SO SÁNH HỆ THỐNG PHÁP LUẬT VÀ SỞ HỮU TRÍ TUỆ CỦA VIỆT NAM THEO HIỆP ĐỊNH TRIPS- WTO

SO SNH H TH NG PHP LU T V S H U TR TU
C A VI T NAM THEO HI P NH TRIPS- WTO
Ch nhi m
CH
M TS

ti: ThS. Tr n H ng Minh - CIEM
NG I

V N
Lí THUY T V QUY N S H U TR TU TRONG
N N KINH T TH TR
NG V TRONG
KHUễN KH
I U TI T C A WTO

I- QUY N S

H U TR TU TRONG N N KINH T TH TR

NG

I.1- Khỏi ni m v quy n s h u trớ tu
Trong b i c nh ton c u húa v h i nh p kinh t , cựng v i s phỏt tri n
khụng ng ng c a khoa h c v cụng ngh , v n quy n s h u i v i ti s n trớ
tu (sau õy c g i l quy n SHTT) ngy cng kh ng nh v trớ v t m quan
tr ng c a mỡnh trong ti n trỡnh phỏt tri n kinh t - xó h i c a m i qu c gia. M c
dự thu t ng quy n SHTT v n cũn l m t khỏi ni m phỏp lý m h i v i nhi u
ng i, song m c s d ng thu t ng ny ang ngy cng gia t ng, cựng v i s
lan t a nhanh chúng c a cỏc v n liờn quan n quy n SHTT.
Ti s n trớ tu l y u t c b n hỡnh thnh quy n SHTT. Ti s n trớ tu c

hi u l nh ng thnh qu do trớ tu con ng i t o ra thụng qua ho t ng sỏng t o
c th a nh n l ti s n. Gi ng nh cỏc lo i ti s n v t ch t khỏc nh ng s n,
hay b t ng s n, ti s n trớ tu cú th c mua, bỏn, cho phộp s d ng, trao i
ho c bi u t ng. Song, i m khỏc bi t c b n nh t gi a ti s n trớ tu v cỏc lo i ti
s n v t ch t ú chớnh l tớnh vụ hỡnh c a ti s n trớ tu . Ti s n trớ tu l vụ hỡnh
b i vỡ nú chớnh l nh ng m u thụng tin k t h p ch t ch v i nhau trong nh ng v t
th h u hỡnh. Quy n s h u trong tr ng h p ny khụng ph i l quy n i v i b n
thõn cỏc v t th h u hỡnh ny, m chớnh l nh ng thụng tin ch a ng trong ú1.
Khi ti s n trớ tu c nh n c b o h , thỡ ng i n m gi ti s n ú cú m t
s quy n nh t nh i v i ti s n c a mỡnh, ú chớnh l quy n SHTT; v c ng t
ú ti s n trớ tu m i tr thnh m t lo i ti s n quan tr ng cú giỏ tr . Nh v y,
quy n SHTT l quy n m nh n c dnh cho cỏc cỏ nhõn, t ch c l ch s h u
ti s n trớ tu s ki m soỏt c quy n trong m t th i gian nh t nh nh m ng n
ch n s khai thỏc cỏc ti s n ny m t cỏch b t h p phỏp. Theo Lu t SHTT c
thụng qua vo thỏng 11/2005 c a Vi t Nam (sau õy c g i l Lu t SHTT
2005), quy n SHTT l quy n c a cỏc t ch c, cỏ nhõn i v i ti s n trớ tu , bao
Lê Xuân Thảo (2005), Đổi mới và hoàn thiện pháp luật về SHTT, NXB T pháp, Hà
Nội.
1

1


g m quy n tác gi và quy n liên quan đ n tác gi , quy n s h u công nghi p và
quy n đ i v i gi ng cây tr ng.
- Quy n tác gi và quy n liên quan
+Quy n tác gi : Quy n tác gi (hay còn đ c g i là b n quy n) là m t thu t ng
pháp lý mô t quy n l i c a ng i sáng tác ra các tác ph m v n h c, ngh thu t,
và khoa h c đ c th hi n d ng h u hình2, trong đó bao g m quy n tái b n, in
n và trình di n hay tr ng bày tác ph m c a mình tr c công chúng. Quy n tác

gi là quy n duy nh t do chính ph trao cho tác gi c a tác ph m đ ng n c n vi c
in sao, s a đ i, ho c phân ph i tác ph m, trình di n ho c trình bày tác ph m đó mà
không đ c s đ ng ý c a tác gi . Nhà n c b o h quy n tác gi thông qua h
th ng pháp lu t- xác l p quy n c a ch th (có th là t ch c ho c cá nhân) đ i v i
đ i t ng quy n tác gi t ng ng và b o v quy n đó ch ng l i b t c s vi ph m
vào c a phía th ba. Các tác ph m v n h c, ngh thu t, khoa h c đ c b o h
không ph thu c vào ch t l ng c a chúng.
+ Quy n liên quan: ó là quy n c a t ch c, cá nhân đ i v i các cu c bi u di n,
b n ghi âm, ghi hình, ch ng trình phát sóng, tín hi u v tinh mang ch ng trình
đ c mã hóa. ây là các cá nhân, t ch c không ph i là ng i tr c ti p sáng t o ra
tác ph m g c, nh ng l i có sáng t o trong vi c th hi n tác ph m, ho c chuy n tác
ph m đ n v i công chúng. các n c, quy n liên quan t lâu đã đ c đ a vào
lu t quy n tác gi .
i v i Vi t Nam, quy n liên quan là m t l nh v c t ng đ i
m i.
- Quy n s h u công nghi p
Theo Lu t SHTT 2005, quy n s h u công nghi p là quy n c a t ch c, cá
nhân đ i v i sáng ch , ki u dáng công nghi p, thi t k b trí m ch tích h p bán
d n, nhãn hi u, tên th ng m i, ch d n đ a lý, bí m t kinh doanh do mình sáng t o
ra ho c s h u và quy n ch ng c nh tranh không lành m nh. B n ch t c a quy n
s h u công nghi p là b o h n i dung ý t ng sáng t o, ch ng l i vi c khai thác
b t h p pháp quy mô công nghi p.
H p 1:

it

ng quy n s h u công nghi p

- B ng sáng ch (patent). B ng sáng ch là m t quy n theo lu t đ nh mà chính ph ban cho
nhà sáng ch trong m t th i h n xác đ nh đ ng n ng a các đ i t ng khác s n xu t, s d ng

C n l u ý s b o h ch áp d ng đ i v i s th hi n các ý t ng d i d ng h u hình ch
không áp d ng s b o h đ i v i chính ý t ng đó. Ví d , khi m t tác gi b c l ý t ng
c a mình là làm th nào đ ch t o đ c m t máy thu rađio trong m t bài báo đ ng trên
m t t p chí, thì tác gi đ c h ng “b n quy n” đ i v i bài báo đó và nh v y không ai
đ c phép sao ch p bài báo đó mà không đ c s đ ng ý c a tác gi , song tác gi s
không có quy n ng n c n ng i khác s d ng ý t ng đó đ t o ra m t chi c radio nh
đ c mô t trong bài báo c a tác gi .
2

2


ho c bán s n ph m đ c b o h theo b ng sáng ch ho c s d ng ph ng pháp ho c quy
trình đang đ c b o h . Có th nói r ng b ng sáng ch là h p đ ng gi a m t bên là toàn th
xã h i và m t bên là nhà sáng ch 3. Theo các đi u kho n c a h p đ ng này, nhà sáng ch
đ c toàn quy n ng n ch n ng i khác không đ c áp d ng, s d ng và bán m t sáng ch
đã đ c c p b ng sáng ch trong m t kho ng th i gian nh t đ nh đ đ i l i vi c nhà sáng ch
ph i công b chi ti t sáng ch c a mình cho công chúng. B ng sáng ch không đ c c p cho
nh ng ý t ng m h mà ch đ c c p cho nh ng đ n xin c p b ng đ c trình bày m t cách
c th và c n th n. Quy trình xét duy t và c p b ng sáng ch đòi h i r t nhi u th i gian và
công s c c a các nhà chuyên môn.
- Ki u dáng công nghi p: là hình dáng bên ngoài c a s n ph m đ
kh i, đ ng nét, màu s c ho c s k t h p nh ng y u t này.

c th hi n b ng hình

- Bí m t th ng m i: Bí m t th ng m i có th là công th c s n xu t ra các s n ph m, ch ng
h n nh công th c s n xu t Coca Cola. Thông tin bí m t đó đ c b o h ch ng l i nh ng
ng i ti p c n thông tin này qua cách th c không phù h p ho c b ng vi c ti t l bí m t. Vi
ph m bí m t th ng m i là m t ki u c nh tranh không lành m nh.

- Nhãn hi u: Nhãn hi u là ch s ch d n th ng m i, là d u hi u phân bi t đ xác đ nh m t
lo i hàng hóa hay d ch v do m t cá nhân hay công ty c th s n xu t ho c cung c p. Nhãn
hi u đ c bi t quan tr ng khi ng i s n xu t và tiêu dùng cách xa nhau. h u h t các n c
trên th gi i, nhãn hi u c n ph i đ c đ ng ký theo Lu t Nhãn hi u hàng hóa thì m i có th
b o h đ c và vi c đ ng ký c n ph i đ c ra h n. Hi n nay, s đ n đ ng ký và s gi y
ch ng nh n đ ng b nhãn hi u hàng hóa ngày càng t ng t ng n c, đ c bi t là các n c
có n n kinh t th tr ng phát tri n. Trong nh ng n m g n đây, hàng n m trên th gi i có t
600 đ n 700 nghìn nhãn hi u đ c c p gi y ch ng nh n đ ng ký.
- Ch d n đ a lý: Ch d n đ a lý là khái ni m r ng h n tên g i xu t x hàng hoá, bao g m c
d u hi u, bi u t ng hình nh, dùng đ ch v m t khu v c đ a lý, n i hàng hoá xu t x có
“đ c tr ng v ch t l ng, uy tín, danh ti ng ho c các đ c tính khác” ch y u do ngu n g c
đ a lý t o nên.
- Thi t k b trí m ch tích h p bán d n: là c u trúc không gian c a các ph n t m ch và m i
liêu k t các ph n t đó trong m ch tích h p bán d n.
- Tên th ng m i: là tên g i c a t ch c cá nhân dùng trong ho t đ ng kinh doanh đ phân
bi t ch th kinh doanh mang tên g i đó v i ch th kinh doanh khác trong cùng l nh v c và
khu v c kinh doanh.
Ngu n: Theo Lu t SHTT 2005 và m t s ngu n khác
- Quy n đ i v i gi ng cây tr ng
Gi ng cây tr ng và v t li u nhân gi ng đã tr thành đ i t ng c a quy n
SHTT đ c b o v theo Công c v b o v gi ng cây tr ng n m 1961. Theo
Lu t SHTT 2005, quy n đ i v i gi ng cây tr ng là quy n c a t ch c, cá nhân đ i
3

Thomas G. Field (2006), What is intellectual property?

