tuy nhiên, thân chủ còn
gặp phải nhiều vấn đề phức tạp khác có thể ngoài khả năng và chuyên môn của cơ
sở cung cấp dịch vụ tham vấn. Cụ thể, những vấn đề như nơi ở, việc làm, những vấn
đề liên quan đến sức khỏe như HIV, chăm sóc điều trị, các vấn đề về sức khỏe tâm
thần, và những vấn đề pháp lý,vv…. Chức năng thuần túy của dịch vụ tham vấn điều
trị nghiện không thể giải quyết được hết những vấn đề này và những khó khăn ấy có
thể gây ảnh hưởng khá nhiều đến kết quả điều trị của thân chủ. Vì thế , nếu thân chủ
đang tham gia dịch vụ tham vấn điều trị nghiện được giới thiệu tới các cơ sở cung
cấp dịch vụ thiết yếu và sẵn có dành cho họ thì hiệu quả điều trị nghiện sẽ cao hơn và
mang tính bền vững hơn. Do đó, kết nối giữa dịch vụ tham vấn điều trị nghiện với các
dịch vụ y tế và dịch vụ an sinh xã hội hỗ trợ khác là nguyên tắc vô cùng quan trọng
nhằm đảm bảo dịch vụ tham vấn điều trị nghiện ma túy hiệu quả và chất lượng.
Các nguyên tắc trên cần được sử dụng một cách linh hoạt, phối hợp và bổ sung cho nhau.

Giáo trình Tham vấn điều trị nghiện

25