3


v i gi ng cây tr ng m i do mình ch n t o ho c phát hi n và phát tri n ho c đ

h ng quy n s h u.

c

I.2. Vai trò c a quy n SHTT trong phát tri n kinh t - xã h i
V i quan đi m “trí t ng t ng quan tr ng h n tri th c”, Albert Einstein
đã nêu ra đi m kh i đ u cho vi c đánh giá đúng t m quan tr ng c a tài s n trí tu b i vì tài s n trí tu có đ c là nh vào kh n ng c a trí t ng t ng. Einstein
hi u r ng chính n ng l c d a trên n n t ng hi n có c a nh ng tri th c đã đ c
th a nh n và n ng l c nhìn xa ra ngoài gi i h n ti p theo c a s khám phá là
ngu n g c c a s ti n b cá nhân, v n hóa và kinh t . L p lu n làm c s cho
quy n SHTT trong su t l ch s c a nó là vi c g n quy n s h u v i s th a nh n
và th ng công dành cho sáng ch và tác ph m sáng t o kích thích ho t đ ng sáng
ch và sáng t o ti p theo, qua đó kích thích t ng tr ng kinh t . Nói v vai trò c a
quy n SHTT, T ch c S h u trí tu Th gi i (WIPO) cho r ng các tài s n trí tu
thu c v m i dân t c, liên quan đ n m i n n v n hóa và đã góp ph n đáng k vào
s ti n b xã h i. N i nào quy n s h u t nhân, trong đó có tài s n trí tu đ c
b o h nh nh ng giá tr thiêng liêng, thì đó có đ ng l c cho s c nh tranh, thúc
đ y xã h i phát tri n. Ng c l i, n u không có s b o h quy n s h u t nhân, thì
các ngu n tài nguyên khan hi m, k c n ng l c con ng i, s lãng phí theo th i
gian. Báo cáo v Tri n v ng kinh t toàn c u c a Ngân hàng th gi i n m 2002 đã
kh ng đ nh t m quan tr ng ngày càng t ng c a quy n SHTT đ i v i các n n kinh
t toàn c u hóa hi n nay và phát hi n r ng “v i các m c thu nh p khác nhau thì
quy n SHTT th ng g n li n v i th ng m i và các dòng v n đ u t tr c ti p
n c ngoài l n h n và nh v y có t c đ phát tri n kinh t nhanh h n”. L y Hoa
k làm thí d ; các nghiên c u trong nh ng n m qua đã c tính r ng h n 50%
l ng hàng xu t kh u c a Hoa k hi n nay ph thu c vào vi c b o v các lo i tài
s n trí tu so v i 10% cách đây 50 n m.
Có th th y rõ r ng, m c tiêu c a ho t đ ng b o h quy n SHTT là khuy n
khích ho t đ ng sáng t o, thúc đ y đ u t tìm ki m các gi i pháp k thu t- m
thu t ng d ng, các tác ph m c ng nh sáng ki n kinh doanh m i. V i giá tr ngày

càng t ng c a các tài s n trí tu , quy n SHTT c n ph i đ c b o h vì nh ng lý do
sau. Th nh t, b o h quy n SHTT s khuy n khích và thúc đ y đ ng l c sáng t o
c a t ng cá nhân, t p th và đi u đó s đóng vai trò là ch t xúc tác cho nh ng sáng
ch ti p theo; th hai, b o h quy n SHTT là cách dùng l i nhu n đ thúc đ y nhà
sáng ch đi vào s n xu t; m t s th tr ng, nh t là các s n ph m và d ch v m i,
s khó xu t hi n n u doanh nhân không đ c kích thích s n xu t; th ba, vi c
sáng ch , sáng tác là m t công vi c khó kh n, đòi h i quá trình đ u t t n kém v
v t ch t, và trí tu , và th i gian, trong khi vi c sao chép, mô ph ng các thành qu
đó l i quá d dàng. Khi s n ph m hàng hóa có nh ng đ c tính, uy tín nh t đ nh thì
các d u hi u này luôn là đ i t ng d b b t ch c, làm nhái v i m c đích gây
nh m l n cho ng i tiêu dùng v ngu n g c th ng m i c a hàng hóa. Do v y,
nguy c các tài s n trí tu b chi m đo t là r t l n, đ c bi t là trong các n n kinh t
th tr ng công nghi p hóa. Vi c b o h nhãn hi u, tên th ng m i, tên g i xu t

4


x hàng hóa, ch d n đ a lý, ki u dáng công nghi p,… s giúp b o v uy tín s n
ph m, ch ng l i các hành vi gi m o và c nh tranh không lành m nh khác, t đó
thúc đ y n n kinh t phát tri n; th t , nhà đ u t n c ngoài s không ch p nh n
chuy n giao công ngh và th c hi n các bi n pháp đ u t , n u h không nh n th y
đ c h i khai thác công ngh đó qu c gia d đ nh đ u t . Do v y, s t n t i c a
h th ng b o h công ngh đóng vai trò r t quan tr ng trong các quy t đ nh
chuy n giao công ngh c n thi t cho ho t đ ng đ u t tr c ti p. M t h th ng b o
h quy n SHTT có hi u qu c a m t qu c gia s góp ph n c i thi n v th c a
qu c gia đó trong c nh tranh khu v c và qu c t v v n đ u t và chuy n giao
công ngh . Lý do cu i cùng ph i b o h quy n SHTT là, đ th c hi n chính sách
phát tri n kinh t - xã h i, c n c phát tri n và đang phát tri n c n ph i có m t h
th ng b o h pháp lu t phù h p, nh m khuy n khích ng d ng và c i ti n công
ngh trong n c. Ph n sau đây s xem xét vai trò c a quy n SHTT trong m t s

l nh v c c th .
I.2.1 Vai trò c a quy n SHTT trong ho t đ ng th
ngu n nhân l c

ng m i, đ u t và phát tri n

- Trong ho t đ ng th ng m i: Ý ngh a kinh t c a quy n SHTT đ c th hi n rõ
nét trong vi c thúc đ y c nh tranh và khuy n khích s sáng t o. Trong ti n trình áp
d ng đ i m i và sáng t o trong th ng m i đ c i thi n n n kinh t th gi i nói
chung, quy n SHTT là ngu n đ ng l c b i nó h tr và đ n đáp công lao cho các
nhà sáng t o và đ i m i, kích thích t ng tr ng kinh t . Trong s n xu t, kinh
doanh, quy n SHTT là m t lo i tài s n vô hình g n li n v i uy tín c a nhà s n
xu t, kinh doanh, thông qua vi c b o h các đ i t ng có ch c n ng nh n d ng
nh nhãn hi u hàng hóa, tên th ng m i, ho c ch d n đ a lý, là nh ng đ c đi m
cho phép phân bi t m t s n ph m v i các s n ph m t ng t khác4. Th c ti n cho
th y, nhi u công ty, doanh nghi p trên th gi i đã r t thành công và tr nên n i
ti ng nh khai thác có hi u qu các tài s n trí tu đ c b o h c a h . Thông qua
vi c xây d ng và phát tri n các quy n SHTT, uy tín, v th c a doanh nghi p luôn
đ c c ng c và m r ng, kh n ng c nh tranh, th ph n và doanh thu c a doanh
nghi p s đ c nâng cao. Trên th c t , các n c có n n kinh t th tr ng phát
tri n, giá tr c a m t doanh nghi p ngày càng ít n m trong các tài s n v t ch t hay
tài chính th hi n trên b n quy t toán, mà n m trong tài s n trí tu vô hình, nh
nhãn hi u, th ng hi u... Trong danh sách 100 th ng hi u m nh nh t th gi i
n m 2002 do Tu n báo Business Week (Hoa K ) công b , nhãn hi u Coca - Cola
đ c đ nh giá t i 69,6 t USD, Microsoft 64 t USD, IBM 51,1 t USD, GE 41,3
t USD, Intel 30,8 t USD, Nokia 29,9 t USD. Còn đ i v i m t s s n ph m có
tên tu i c a Vi t Nam, nh nhãn hi u kem đánh r ng P/S đ c chuy n nh ng v i

i u này đ c bi t có ý ngh a đ i v i ng i tiêu dùng Châu Âu, là nh ng ng i có thói
quen v n hoá v s d ng s n ph m có tên g i xu t x ho c ch d n đ a lý (và c ng đang

tr thành m t xu h ng chung đ i v i t t c ng i tiêu dùng các châu l c khác nhau).
4

5


giá 7,5 tri u USD (có tài li u công b là 8,5 tri u USD), kem đánh r ng D Lan
2,5 tri u USD5.
Trên th tr ng qu c t , các s n ph m và d ch v đ c b o h quy n SHTT
có th đ c qu ng cáo d dàng h n đ t ng c ng hình nh và ti ng t m c a
doanh nghi p. Ngoài ra, quy n SHTT còn có th t o đi u ki n đ m r ng th
tr ng qu c t thông qua các liên doanh, nh ng quy n th ng hi u và b n
quy n... Các đ i t ng s h u công nghi p tr thành "hàng hoá" thông qua các
ho t đ ng chuy n giao quy n s h u công nghi p, theo đó ch s h u có kh n ng
thu l i b ng cách cho phép ng i khác khai thác các đ i t ng s h u công
nghi p đ c b o h .
- Trong l nh v c đ u t và chuy n giao công ngh : Nhi u nghiên c u ch ra r ng
m c đ ch t ch c a b o h quy n SHTT và kh n ng th c hi n các h p đ ng có
tác đ ng quan tr ng đ n các quy t đ nh đ u t và chuy n giao công ngh qua FDI
c a các công ty đa qu c gia, b i vì ngu n v n FDI th ng có l i th hi u qu
thông qua công ngh cao. Trong nh ng n m 1990, nhi u nhà ho ch đ nh chính
sách các c ng qu c kinh t ngày càng nh n ra vai trò quan tr ng c a b o h
quy n SHTT trong khuy n khích đ u t và chuy n giao công ngh . Thí d , m c
n đ sau khi n c này ti n hành nh ng c i cách v
t ng tr ng FDI t ng nhanh
b ng đ c quy n sáng ch và nhãn hi u hàng hóa vào đ u nh ng n m 1990.
Brazil, s t ng tr ng ngo n m c trong FDI đã di n ra sau khi đ a vào áp d ng
m t lu t m i v s h u công nghi p trong n m 19966 (t 4,4 t USD n m 1995
lên 32,8 t USD n m 2000). Th c t cho th y r ng, m t trong các y u t mà nhà
đ u t tính toán là kh n ng ki m soát th tr ng phân ph i và tiêu th s n ph m.

V i vi c b o h và th c thi quy n SHTT, các s n ph m và d ch v do đ u t mang
l i s th t s t n t i và có ch đ ng trên th tr ng, và đi u đó c ng c ni m tin
c a các nhà đ u t . Nh v y, đ thu hút đ c v n đ u t và k thu t tiên ti n c a
n c ngoài, c n có s b o v thích đáng quy n l i c a các nhà đ u t trong l nh
v c SHTT, c th là ph i xây d ng công c th c thi quy n SHTT đ m nh và hi u
qu .
- Phát tri n ngu n nhân l c có k n ng: B o h quy n SHTT c ng đóng m t vai
trò t ng đ i quan tr ng trong vi c phát tri n l c l ng lao đ ng ch t l ng cao,
làm nòng c t cho s phát tri n c a m i qu c gia. Chúng ta l i quay tr l i v i
tr ng h p n đ ; n u nh ch vài n m tr c đây, n đ đã không th gi chân
đ c các k s và các chuyên gia máy tính hàng đ u c a mình do vi c thi u các
quy đ nh v b o h quy n SHTT; các chuyên gia này đã ph i di c sang các qu c
gia khác n i mà thành qu lao đ ng c a h đ c b o v và nh ng đ i th c nh
tranh không đ c phép khai thác trái phép nh ng ti n b máy tính. Sau đó, vào
5

Nguy n Thanh Tâm, Tính th ng m i c a quy n SH công nghi p, T/c Th ng m i, N0
45, 2003
6
Kamil Idris (2004), S h u trí tu - m t công c phát tri n kinh t h u hi u,.- H.: C c S
h u trí tu .

6


n m 1999, Qu c h i n đ đã thông qua m t đ o lu t b o v s n ph m trí tu c a
các chuyên gia tin h c. K t qu là, n đ đã có ngành công nghi p công ngh cao
s n xu t nh ng ph n m m tiên ti n nh t trên th gi i. S tích l y và c i thi n
ngu n v n con ng i nh v y đã góp ph n đáng k vào vi c t ng n ng su t và t c
đ t ng tr ng kinh t nói chung.

I.2.2 Vai trò c a quy n SHTT trong phát tri n v n hoá
Có th nói, b o h quy n SHTT không ch đóng vai trò quan tr ng trong
quá trình phát tri n kinh t mà ngày nay nó còn có ý ngh a r t l n đ i v i ho t
đ ng v n hóa- xã h i. Nhìn l i l ch s quy n SHTT, khái ni m v “b n quy n” đã
có t th k 17 n c Anh v i lu t b o v nh ng tác ph m sáng t o c a gi i v n
ngh s bao g m các nhà v n, nh c s và ca s , sau này là các nhà làm phim và
chuyên gia vi t ph n m m. Khái ni m này th m chí còn đ c trang tr ng ghi nh n
trong Hi n pháp Hoa K t i i u I, M c 8, Kho n 8 “Qu c h i có quy n … nh m
thúc đ y ti n b khoa h c và ngh thu t b ng cách đ m b o quy n t i cao c a tác
gi và nhà phát minh trong m t kho ng th i gian nh t đ nh đ i v i nh ng tác
ph m và phát minh c a h ”.
Ý t ng c b n v b n quy n này r t đ n gi n: Các ngh s và ng i sáng
tác c n ph i đ c h ng thành qu lao đ ng c a mình trong m t kho ng th i gian
nh t đ nh và sau đó thì nh ng thành qu này s thu c v toàn th xã h i. Xã h i
đ c l i b i quy đ nh này s khuy n khích sáng t o và t o ra nh ng s n ph m v n
hóa phong phú đa d ng cho m i ng i. Nh v y, v th c ch t, b o h b n quy n
là m t nhân t quan tr ng và c n thi t cho vi c đ m b o s sáng t o v n hóa trong
xã h i. V nguyên t c, các tác gi đ c trao cho nh ng quy n l i đ c bi t trong
các l nh v c c th liên quan t i ho t đ ng sáng t o c a h (ví d nh tái b n,
phân ph i hay trình chi u). Nh ng quy n này cho phép các tác gi đ m b o đ c
nh ng l i ích kinh t c ng nh l i ích phi kinh t c a h , do đó s thúc đ y các
ho t đ ng sáng tác v n ch ng và ngh thu t, đ ng th i đem l i nhi u l i ích cho
xã h i.
Hi n nay, cu c cách m ng k thu t trong ph ng th c tái b n, sao chép,
l u tr thông tin s hóa rõ ràng là m t con dao hai l i đ i v i tác gi và nh ng
ng i n m gi b n quy n. M t m t, nó giúp cho tác gi có th qu ng bá tác ph m
c a mình t i đông đ o khán gi m t cách thu n ti n và ti t ki m h n nhi u so v i
tr c đây. Ví d , m t ca s có th t i các bài hát c a mình lên các trang web đ
ng i hâm m trên kh p th gi i có th vào nghe mà không ph i t n ti n đ u t
cho s n xu t, đóng gói, chuy n phát nh ng chi c đ a CD t i nh ng n i xa xôi

theo cách thông th ng. M t khác, ti n b công ngh này c ng t o c h i cho
n n vi ph m b n quy n tác gi trong l nh v c v n hóa di n ra nghiêm tr ng.
Trong k nguyên k thu t s này, nhi u tác ph m v n h c, âm nh c, đi n nh…
b sao chép, in l u và t i l u t internet. Vi c n c p b n quy n di n ra t t c
các châu l c. i u này, đ ng v phía ng i tiêu dùng, nó d ng nh là m t l i

7


ích, vì h có th ti p c n và h ng th các s n ph m v n hóa m t cách d dàng,
v i chi phí r t th p. Tuy nhiên, xét trên khía c nh v n hóa, nó th c ch t là m t
ho t đ ng n c p và xa h n, nó hu ho i tính sáng t o và phát tri n c a m t n n
v n hoá. Khi mà các tác gi bi t r ng cho dù h có s n xu t ra s n ph m gì ch ng
n a thì s n ph m c a h ngay l p t c s b sao chép - n c p - và h không đ c
cung c p đ ti n b c đ phát tri n tài n ng c a mình, thì h ch ng mu n m o
hi m đ sáng tác. Nói cách khác, hành vi vi ph m quy n SHTT đã tri t tiêu đ ng
l c sáng t o c a ng i ngh s . Không ch v y, m t đi u rõ ràng n a là, vi ph m
quy n SHTT còn nh h ng đ n l i ích kinh t c a các đ n v s n xu t ra các s n
ph m đó nh các nhà xu t b n, các công ty s n xu t b ng đ a, các hãng phim
truy n. B i s n ph m c a các công ty này r t khó c nh tranh v i hàng gi , nhái,
sao chép l u v giá c . Ngoài ra, uy tín c a các nhà cung c p c ng b nh h ng
do nh ng s n ph m sao chép l u, hàng gi , hàng nhái kém ch t l ng.
Vì l đó, n u nh quy n SHTT r t c n thi t cho thúc đ y sáng t o cá nhân
và đa d ng v n hóa, thì vi ph m quy n SHTT cùng v i hi u qu th c thi th p b o
h quy n SHTT s phá h y đ ng l c sáng t o các s n ph m v n hóa t t c các
n c trên th gi i. Vì th , m t l n n a, ph i nh n m nh r ng, quy n SHTT đem
l i n n t ng v ng ch c cho vi c xây d ng n n v n hóa phát tri n b n v ng. Khi lao
đ ng sáng t o đ c coi tr ng, đ c b o v thì đó là m t trong nh ng đ ng l c
thúc đ y lao đ ng sáng t o đ ph c v xã h i ngày càng t t h n. B o v quy n
SHTT - trong đó có quy n tác gi v n h c ngh thu t - là m t tiêu chu n c a xã

h i v n minh, ti n b . V n đ là, c n xem xét c ch quy n SHTT nh th nào đ
không làm phá v th cân b ng l i ích gi a các tác gi , các nhà s n xu t và công
chúng trong vi c ti p c n thông tin, tri th c và th ng th c ngh thu t. ây chính
là m t thách th c k nguyên s hóa, làm sao có th b o v quy n l i c a ng i
n m gi b n quy n trong vi c s n xu t và s d ng công ngh m i đ tiêu th các
tác ph m khi ph i đ i m t v i n n n c p và c nh tranh b t h p pháp kh p m i
n i; đ ng th i, c ng ph i đ m b o r ng vi c s d ng h u ích các tác ph m không
b ki m soát m t cách không c n thi t b i h th ng b o v b n quy n quá nghiêm
ng t.
II- B O H QUY N S H U TRÍ TU THEO CÁC CÔNG
T VÀ HI P NH TRIPs
II.1 B o h quy n s h u trí tu theo các công

C QU C

c qu c t

H th ng pháp lu t qu c t v quy n SHTT đã b t ngu n t th k 19 v i
s ra đ i c a hai đi u c n n t ng v quy n SHTT là Công c Paris n m 1883
v B o h s h u công nghi p và Công c Bern n m 1886 v B o h tác ph m
v n h c và ngh thu t. Ti p đó, hàng lo t các công c qu c t v các v n đ khác
liên quan đ n quy n SHTT đã đ c ký k t nh Th a c Madrid v đ ng ký qu c
t đ i v i nhãn hi u n m 1891, Công c Rome n m 1961 v b o h ng i bi u
di n, nhà s n xu t b n ghi âm và các t ch c phát sóng, Công c Brussels v vi c
ph bi n các tín hi u mang ch ng trình đ c truy n qua v tinh, Công c v

8


b o h gi ng cây tr ng m i n m 1961, và Hi p đ nh h p tác v b ng phát minh

sáng ch n m 1970,…Có th th y r ng, các công c qu c t đã đóng vai trò r t
quan tr ng vào vi c b o h quy n SHTT, qua đó thúc đ y các ho t đ ng sáng t o
khoa h c và ngh thu t. S ra đ i c a các đi u c qu c t nói trên đã kh ng đ nh
vai trò ngày càng t ng c a quy n SHTT đ i v i các ho t đ ng đ u t , s n xu t và
th ng m i t ng qu c gia c ng nh trong quan h kinh t qu c t .
H p 2: M t s công

c qu c t tiêu bi u v SHTT

- Công c Paris v b o h s h u công nghi p (ký k t n m 1883 đ c s a đ i
l n cu i vào n m 1979) (do WIPO qu n lý th c hi n). Công c Paris áp d ng
đ i v i s h u công nghi p theo ngh a r ng nh t, bao g m phát minh, nhãn hi u,
ki u dáng công nghi p, gi i pháp h u ích, tên th ng m i, d u hi u đ a lý và
ch ng c nh tranh không trung th c. Các quy đ nh n i dung c a Công c đ c
chia thành 3 nhóm chính: đ i x qu c gia, quy n u tiên và các quy t c chung.
Theo các đi u kho n v đ i x qu c gia, Công c quy đ nh r ng, v s h u
công nghi p, m i n c tham gia ph i b o h công dân c a các n c tham gia
khác nh b o v công dân c a mình. Công dân c a các n c không tham gia
Công c c ng đ c b o h b i Công c n u h đang c trú ho c có c s
công nghi p ho c th ng m i th c s và hi u qu
n c tham gia Công c.
Tính đ n n m 2006, đã có 169 qu c gia tham gia Công c Paris.
- Công c Bern v b o h các tác ph m v n h c và ngh thu t (1886) (do
WIPO qu n lý th c hi n). Công c Bern d a trên ba nguyên t c chính và g m
hàng lo t các quy đ nh xác đ nh m c đ b o h t i thi u c ng nh các quy đ nh
đ c bi t đ i v i các n c đang phát tri n. Ba nguyên t c c b n đó là: i- các tác
ph m có xu t x t m t n c thành viên ph i đ c b o h
m i n c thành
viên khác gi ng nh các n c này b o h cho tác ph m c a công dân n c h ;
ii- vi c b o h không ph thu c vào s tuân th b t k th t c nào; và iii- vi c

b oh đ cl pv is b oh
n c xu t x c a tác ph m. Tuy nhiên, n u m t
n c thành viên quy đ nh m t th i h n dài h n m c t i thi u quy đ nh trong
Công c và tác ph m ng ng đ c b o h
n c xu t x , thì vi c b o h có th
b t ch i m t khi vi c b o h
n c xu t x không còn n a. Công c Bern
quy đ nh vi c b o h ph i bao trùm “m i s n ph m trong l nh v c v n h c, khoa
h c và ngh thu t, không phân bi t ph ng th c và hình th c th hi n”. V th i
h n b o h , quy t c t ng quát là vi c b o h ph i đ c th c hi n cho đ n khi k t
thúc n m th 50 sau khi tác gi qua đ i. 162 qu c gia trên th gi i hi n là thành
viên c a Công c Bern.
- Công c Rome v b o h các nhà bi u di n, các nhà s n xu t b ng đ a âm
thanh và các t ch c phát thanh truy n hình (1961)(do WIPO cùng th c hi n
qu n lý v i T ch c Lao đ ng qu c t (ILO) và T ch c c a Liên hi p qu c v
giáo d c, khoa h c và v n hóa (UNESCO). V i s l ng thành viên tham gia là
83 qu c gia (tính đ n n m 2006), Công c Rome đ m b o vi c b o h các bu i
bi u di n c a các nhà bi u di n, các b ng điã âm thanh c a các nhà s n xu t và

9


các bu i phát thanh, truy n hình c a các t ch c phát thanh, truy n hình. Các
nhà bi u di n (di n viên, ca s , nh c công, v công và nh ng ng i bi u di n các
tác ph m v n h c, ngh thu t) đ c b o h ch ng l i các hành vi nh : phát
thanh, truy n hình và truy n thông đ i chúng trái phép v các bu i bi u di n tr c
ti p c a h ; ghi các bu i bi u di n; sao chép các b n ghi nói trên n u b n ghi đ u
tiên đ c t o ra không đ c s đ ng ý c a h ho c n u vi c sao chép đó nh m
các m c đích khác v i nh ng m c đích mà h cho phép. Ng i s n xu t ch ng
trình âm nh c đ c b o h cho phép ho c c m vi c sao chép tr c ti p ho c gián

ti p các ch ng trình thu thanh c a h . Các t ch c truy n thanh, truy n hình có
quy n cho phép ho c c m m t s hành vi nh t đ nh nh : phát l i ho c ghi l i các
ch ng trình phát thanh, truy n hình c a h . Vi c b o h kéo dài ít nh t đ n khi
h t 20 n m tính t ngày cu i n m trong đó.
Ngu n: />V i đ bao trùm ngày càng r ng đ i v i các v n đ v quy n SHTT, các
công c qu c t , m t ch ng m c nh t đ nh, đã có s đóng góp đáng k vào
vi c đ t n n t ng và phát tri n h th ng b o h quy n SHTT trên ph m vi toàn
c u. Song, do đ c thù c a các công c là tính c ng ch y u, nên trên th c t , các
công c đã đ c phê chu n nh Công c Paris ho c Công c Bern v n không
th th c hi n có hi u qu m c tiêu b o h quy n SHTT. Nguyên do là, th nh t,
các công c qu c t ph n l n đ c p t i v n đ trình t b o h quy n SHTT qu c
t , mà yêu c u pháp lý đ i v i các qu c gia l i h n ch , đi u đó có ngh a là không
đ a ra đ c m t tiêu chu n qu c t v b o h quy n SHTT c th ; th hai, các
công c qu c t ph n l n ch ch đ nh quy n SHTT đ i v i m t lo i hình tài s n
trí tu nh t đ nh, mà không có nh ng quy đ nh toàn di n ph m vi hi u l c v
quy n SHTT; và th ba, ph n l n các công c qu c t v quy n SHTT không h
đ c p đ n các bi n pháp gi i quy t tranh ch p v quy n SHTT. Nh ng h n ch
này c a các công c đã nh h ng không nh đ n hi u qu th c thi quy n SHTT
và là m t trong nh ng ti n đ d n t i s hình thành c a Hi p đ nh TRIPs c a
WTO.
II.2 B o h quy n SHTT theo Hi p đ nh TRIPs
II.2.1. B i c nh ra đ i c a Hi p đ nh TRIPs
T nh ng n m 1980, quy n SHTT b t đ u tr thành m i quan tâm th ng
xuyên và có nh h ng tr c ti p t i các th ch th ng m i qu c t . Các h th ng
b o h quy n SHTT c a các qu c gia khác nhau đ c đánh giá l i và b đòi h i
ph i tuân th các tiêu chu n th ng nh t có tính ch t qu c t . V i s đóng góp ngày
càng t ng c a tài s n trí tu vào t ng tr ng kinh t và t o ra tri th c m t cách
nhanh chóng, bao g m s xu t hi n c a nh ng công ngh m i, đã d n đ n s thay
đ i chính sách v quy n SHTT và s l a ch n cách th c qu n lý tài s n tri th c
m i. Bên c nh đó, khuynh h ng s d ng trái phép các tài s n trí tu l i di n ra

ngày càng ph bi n và tr m tr ng; n n hàng nhái, hàng gi đã tr thành m t v n
n n di n ra trên ph m vi toàn c u. Vi c b t ch c, sao chép đ s n xu t và bán các

10


s n ph m có ch a các thành qu sáng t o đã d n đ n tình tr ng c nh tranh không
lành m nh, đ y lùi kh i th tr ng nh ng ng i đã b công s c đ u t đ t o ra
các thành qu đó. Th c t này làm cho h không có kh n ng thu h i v n và l i
nhu n c n thi t đ ti p t c các ho t đ ng sáng t o. Chính vì v y, m t s n c phát
tri n đã b t đ u s d ng nh ng bi n pháp th ng m i đ ki m ch n n đánh c p
tài s n trí tu n c ngoài. Tuy nhiên, trong th c ti n ho t đ ng th ng m i qu c
t , m c đ b o h quy n SHTT các qu c gia là khác nhau, nên th ng d n t i
nh ng tranh ch p th ng m i không đ c gi i quy t theo nh ng tiêu chí th ng
nh t
Tr c b i c nh đó, vi c t o l p m t h th ng b o h quy n SHTT có tính
b t bu c trên ph m vi qu c t nh m ng n ch n vi c s d ng trái phép tài s n trí
tu và khuy n khích, thúc đ y sáng t o ngày càng tr nên b c thi t. Ph n l n các
qu c gia đ u nh t trí r ng c n ph i th o lu n, ch đ nh ra m t công c m i đi u
ti t các v n đ v quy n SHTT. Và Hi p đ nh TRIPs đã đ c ra đ i thông qua các
cu c đàm phán th ng m i đa ph ng t i Vòng Urugoay c a WTO nh m m c
tiêu gi i quy t m t cách toàn di n v n đ b o h quy n SHTT. Hi p đ nh TRIPs
đ c ký k t vào n m 1994 và chính th c có hi u l c vào tháng 1-1995. V i Hi p
đ nh này, l n đ u tiên nh ng quy đ nh v quy n SHTT đ c đ a vào h th ng
th ng m i đa biên và ng i ta k v ng r ng Hi p đ nh s “góp ph n thúc đ y
vi c c i ti n, chuy n giao và ph bi n công ngh , mang l i l i ích cho c ng i
sáng t o và ng i s d ng công ngh c ng nh l i ích kinh t - xã h i nói chung
và đ m b o s cân b ng gi a quy n l i và ngh a v ”. ( i u 7, Hi p đ nh TRIPs).
II.2.2 N i dung c b n c a Hi p đ nh TRIPs
Các quy đ nh m i đi u ch nh các v n đ liên quan đ n th ng m i c a

quy n SHTT thông qua Hi p đ nh TRIPs đã tr thành m t ph ng ti n giúp c ng
c tr t t , c ng nh gi i quy t tranh ch p m t cách có h th ng h n trên ph m vi
toàn c u. Hi p đ nh nêu ra các nguyên t c và n đ nh các m c đ b o h t i thi u
mà m i qu c gia thành viên ph i b o đ m cho quy n SHTT c a các qu c gia
thành viên khác. Trên c s đó, Hi p đ nh t o ra s cân b ng gi a l i ích lâu dài
và chi phí ng n h n đ i v i xã h i. C ng nh trong các hi p đ nh khác c a WTO,
Hi p đ nh TRIPs d a trên m t s nguyên t c c b n, đó là nguyên t c đ i x qu c
gia, đ i x t i hu qu c và b o h cân b ng 7. Các nguyên t c này không ch áp

- Nguyên t c đ i x qu c gia. Theo đi u 3 c a Hi p đ nh, m i thành viên c a WTO
ph i dành cho công dân c a các thành viên khác đ i x không kém thu n l i h n công
dân c a n c mình trong l nh v c b o h quy n SHTT.
- Nguyên t c đ i x t i hu qu c. i u 4 c a Hi p đ nh quy đ nh b t k thu n l i, u
tiên, đ c quy n ho c mi n tr nào mà m t thành viên đã dành cho công dân c a m t
thành viên khác trong l nh v c b o h quy n SHTT thì c ng đ u ph i đ c danh ngay l p
t c và vô đi u ki n cho công dân c a t t c các thành viên còn l i.
7

11


d ng đ i v i các tiêu chu n v n i dung b o h mà còn áp d ng c đ i v i nh ng
v n đ liên quan đ n kh n ng đ t đ c, xác l p, ph m vi, duy trì và th c thi
quy n SHTT.
Hi p đ nh TRIPs đ c p chi ti t đ n các quy n SHTT khác nhau và cách
th c b o h . Các thành viên c a WTO đ u b t bu c ph i xây d ng h th ng b o
h quy n SHTT qu c gia nh m đ m b o đáp ng các tiêu chu n t i thi u đ c nêu
trong Hi p đ nh theo hai chu n m c c b n v b o h , đó là tính đ y đ và tính
hi u qu c a h th ng pháp lu t v quy n SHTT hi n hành. N n t ng c a Hi p
đ nh là nh ng ngh a v đ c nêu trong các hi p đ nh qu c t ký k t trong khuôn

kh WIPO, nh Công c Paris v b o h s h u công nghi p, Công c Bern v
b o h các tác ph m v n h c ngh thu t. Ngoài ra, Hi p đ nh TRIPs còn b sung
thêm m t s l ng l n các quy đ nh m i. C th , các l nh v c thu c ph m vi đi u
ch nh c a Hi p đ nh TRIPs bao g m: quy n tác gi và quy n liên quan, nhãn hi u
hàng hóa và th ng hi u, ch d n đ a lý, b n v và ki u dáng công nghi p, b ng
sáng ch , s đ b trí m ch tích h p, và b o v thông tin bí m t.
II.2.2.1 Tiêu chu n b o h
- Quy n tác gi : i u 9.1 Hi p đ nh TRIPs quy đ nh các thành viên WTO ph i
tuân th Công c Bern t
i u 1 đ n i u 21 và Ph l c kèm theo. Quy n tác
gi đ c b o h cho đ n 50 n m sau khi tác gi qua đ i. Hi p đ nh TRIPs quy
đ nh các ch ng trình máy tính và c s d li u c ng đ c b o v nh các tác
ph m v n h c theo đúng Công c Bern.
V các quy n liên quan (quy n SHTT c a ng i bi u di n, ng i s n xu t
ch ng trình thu thanh và t ch c phát thanh truy n hình), Hi p đ nh TRIPs quy
đ nh ng i bi u di n có quy n ng n ch n vi c thu, tái b n, phát trên ph ng ti n
vô tuy n ch ng trình bi u di n c a mình mà không xin phép. Ng i s n xu t
ch ng trình thu thanh có quy n cho phép ho c c m tái b n tr c ti p ho c gián
ti p ch ng trình thu thanh c a mình. Các t ch c phát thanh truy n hình có
quy n c m thu, tái b n và phát l i trên ph ng ti n vô tuy n truy n hình c a mình
mà không xin phép. Th i h n b o h đ i v i ng i bi u di n và ng i s n xu t
ch ng trình thu thanh là ít nh t 50 n m, đ i v i các t ch c phát thanh truy n
hình là 20 n m tính t ngày cu i c a n m di n ra ch ng trình bi u di n ho c
ch ng trình đ c thu thanh, truy n hình.
- Nhãn hi u hàng hóa. i u 15 Hi p đ nh TRIPs quy đ nh m i d u hi u ho c s
k t h p các d u hi u có kh n ng phân bi t hàng hóa d ch v c a m t doanh
nghi p v i hàng hóa, d ch v c a m t doanh nghi p khác đ u có th đ c b o h
nhãn hi u hàng hóa. Ch s h u nhãn hi u hàng hóa có đ c quy n ng n ch n t t
-Nguyên t c b o h cân b ng. B o h quy n SHTT ph i góp ph n c i ti n k thu t và
chuy n giao công ngh , đem l i l i ích cho ng i s n xu t c ng nh ng i tiêu dùng, góp

ph n gia t ng s th nh v ng kinh t - xã h i.

12


c các bên th ba s d ng trái phép trong ho t đ ng th ng m i các d u hi u trùng
ho c t ng t đ i v i hàng hóa ho c d ch v gi ng h t ho c t ng t v i hàng hóa
ho c d ch v đã đ c đ ng ký nhãn hi u hàng hóa c a mình n u vi c s d ng này
có nguy c gây nh m l n. i u 16 Hi p đ nh TRIPs quy đ nh các thành viên WTO
ph i tuân th
i u 6bis Công c Paris liên quan đ n b o h nhãn hi u n i ti ng.
Các thành viên WTO có th quy đ nh các đi u ki n c p phép và chuy n nh ng
nhãn hi u hàng hóa, trong đó không đ c quy đ nh vi c c p phép b t bu c và ch
s h u nhãn hi u hàng hóa đã đ ng ký có quy n chuy n nh ng nhãn hi u hàng
hóa đó có ho c không kèm theo vi c chuy n nh ng c s kinh doanh mang nhãn
hi u hàng hóa đó. Th i h n b o h m t nhãn hi u hàng hóa là không d i 7 n m
và có th đ c gia h n v i s l n không h n ch .
- Ch d n đ a lý. i u 22 c a Hi p đ nh quy đ nh ch d n đ a lý là nh ng ch d n
v hàng hóa b t ngu n t m t n c ho c khu v c hay đ a ph ng thu c n c đó,
có ch t l ng, uy tín ho c đ c tính nh t đ nh do xu t x đ a lý quy t đ nh. Các
thành viên WTO ph i quy đ nh nh ng bi n pháp đ các bên liên quan ng n ch n
vi c mô t gây nh m l n cho công chúng v xu t x đ a lý c a hàng hóa ho c t o
thành “hành vi c nh tranh không lành m nh” theo đi u 10 bis Công c Paris.
i u 23 quy đ nh thêm v b o h ch d n đ a lý đ i v i r u vang và r u m nh:
m i thành viên ph i ban hành nh ng quy đ nh pháp lý nh m ng n ch n vi c s
d ng ch d n đ a lý đ xác đ nh lo i r u vang không có xu t x t đ a ph ng
đ c nêu trong ch d n đ a lý đó. Nhãn hi u hàng hóa đ i v i r u vang ho c
r u m nh ch a ch d n đ a lý không ph i n i xu t x c a lo i r u vang ho c
r u m nh đó s không đ c b o h n u lu t pháp c a n c thành viên cho phép
nh v y ho c theo yêu c u c a bên th ba.

- B n v và ki u dáng công nghi p. i u 25 Hi p đ nh TRIPs quy đ nh các thành
viên WTO ph i b o h nh ng ki u dáng công nghi p đ c sáng t o m t cách đ c
l p, có tính m i ho c tính sáng t o ít nh t trong vòng 10 n m. Ch s h u các b n
v đ c b o h có quy n ng n c m vi c s n xu t, bán ho c nh p kh u các s n
ph m mang ho c có ch a hình v gi ng v i hình v đã đ c b o h . Hi p đ nh
TRIPs cho phép các thành viên tùy ý quy t đ nh b o h ki u dáng hàng d t b ng
ki u dáng công nghi p ho c b ng quy n tác gi .
- B ng sáng ch . Hi p đ nh quy đ nh các sáng ch có th đ c b o h thông qua
b ng sáng ch trong vòng ít nh t 20 n m. C s n ph m l n ph ng th c s n xu t
đ u đ c b o h trong h u h t các l nh v c công ngh . Chính ph các n c có th
t ch i c p b ng sáng ch n u vi c khai thác kinh doanh chúng b c m vì vi ph m
tr t t công c ng ho c đ o đ c. Hi p đ nh đ ra các quy n t i thi u dành cho
ng i s h u b ng sáng ch . Tuy nhiên, Hi p đ nh c ng quy đ nh m t s ngo i l
đ đ i phó v i tr ng h p ng i s h u b ng sáng ch l m d ng quy n c a mình,
nh không cung ng s n ph m cho th tr ng. Trong tr ng h p này, theo Hi p
đ nh, chính ph các n c, theo m t s đi u ki n nh t đ nh, có th c p “gi y phép
b t bu c” cho phép các nhà s n xu t khác s n xu t s n ph m này ho c đ c phép
s d ng quy trình s n xu t đã đ c b o h . M t s quy đ nh m m d o nh v y đ c

13


bi t có ý ngh a, nh t là đ i v i các n c đang phát tri n và kém phát tri n, trong
vi c ti p c n nh ng s n ph m thi t y u nh thu c ch a b nh,…
- Thi t k b trí m ch tích h p. Hi p đ nh TRIPs quy đ nh vi c b o h s đ b trí
m ch tích h p trên c s Hi p đ nh Washington v quy n SHTT trong l nh v c
m ch tích h p. Theo đi u 36 c a Hi p đ nh TRIPs, các hành vi nh p kh u, bán
ho c phân ph i nh m m c đích th ng m i m t thi t k b trí m ch tích h p đ c
b o h , m t m ch tích h p trong đó có thi t k b trí m ch tích h p đ c b o h
mà không đ c phép c a ch s h u đ c coi là b t h p pháp. i u 37 c a Hi p

đ nh quy đ nh, các thành viên s không coi nh ng hành vi liên quan đ n s n ph m
vi ph m quy n s h u m t thi t k b trí m ch tích h p do ng i vi ph m vô ý
gây ra là b t h p pháp nh ng s yêu c u b i th ng cho ch s h u thi t k b trí
m ch tích h p sau khi có thông báo vi ph m.
- B o h thông tin bí m t. Hi p đ nh TRIPs không yêu c u các thành viên ph i b o
h thông tin bí m t nh m t d ng s h u mà ch cho phép ng i có quy n ki m
soát thông tin đó kh n ng ng n ch n vi c ng i khác làm ti t l , chi m đo t ho c
s d ng trái phép thông tin này m t cách trái v i hành vi th ng m i trung th c.
i u 39 c a Hi p đ nh quy đ nh các thành viên không đ c phép ti t l nh ng d
li u m t đ c n p cho các c quan chính ph đ xin phép l u hành d c ph m
ho c nông hóa ph m, tr tr ng h p c n thi t nh m b o v công chúng ho c khi
đã ti n hành các bi n pháp c n thi t nh m đ m b o các d li u đó không b ti t l
nh m m c tiêu th ng m i không lành m nh.
- Ki m soát hành vi ch ng c nh tranh trong h p đ ng chuy n giao quy n SHTT
(H p đ ng lix ng). Ch s h u quy n SHTT có th cho phép ng i khác s n xu t
hay sao chép nhãn hi u hàng hóa ho c th ng hi u, tác ph m, sáng ch , b n v
ho c các m u mã đ c b o h . Hi p đ nh TRIPs th a nh n r ng trong s các đi u
ki n c a h p đ ng chuy n giao, ng i ch s h u có th h n ch c nh tranh ho c
c n tr vi c chuy n giao công ngh . Hi p đ nh quy đ nh chính ph các n c, trong
m t s đi u ki n nh t đ nh, có quy n áp d ng các bi n pháp nh m ng n ng a hành
vi ph n c nh tranh và l m d ng quy n SHTT trong l nh v c nh ng b n quy n, và
chính ph các n c ph i s n sàng tham kh o nhau nh m ch ng l i các hành vi
này.
II.2.2.2 Th c thi quy n SHTT
Th c thi có hi u qu quy n SHTT là y u t t i c n thi t, b i vì s ch ng có
ý ngh a gì n u các đi u lu t ch t n t i trên gi y. Chính vì v y, Hi p đ nh TRIPs,
ngoài vi c nêu ra quy đ nh v các n i dung quy n SHTT c n đ c b o h , đã dành
m t ph n thích đáng quy đ nh vi c chính ph các n c ph i làm th nào đ lu t
pháp n c h b o h đ c quy n SHTT và các tr ng h p vi ph m ph i b tr ng
tr đích đáng.

i u 41 quy đ nh các thành viên WTO ph i đ m b o kh n ng
khi u ki n có hi u qu đ i v i m i hành vi xâm ph m các lo i quy n SHTT đ c
đ c p trong Hi p đ nh, trong đó có nh ng bi n pháp ch tài kh n c p nh m ng n
ch n các hành vi xâm ph m và nh ng bi n pháp ch tài nh m ng n ch n không đ

14


các hành vi xâm ph m ti p di n. M t khác, các th t c đó ph i đ c áp d ng theo
cách th c tránh t o ra các hàng rào c n tr ho t đ ng th ng m i h p pháp. Theo
Hi p đ nh, tòa án qu c gia c n ph i có nh ng bi n pháp h u hi u, k p th i đ b o
v các ch ng c c a hành vi vi ph m quy n SHTT. Sau khi đã xác đ nh rõ ch ng
c vi ph m, tòa án ph i ra phán quy t yêu c u ng i vi ph m ph i b i th ng thi t
h i cho ng i n m gi quy n SHTT. Hi p đ nh c ng kêu g i các qu c gia c n l u
ý, n u nh trên th tr ng xu t hi n hành vi n c p b n quy n v i quy mô l n,
theo khung hình ph t, ng i có hành đ ng vi ph m b n quy n s b kh i t , có th
b ng i tù, ho c ch u các hình ph t khác. Các th t c và các bi n pháp ch tài theo
quy đ nh c a Hi p đ nh TRIPs g m 2 nhóm c b n: các bi n pháp ch tài dân s ,
hành chính và hình s .
II.2.2.3 Gi i quy t tranh ch p
Quy đ nh quan tr ng nh t trong l nh v c này là tranh ch p phát sinh liên
quan đ n Hi p đ nh TRIPs s đ c gi i quy t theo quy đ nh c a C quan gi i
quy t tranh ch p c a WTO (DSB). i u 63 yêu c u các thành viên WTO ph i
công b , ho c ít nh t cho công chúng ti p c n b ng ngôn ng qu c gia, t t c các
lu t, quy đ nh, quy t đ nh xét x cu i cùng và quy t đ nh hành chính gi i quy t v
vi c liên quan đ n vi c đ ng ký, b o h , th c thi, ng n ch n l m d ng quy n
SHTT. Ngoài ra, các thành viên ph i công b m i th a thu n đã ký v i các thành
viên WTO khác trong l nh v c quy n SHTT.
II.3 Nh ng thách th c mà các n
hi n Hi p đ nh TRIPs

c đang phát tri n ph i đ

ng đ u khi th c

Liên quan đ n quy n SHTT, Hi p đ nh TRIPs đã d n đ n nh ng tranh lu n
v tác đ ng c a vi c b o h quy n SHTT đ i v i các m c tiêu phát tri n. T quan
đi m c a các n c công nghi p, vi c b o h quy n SHTT là m t ph n th ng cho
s thúc đ y ho t đ ng sáng t o và đ i m i s n ph m trí tu ; các qu c gia này cho
r ng n u không th c hi n b o h quy n SHTT, thì s làm cho các công ty m t d n
đi kh n ng đ u t cho vi c phát tri n s n ph m m i. Chính vì th , h th ng b o
h quy n SHTT theo Hi p đ nh TRIPs đ c đánh giá tích c c m t cách t ng đ i
th ng nh t các n c phát tri n.
V phía các n c đang phát tri n, ch p nh n Hi p đ nh TRIPs là m t s
nh ng b đ đ i l y vi c bao g m v n đ d t may và nông nghi p vào trong
Vòng đàm phán Urugoay, b i vì theo h , Hi p đ nh TRIPs ch y u là b o v cho
quy n l i c a các n c ph ng Tây. Lo ng i này, m t ch ng m c l n, là có c
s , do vi c ch p nh n các tiêu chu n cao c a Hi p đ nh TRIPs tr c m t s t o ra
nh ng thách th c l n đ i v i m c tiêu phát tri n kinh t - xã h i c a các n c
nghèo. Hi p đ nh đã không xem xét m t cách thích đáng s khác bi t gi a hai kh i
qu c gia phát tri n và đang phát tri n trong quá trình phát tri n khoa h c công
ngh , và không có các bi n pháp c th rút ng n kho ng cách này. Bên c nh đó,
Hi p đ nh TRIPs ch chú tr ng đ n quy n SHTT mà không đ c p đ n trách nhi m
xã h i mà quy n s h u này gây ra và h u qu là s càng t ng thêm kho ng cách

15


khác bi t gi a các qu c gia phát tri n và đang phát tri n. Tuy WTO đã có l u ý
đ n m c đ phát tri n th p h n c a các n c đang phát tri n, t đó đ ra các bi n

pháp đ i x đ c bi t và khác bi t (S&DT) nh m t o đi u ki n thu n l i cho các
qu c gia nghèo th c hi n các đi u kho n đã cam k t, song các n c đang phát
tri n đã không th khai thác tri t đ l i th này do b n ch t không b t bu c c a các
bi n pháp u tiên đó.
M t s khó kh n khác mà Hi p đ nh TRIPs có th gây ra cho các n
đang phát tri n đ c th hi n trong nh ng khía c nh sau:

c

- C ch b o h quy n SHTT kh t khe t o ra s b t bình đ ng gi a các n n kinh
t tiên ti n v i các n n kinh t nh , l c h u và gi a các doanh nghi p l n và
doanh nghi p nh . T hoàn c nh kinh t , các n c đang phát tri n đ u có chung
m i lo ng i nh t đ nh khi cân nh c vi c b o h quy n SHTT. M i lo ng i đ u tiên
c a các n c đang phát tri n là các nhà phát tri n công ngh và ch s h u công
ngh th ng là các n c phát tri n tiên ti n. Ph n l n các b ng sáng ch công
ngh đ c c p các n c đang phát tri n đ u n m trong tay ng i n c ngoài. Ví
d , Vi t Nam, t l s đ n xin c p b ng sáng ch c a ng i Vi t trung bình t
1995 đ n 2003 ch chi m 3,4% t ng s đ n n p t i Vi t Nam, và s b ng sáng ch
c a Vi t Nam đ c c p ch chi m 1,3% t ng s b ng sáng ch đ c c p8. Tình
hình nói trên cho th y, các ch th c a n c đang phát tri n không có nhi u c h i
s d ng c ch b o h quy n SHTT c a các n c khác, trong khi h th ng b o h
quy n SHTT c a các n c này l i đ c các ch th n c ngoài khai thác v i c
h i l n h n r t nhi u.
Kh n ng tài chính h n h p và quy mô ph n l n là nh c a các doanh
nghi p các n c đang phát tri n c ng là m t h n ch l n đ doanh nghi p các
n c này khai thác đ c c ch b o h quy n SHTT các n c khác. Khi x y ra
tranh ch p xâm ph m quy n SHTT c a các n c đang phát tri n n c ngoài, th
t c t pháp ph c t p, chi phí thuê lu t s cao,… đã khi n cho nhi u doanh nghi p
không đ s c theo đu i các v ki n t ng đ b o v quy n l i h p pháp c a mình
các n c khác. M t v n đ gây khó kh n n a cho các n c đang phát tri n là vi c

các n c công nghi p tiên ti n ngày càng l m d ng quy n SHTT đ tr ng ph t
th ng m i hay tr đ a trong ho t đ ng th ng m i. Bi u hi n m i này đang là
y u t gây nhi u b t l i cho các n c kém và đang phát tri n, b i vì các n c này
ch a th ngay m t lúc có th hoàn thi n h th ng b o h quy n SHTT ngang b ng
v i trình đ chung c a th gi i. Tr ng h p đi n hình đó là i u kho n 301 trong
Lu t Th ng m i Liên ngành và c nh tranh c a M (Omnibus Trade and
Competitiveness Act) đ c Qu c h i n c này thông qua n m 1998. Theo i u
kho n 301, Chính ph M đ c phép áp d ng các bi n pháp tr đ a các n c b
coi là không có h th ng b o h quy n SHTT h u hi u gây t n th t cho các ch
b n quy n, b ng sáng ch , nhãn hi u,… c a M . Các tranh ch p, xung đ t th ng
Tham gia WTO, c h i và thách th c đ i v i Vi t Nam xét trong l nh v c SHTT, Tài li u
đ c trình bày t i Di n đàn Vi t Nam s n sàng gia nh p WTO, 3,4 /6/2003

8

16


m i c a M v i m t s n c đang phát tri n, nh Trung qu c, Braxin,
trong th i gian v a qua là do Chính ph M áp d ng i u 301 này9.

n đ ,…

- Tác đ ng x u đ n các m c tiêu phát tri n. Hi p đ nh TRIPs m t m c nh t
đ nh đã có tác đ ng x u đ n m c tiêu phát tri n c a các n c nghèo. Hi p đ nh đã
thiên quá nhi u v phía nh ng ng i n m gi b n quy n- ch y u t các n c
phát tri n, trong khi làm t n h i đ n ng i tiêu dùng các qu c gia đang phát
tri n. Tr ng h p các lo i d c ph m đ đi u tr c n b nh HIV/AIDS là m t ví d
đi n hình c a nh ng v n đ n y sinh t Hi p đ nh TRIPs. B nh d ch này đã c p
đi sinh m ng c a hàng tri u ng i trên th gi i, nh t là các n c nghèo, nh ng

đ n nay nhi u b nh nhân v n không th có đ c thu c đi u tr do giá thu c quá
cao vì ph i tr ti n b n quy n. Tuy Hi p đ nh (đi u 31) c ng quy đ nh m t ngo i
l đ c g i là c p phép b t bu c cho phép các n c đang phát tri n s n xu t các
lo i thu c có b n quy n mà không ph i tr ti n b n quy n quá cao cho ng i ch
s h u, song không ph i n c nào c ng có kh n ng khai thác ngo i l này.
H n n a, b o h quy n SHTT v công ngh m t cách nghiêm kh c có
ngh a là s c n tr và h n ch quá trình truy n bá và ph bi n công ngh - m t quá
trình r t c n thi t trong chính sách phát tri n, nh t là đ i v i các n c đang phát
tri n có trình đ công ngh th p. Do v y, tình tr ng b o h c ng r n theo Hi p
đ nh TRIPs đ i v i các quy n SHTT có th gây h u qu nghiêm tr ng; đó là t o ra
th đ c quy n cho ng i n m gi quy n SHTT, d n đ n nguy c nâng giá bán các
s n ph m, kh ng ch b t h p lý và t o ra s khan hi m hàng hóa, làm n y sinh
tình tr ng khó ti p c n đ i v i hàng hóa, s n ph m. Ví d , n u các d li u tr c
nghi m lâm sàng đ c gi kín và b o h ch t ch t i 5 n m nh Hi p đ nh TRIPs
quy đ nh, thì các hãng d c c a các n c đang phát tri n khó mà có c h i phóng
tác và c i biên đ có đ c d c ph m riêng c a mình. Vi c h h u nh tr thành
các đ i lý bán thu c cho các công ty n c ngoài v i giá r t đ t cho ng i dân
trong n c s là đi u t t y u. Tình tr ng này ngày càng tr nên rõ r t đ i v i các
n c có s phát tri n công ngh và m c s ng xã h i th p nh Vi t Nam. M t
khác, th i gian b o h quy n SHTT theo Hi p đ nh TRIPs quá lâu s t ng c ng
quy n l c cho gi i ch c a các n c giàu, trong khi h n ch doanh nhân n c
nghèo ti p nh n nh ng tri th c th m chí đã tr thành công c ng.
- Tác đ ng x u đ n đ i s ng c a ng i nông dân: Vi c th c thi quy n SHTT
thông qua b o h các lo i gi ng cây tr ng có th d n đ n vi c ng i nông dân s
ph i mua gi ng cây t các nhà s n xu t gi ng các qu c gia phát tri n v i m c
giá c t c . i u này s nh h ng t i ngành s n xu t gi ng cây và làm gia t ng chi
phí c a s n xu t nông nghi p, c ng nh giá thành c a các lo i nông s n. Nghiên
c u c a Ngân hàng Th gi i v Braxin và Mêhicô cho th y các gi ng ngô đ c
b o h có giá đ t h n nhi u so v i các gi ng ngô khác.
9

Lª Xu©n Th¶o (2005), §æi míi vµ hoµn thiÖn ph¸p luËt vÒ SHTT, NXB T− ph¸p, Hµ
Néi.

17


- Chi phí l n cho vi c th c hi n Hi p đ nh TRIPs. Vi c b o h quy n SHTT c a
Hi p đ nh TRIPs theo nh ng đi u ki n ng t nghèo c a các n c phát tri n đòi h i
các n c đang phát tri n ph i dành ra nh ng ngu n l c không nh trong t ng
ngu n l c v n đã h n ch c a mình. Theo c tính c a Ngân hàng Th gi i, chi
phí đ th c hi n m t hi p đ nh c a WTO có th lên t i 100 tri u USD. Rõ ràng
r ng, đây là m t thách th c r t l n đ i v i các n c đang phát tri n, đ c bi t là các
n c nghèo. c p đ vi mô, c ch b o h quy n SHTT v i tiêu chu n cao theo
Hi p đ nh TRIPs s đ t các doanh nghi p và các nhà đ u t c a các n c đang
phát tri n vào m t môi tr ng pháp lý ph c t p h n, b t bu c h ph i chi phí
nhi u h n cho vi c s d ng c ch này.
s d ng có hi u qu c ch b o h
quy n SHTT, các doanh nghi p c n ph i đ u t th i gian h c h i. T t c nh ng
đi u đó d ng nh t o thêm gánh n ng ho c m t lo i rào c n đ i v i nh ng n l c
xâm nh p vào th tr ng trong và ngoài n c c a các doanh nghi p, đ c bi t là các
doanh nghi p m i.
Nh v y, các n c đang phát tri n th y r ng quan đi m t ng c ng b o h
quy n SHTT có th làm ph ng h i đ n các m c tiêu phát tri n chung c a h .
Th c hi n các cam k t thúc đ y s b o h m nh m h n đ i v i các tài s n trí tu ,
các n c đang phát tri n s b lâm vào tình th h t s c b t l i đ duy trì s c c nh
tranh c a n n kinh t ngay trên sân nhà c ng nh trên th tr ng toàn c u. Nhìn
toàn c c quá trình hình thành và n i dung đã có hi u l c c a Hi p đ nh TRIPs, có
th th y r ng các n c công nghi p tiên ti n s có l i h n trong quá trình th c thi
Hi p đ nh TRIPs, và các n c đang phát tri n tr c m t ph n nào có th b thua

thi t. Song, nh các ph n trên đã phân tích, v n đ b o h quy n SHTT là không
th tách kh i th ng m i toàn c u, và quá trình phát tri n kinh t c a các n c
đang phát tri n ph thu c r t nhi u vào vi c ti p c n th tr ng các n c phát
tri n. Bên c nh đó, v trung h n và dài h n, b o h quy n SHTT ch c ch n s
mang l i l i ích cho c nh ng n c nghèo. Vì v y, h u h t các n c đang phát
tri n đã chuy n sang thái đ ch p nh n vi c b o h quy n SHTT. Trên th c t ,
m t s n c đang phát tri n đã b c đ u thành công trong n l c th c hi n các
quy đ nh c a Hi p đ nh TRIPs và h n ch đ c nh ng nh h ng tiêu c c c a
Hi p đ nh này và b c đ u g t hái nh ng l i ích t h th ng b o h SHTT.
III- KINH NGHI M C A TRUNG QU C TRONG VI C TH C THI HI P
NH TRIPS VÀ BÀI H C RÚT RA CHO VI T NAM
III.1 Kinh nghi m c a Trung Qu c trong vi c th c thi Hi p đ nh TRIPs
Trong quá trình đàm phán gia nh p WTO, v phía Hi p đ nh TRIPs, Trung
Qu c đã đ a ra nhi u cam k t th c hi n các đi u kho n c a Hi p đ nh. Sau khi
Trung Qu c gia nh p WTO vào tháng 12 n m 2001, có nhi u đánh giá khác nhau,
th m chí trái ng c nhau v tình hình th c hi n quy n SHTT n c này. Song,
nhìn chung, Trung Qu c đã có nhi u n l c trong l nh v c b o h quy n SHTT
nh m th c hi n các cam k t c a mình thông qua các bi n pháp khác nhau.

18


III.1.1 T ng ph bao quát các quy đ nh v quy n SHTT
Xét v tính đ y đ trong th c thi Hi p đ nh TRIPs, Trung Qu c đã tham gia
vào t t c các đi u c qu c t liên quan trong khuôn kh Hi p đ nh này.
h
tr cho đàm phán gia nh p WTO v l nh v c quy n SHTT, Trung qu c đã c ng
c c ch v quy n SHTT c a mình. T n m 1991, n c này đã c i thi n đáng k
ch đ b o h quy n SHTT b ng vi c ban hành nh ng lu t l m i v b n quy n,
phát minh sáng ch , nhãn hi u th ng m i và bí m t th ng m i. Trung Qu c

c ng gia nh p m t s công c v quy n SHTT nh Công c Berne và Công c
v B n quy n qu c t , Công c Gieneva, Hi p đ nh v h p tác phát minh và
Th a c Madrid v B o v nhãn hi u hàng hóa. Ngoài ra, Trung qu c và M
c ng đã ký m t lo t hi p đ nh trong giai đo n 1992-1996 nh m t ng c ng ngh a
v c a Trung Qu c v b o v quy n tác gi nh Hi p đ nh v t ng c ng b o h
phát minh và b n quy n n m 1992, Hi p đ nh v t ng c ng quy n SHTT n m
1995,… Trong các cu c đàm phán đa ph ng v i các Nhóm Công tác c a WTO,
Trung qu c c ng đ a ra các cam k t s th c hi n các yêu c u c a Hi p đ nh TRIPs
ngay khi gia nh p mà không c n có giai đo n chuy n ti p.
Sau khi tr thành thành viên c a WTO, Trung Qu c đã ti n hành b sung
và ch nh s a toàn di n các lu t có liên quan đ n b o v quy n SHTT và ban hành
m t s quy đ nh m i nh m cung c p n n t ng pháp lý m nh h n c ng nh nêu b t
lên v n đ quy n SHTT trong phát tri n khoa h c- công ngh và trong s nghi p
đ i m i đ t n c. Trong 5 n m 2001-2005, Trung qu c đã ti n hành s a đ i và
xây d ng r t nhi u lu t và quy đ nh liên quan đ n quy n SHTT nh Lu t Sáng
ch , Lu t B n quy n tác gi , Lu t Nhãn hi u th ng m i, các quy đ nh v b o h
SHTT h i quan, b o h ph n m m máy tính, b o h thi t k m ch tích h p, bi u
t ng Olympic,... Nh ng v n b n pháp quy này đã cho phép Trung qu c t o ra
m t h th ng pháp lu t quy n SHTT hoàn ch nh phù h p v i các tiêu chu n qu c
t và là c s quan tr ng cho vi c thi t l p h th ng th c thi quy n SHTT c a
n c này.
III.1.2 T ng c

ng hi u l c th c thi các quy đ nh v quy n SHTT

Xét v tính hi u l c, đ th c thi có hi u qu Hi p đ nh TRIPS, Trung qu c
đã cho s a đ i Lu t Hình s , đ a v n đ vi ph m quy n SHTT vào trong B Lu t
này, cung c p khuôn kh pháp lý cho các c quan h i quan trong vi c b o v
quy n SHTT và t ng thêm quy n h n cho Phòng Công nghi p và Th ng m i
(IAC) và các v n phòng y viên công t trong vi c phát hi n các s n ph m sao

chép. Bên c nh đó, n c này còn thành l p m t b ph n ph trách v quy n SHTT
trong Tòa án t i cao. Trung Qu c c ng đã ti n hành nhi u đ t ra quân ch ng n n
vi ph m b n quy n tác gi và buôn l u qua biên gi i. Tuy v y, hi u qu thu đ c
không cao. Trung Qu c hi n nay c ng đ ng th i là n c đ ng đ u th gi i v vi
ph m quy n tác gi . Tính đ n nay đã 5 n m k t khi Trung Qu c gia nh p WTO
và th c thi Hi p đ nh TRIPS theo các đi u kho n đã cam k t, t l vi ph m b n
quy n tác gi Trung Qu c v n m c báo đ ng. S li u th ng kê c a c quan

19


qu n lý b n quy n qua các n m 2002, 2003, 2004 và 2005 cho th y m c đ vi
ph m b n quy n c a Trung Qu c lên t i 90%, ngh a là c 10 b n sao chép trên th
tr ng thì có t i 09 b n là trái phép.
Chính ph Trung Qu c nh n th c r t rõ vi c vi ph m b n quy n tràn lan
không ch nh h ng đ n hình nh c a n c này trên th ng tr ng qu c t , mà
còn làm h i t i s phát tri n c a các ngành công nghi p trong n c. Vì v y, cùng
v i nh ng áp l c th c thi các đi u kho n c a Hi p đ nh TRIPS và đ h n ch các
t n th t v kinh t do các vi ph m quy n SHTT gây ra, Trung Qu c đã n l c
không ng ng trong vi c b o h quy n SHTT.
t ng c ng hi u l c th c thi
hi p đ nh TRIPS c a mình, bên c nh vi c hoàn thi n m t h th ng pháp lu t đ y
đ và ch t ch v SHTT, Trung Qu c đã đ a ra m t lo t bi n pháp:
- T ng c ng công tác tuyên truy n, b i d ng nh n th c SHTT cho công
chúng. Quy n SHTT d ng nh v n là m t khái ni m t ng đ i m i Trung
Qu c và h u h t ng i dân không có ki n th c v v n đ này. H n 50% sinh viên
đ i h c Trung Qu c dùng các s n ph m vi ph m b n quy n tác gi vì nh ng lý do
v giá c . Không ch gi i tr mà gi i doanh nghi p, các nhà qu n lý c ng nh lãnh
đ o các c p, các ngành c ng ch a quan tâm đúng m c đ n v n đ b o h quy n
SHTT. M t khi nh v y, Chính ph hi u r ng, các doanh nhân, các nhà qu n lý,

các công dân c a mình s ch u nhi u thi t thòi khi mà Trung Qu c đã gia nh p vào
sân ch i th gi i. Vì v y, Chính ph Trung qu c trong nh ng n m qua đã đ c bi t
chú tr ng t i vi c tuyên truy n nh ng ki n th c và pháp lu t v quy n SHTT.
Trong su t k ho ch 5 n m 2001-2005, các ch ng trình đào t o trên ph m vi
r ng ti n hành cho các cán b
các c p, các ngành trên toàn qu c, cho nh ng
ng i dân v quy n SHTT đ c khuy n khích r t nhi u. T n m 2004, Chính ph
quy t đ nh tài tr cho tu n l quy n SHTT t 20-26/4 hàng n m đ tuyên truy n
ph bi n ki n th c v quy n SHTT, bao g m: các h i th o, các cu c thi hi u bi t
v quy n SHTT, các báo cáo chuyên môn và các qu ng cáo công c ng v quy n
SHTT trên các ph ng ti n thông tin đ i chúng c ng nh các ph ng ti n khác.
Bên c nh đó, Trung Qu c là n c đi tiên phong trên th gi i v giáo d c
b o v quy n SHTT cho h c sinh ti u h c. D y cho h c sinh ti u h c v b o v
quy n SHTT có th giúp ng n các em không ph m lu t và khuy n khích các em
tr thành nh ng nhà sáng ch và nhà khoa h c khi chúng l n lên. Môn h c v
quy n SHTT c ng đã đ c đ a vào gi ng d y các tr ng đ i h c đ h tr vi c
đào t o nh ng chuyên gia trong l nh v c này. Ngoài ra, Trung Qu c còn t ng
c ng tuyên truy n v quy n SHTT thông qua các ho t đ ng tuyên truy n t p
trung quy mô l n: tri u t p h i ngh công b tin t c; ch tác ti t m c đ c bi t
(Ch ng trình truy n hình đ c bi t v quy n SHTT); xu t b n sách và in t r i;
t ng c ng tuyên truy n trên m ng; t ch c h i th o, h i ngh chuyên đ và h i
ngh nghiên c u th o lu n.
-Thi t l p h th ng b o v quy n SHTT h i quan. V n đ này đ c Chính
ph Trung Qu c đ c bi t quan tâm b i l , song hành cùng n n hàng gi , hàng

20


nhái, hàng sao chép l u thì vi c chuy n nh ng lu ng hàng này qua biên gi i tiêu
th đang là m t v n n n. Th tr ng các s n ph m nghe nhìn đ c quan tâm tr c

nh t vì đây là th tr ng có s v vi ph m b n quy n nhi u nh t.
H i quan Trung Qu c, bên c nh vi c ng n ch n các ho t đ ng xu t nh p
kh u trái phép còn đ m đ ng ngh a v b o v các nhãn hi u th ng m i, b n
quy n và các quy n có liên quan, b ng sáng ch và nhãn hi u Olympic theo các b
lu t và quy đ nh liên quan. Sau khi Trung qu c gia nh p WTO, công tác b o v
quy n SHTT càng đ c t ng c ng, k t n m 2001 s hàng hoá b b t gi hàng
n m trung bình t ng 30%. Theo con s chính th c, trong n a đ u n m 2006, h i
quan n c này đã gi i quy t 1.076 v vi ph m quy n SHTT v i t ng tr giá h n
68 tri u nhân dân t , thu gi 39 tri u món hàng gi , qua đó l i ích h p pháp c a
ch s h u Trung Qu c và ng i n c ngoài đ c b o v m t cách hi u qu .
Nh n th c đ c r ng c n có s ng h và h tr t phía xã h i, H i quan
Trung qu c luôn trung thành v i nguyên t c công khai và minh b ch, c trong các
ho t đ ng th c thi c th c ng nh trong quá trình so n lu t. Nguyên t c này đ c
c th hoá b ng các ho t đ ng nh : i- gi i thi u t i công chúng các b lu t và quy
đ nh liên quan đ n công tác th c thi b o v quy n SHTT, cung c p d ch v thông
tin và tr l i th c m c qua m ng nh m h ng d n và khuy n khích ch s h u tìm
đ n s b o v c a ngành H i quan; ii- khuy n khích ng i dân tham gia vào công
tác so n lu t, m i đ i di n c a các doanh nghi p đóng góp ý ki n trong quá trình
s a đ i các quy đ nh v B o v quy n SHTT c a H i quan; và iii- giáo d c c ng
đ ng v b o v quy n SHTT thông qua vi c t ch c nhi u ho t đ ng giáo d c
khác nhau nh m gi i thi u ki n th c liên quan đ n b o v quy n SHTT cho các
doanh nghi p đang tham gia vào th tr ng th ng m i qu c t .
- Thi t l p các trung tâm khi u ki n v quy n SHTT và m t đ ng dây nóng
đ ng i dân có th g i đ n khi có nh ng vi ph m quy n SHTT. Thông qua các
trung tâm khi u ki n và đ ng dây nóng, các vi ph m v quy n SHTT nhanh
chóng đ c phát hi n và gi i quy t. Bi n pháp này đang t ra r t hi u qu và đ c
Trung qu c ti n hành nhân r ng trên ph m vi l n. Tính đ n cu i tháng 8/2006, có
kho ng 50 thành ph có các trung tâm nh v y Trung Qu c.10
Hi n nay, Trung Qu c đ c đánh giá là qu c gia có t c đ đ ng ký b n
quy n cao nh t nhì th gi i và là qu c gia "m nh tay" nh t trong l nh v c qu n lý

internet và ch ng l i n n sao chép l u các s n ph m nghe nhìn và ph n m m. H i
quan Trung Qu c đ c T ch c H i quan th gi i (WCO) nêu g ng đi n hình v
thành tích trong th i gian qua.

Government acts against IPR violations of China,
(8/8/2006)
10

21


III.1.3. M t s thành t u v b o h quy n SHTT c a Trung Qu c trong k
ho ch 5 n m 2001-2005
- Ch t l ng và s l ng đ i t ng c a quy n SHTT đ c c i thi n. Trong k
ho ch 5 n m 2001-2005, s l ng các đ ng ký v b ng sáng ch , nhãn hi u
th ng m i, b n quy n tác gi , gi ng cây tr ng m i, ph n m m và thi t k m ch
tích h p t ng lên đáng k . Trong giai đo n này, Trung Qu c đ ng đ u th gi i v
s l ng đ ng ký mô hình và thi t k ; đ ng ký b ng sáng ch cho các phát minh
đ ng th 3 th gi i và Trung Qu c đ ng th 4 th gi i v s l ng các đ ng ký
gi ng cây tr ng m i. S l ng b ng sáng ch đ ng ký 5 n m qua ngang b ng v i
giai đo n 1986-2000, trong khi đó, đ ng ký nhãn hi u th ng m i b ng v i giai
đo n 1980-2000. Ch tính riêng trong n m 2004, đ ng ký b ng sáng ch c a Trung
Qu c đ t m c 2 tri u, ch m t 4 n m 2 tháng sau khi nhãn hi u th ng m i th 1
tri u đ c đ ng ký - con s mà tr c đó n c này đã ph i m t 15 n m m i đ t
đ c.
Vi c t ng lên m nh m c a các sáng ch , đ ng ký nhãn hi u th ng
m i,… Trung Qu c trong 5 n m qua đã minh ch ng cho nh ng n l c c a n c
này trong vi c tuyên truy n t m quan tr ng c a quy n SHTT, đáp ng các cam k t
th c hi n Hi p đ nh TRIPs, đ ng th i đó c ng là bi u t ng cho s th nh v ng
c a n n kinh t th tr ng Trung Qu c, tín hi u t t lành cho môi tr ng đ u t và

ti m n ng l n trong phát minh và đ i m i.
tđ cb
chép l u.

c ti n m i trong qu n lý d ch v Internet và ng n ch n hàng sao

Ki m soát ch t ch các trang web: Trung Qu c hi n có 123 tri u ng i s d ng
internet, đ ng th hai th gi i sau M v n c có s dân s d ng internet cao nh t
và ch vài n m n a Trung Qu c s tr thành qu c gia có s ng i l t web đông
nh t th gi i, không n c nào v t qua n i. Chính vì v y, các nhà đ u t n c
ngoài luôn mu n đ c chia s th ph n béo b này. Cách đây 5 n m, Trung Qu c
đã ban hành các quy đ nh liên quan đ n các ho t đ ng kinh doanh vi n thông c a
các nhà đ u t n c ngoài. Tuy nhiên m t s nhà đ u t n c ngoài không đ ng
ký b n quy n ti p t c cung c p các d ch v b t h p pháp, s d ng gi y phép chung
ho c m n, ho c các tên mi n, th ng hi u c a các đ i tác Trung Qu c. T i đây,
Trung Qu c s thông qua các quy đ nh v th t ch t h n các website đ c tài tr
n c ngoài, c m các nhà đ u t n c ngoài m các website d i các gi y phép
cho thuê. Theo B Công nghi p thông tin, các công ty vi n thông n i đ a không
đ c phép bán ho c cho thuê gi y phép cho các nhà đ u t n c ngoài.
T ng b c gi m n n làm hàng gi và sao ch p b t h p pháp: T 8/2004 đ n cu i
n m 2005, nhi u chi n d ch đ c bi t v b o h quy n SHTT đã đ c ti n hành. C
quan qu n lý xu t b n và b n quy n tác gi đã đi u tra và gi i quy t h n 50 tri u
s n ph m làm gi , nhái và sao chép l u; đóng c a 19.000 c s kinh doanh b t h p
pháp. C quan qu n lý b ng sáng ch ti p nh n 2.818 tr ng h p tr c ti p liên
quan đ n vi ph m sáng ch c ng nh 331 v tranh cãi liên quan, gi i quy t t ng

22


c ng 3.176 tr ng h p làm gi sáng ch và 304 v vi ph m các quy n sáng ch

khác11. Các b và s các c p, các ngành đã thi t l p m t c ch h p tác đ đi u tra
và x lý n n sao chép b t h p pháp c ng nh các vi ph m sáng ch khác. Tháng
7/2006, sau h n m t tháng phát đ ng chi n d ch 100 ngày ch ng vi ph m b n
quy n, 8 tri u n ph m sao chép b t h p pháp b thu gi , h n 3.000 c a hàng trên
kh p đ t n c bán các s n ph m sao chép b đóng c a, 9.500 c a hàng b ph t
hành chính12. Có t i 10 b và các c quan qu c gia b t tay nhau th c hi n chi n
d ch này, trong đó có B An ninh công c ng, C quan Qu n lý nhà n c v báo
chí và xu t b n, C quan B n quy n qu c gia, B V n hoá... cùng g n 1 tri u công
ch c tham gia chi n d ch. C nh sát c ng t ng c ng ph t nh ng k vi ph m quy n
SHTT, s n sàng phát l nh truy nã, x lý hình s đ i v i các đ i t ng s n xu t,
v n chuy n và tiêu th các s n ph m sao chép b t h p pháp, hàng gi , hàng nhái.
Chính ph Trung Qu c báo cáo r ng, tính đ n n a đ u 2005, s v vi ph m quy n
SHTT b truy t hình s đã là 1549 tr ng h p, t ng 25% so v i cùng k 200413.
Có th nói, Trung Qu c hi n nay đang đóng vai trò ngày càng ch đ ng
trong c i cách và đi u ch nh các lu t l quy n SHTT nh m làm phù h p v i các
tiêu chu n qu c t , và có chính sách gi i quy t các v vi ph m quy n SHTT ph c
t p theo m t cách h p lý và đúng đ n, và đang t o ra m t hình nh tích c c h n
thông qua vi c h p tác v i nhi u n c, nhi u t ch c qu c t v b o h quy n
SHTT. K ho ch 5 n m l n th 10 đã cho th y s đ c bi t chú tr ng c a Chính
ph Trung Qu c đ i v i quy n SHTT, đ t n n t ng v ng ch c cho nh n th c v
chi n l c quy n SHTT qu c gia trong k ho ch 5 n m 2006-2010.
Tuy nhiên, nhìn nh n v nh ng thành t u c a Trung Qu c trong vi c th c
thi b o h quy n SHTT, có th th y n i lên hai khía c nh c c k rõ nét. Khía c nh
th nh t, đ i v i ho t đ ng đ ng ký b o h quy n SHTT cho b ng sáng ch , nhãn
hi u th ng m i, b n quy n tác gi , gi ng cây tr ng m i, ph n m m và thi t k
m ch tích h p, là nh ng ho t đ ng có ý ngh a tích c c đ i v i n n kinh t Trung
Qu c, thì Trung Qu c hi n đang là m t trong nh ng qu c gia đi đ u th gi i. Vì
nh ng thành qu nêu trên, v m t này, Hi p h i S h u trí tu qu c t (IIPA),
c ng nh c ng đ ng th gi i không th ch trích gì Trung Qu c. Khía c nh th
hai, đ i v i ho t đ ng qu n lý, ki m soát và x lý vi ph m quy n SHTT thì IIPA

cho r ng Trung Qu c th c s ch a làm h t mình. B ng ch ng là, s v vi ph m
qua các n m t 2002 - 2005 không nh ng không gi m mà còn có xu h ng gia
11

China's IP Achievements during the 10th Five-Year Plan (2001-2005),

(10/8/06)
12

100-day Campaign against Piracy
China (18/8/2006)

steps

into

second

period

in

13 IIPA Comments to the TPSC on China's WTO Compliance, September 2005

23


t ng trong nhi u l nh v c. Có th đ n c m t ví d nh sau, n m 2004, theo th ng
kê c a C c H i Quan Trung Qu c, t ng s đ a l u đ c đ a vào Trung Qu c là
79,4 tri u đ a, c ng v i 165 tri u đ a l u trong th tr ng n i đ a thì t ng s đ a l u

trên th tr ng Trung Qu c lên t i h n 165 tri u đ a, v t xa so v i con s 64 tri u
và 78,8 tri u qua các n m 2003 và 2002. Nh ng gì Trung Qu c đã h a vào tháng
4/2004, r ng "s gi m đáng k m c đ vi ph m quy n SHTT", "t ng áp d ng x
ph t hình s đ i v i h at đ ng xu t - nh p kh u, tàng tr và phân ph i các s n
ph m vi ph m b n quy n, hàng gi , hàng nhái c ng nh đ i v i các ho t đ ng vi
ph m b n quy n trên internet",… đ n nay v n ch a x y ra, và nhìn chung, m c đ
vi ph m quy n SHTT c a Trung Qu c v n m t m c cao khó có th ch p nh n.
Lý gi i v đi u này, có ý ki n cho r ng, m t khía c nh nào đó, các ho t đ ng vi
ph m quy n SHTT này v n có l i cho n n kinh t Trung Qu c, c ng nh cho
ng i dân n c này. Do v y, có th th y r ng cái đ c xem là b t h p pháp trong
m t nh ng n c giàu không nh t thi t ph i tr thành b t chính đ i v i nh ng n c
nghèo14. Xét toàn c c, tr c khi gia nh p WTO, rõ ràng là Trung Qu c đã rút ng n
nhanh chóng kho ng cách v công ngh v i các n c Tây Âu m t ph n r t l n
nh sao chép và nhái k ngh . Trên th c t , đi u này r t có ý ngh a đ i v i ti n
trình phát tri n kinh t - xã h i c a Trung Qu c. ây có l là lý do khi n nh ng
đ t ra quân tr c đây c a Trung Qu c, tuy c ng đã tri t phá đ c nhi u c s làm
hàng gi , hàng nhái nh ng ch a th c s th m tháp so v i n n hàng gi , hàng nhái
trôi n i trên th tr ng Trung Qu c. m t ch ng m c nh t đ nh, có th coi th c t
này nh m t kinh nghi m quý báu cho các n c đang phát tri n, trên con đ ng đi
tìm s th nh v ng.
III.2 M t s bài h c kinh nghi m rút ra cho Vi t Nam
Rõ ràng là, WTO là sân ch i c a th gi i, do nh ng n c có n n kinh t
phát tri n t o d ng nên. C ng nh v y, Hi p đ nh TRIPs là con đ c a các n c
công nghi p tiên ti n, n i mà h có đi u ki n đ nghiên c u - tri n khai, phát
minh, sáng ch , sáng t o ra nh ng cái m i và h mu n thu l i t các thành qu đó.
Vì th , vô hình chung, v i nh ng n c có n n kinh t kém phát tri n, công ngh
l c h u nh Vi t Nam thì vi c tuân th hoàn toàn Hi p đ nh TRIPs s t o ra nh ng
khó kh n không nh cho m c tiêu phát tri n kinh t - xã h i trong n c nh đã
phân tích trên. Song, m t khi đã tr thành thành viên c a WTO, thì s c ép ph i
th c hi n các cam k t luôn hi n h u, bu c các bên tham gia ph i n l c thi hành.

i u này đ t ra m t thách th c l n đ i v i Vi t Nam khi tr thành thành viên c a
WTO là ph i th c hi n các cam k t b o h quy n SHTT theo Hi p đ nh TRIPsđi u có th có nh ng tác đ ng x u ban đ u t i s phát tri n c a đ t n c, đ ng
th i khai thác đ c nh ng l i th mà Hi p đ nh có th đem l i.
T th c ti n c a Trung Qu c, có th rút ra m t s đi m Vi t Nam c n l u
ý trong quá trình th c thi b o h quy n SHTT sau khi gia nh p WTO. ó là: iki n toàn h th ng pháp lu t v SHTT thông qua vi c ban hành lu t v SHTT bao
14

Ph m Duy Ngh a (2005), T n m n v D lu t SHTT, T/c Tia sáng, s 16

24


trùm các v n đ SHTT mà Hi p đ nh TRIPs đòi h i; ii- t ng c ng hi u qu th c
thi b o h quy n SHTT thông qua giáo d c nâng cao nh n th c c a toàn xã h i v
t m quan tr ng c a quy n SHTT b ng các bi n pháp khác nhau, nh gi ng d y t i
tr ng h c, tuyên truy n qua các ph ng ti n thông tin đ i chúng,…; iii-chú tr ng
t i vi c nâng cao n ng l c c a các c quan th c thi b o h quy n SHTT, đ c bi t
nh n m nh t i ngành h i quan- là ngành có vai trò c c k quan tr ng trong vi c
phát hi n và x lý nh ng vi ph m v SHTT biên gi i. Tr ng h p Trung Qu c
cho th y, sau khi gia nh p WTO, n c này đã có ti n b đáng k trong l nh v c
b o h quy n SHTT. M t m t, Trung Qu c đã c g ng tuân th các quy đ nh c a
Hi p đ nh TRIPs.
c bi t, Trung Qu c đã có nh ng chính sách, bi n pháp r t
quy t li t đ th c thi quy n SHTT, nh t là trong l nh v c nâng cao nh n th c v
quy n SHTT c a ng i dân và t ng c ng n ng l c c a ngành h i quan. M t
khác, m t ch ng m c nh t đ nh, Trung Qu c đã thành công trong vi c th c hi n
các quy đ nh đã cam k t m t cách m m d o, linh ho t, đ t đ c m c tiêu kép là
v a tuân th các đi u c đã ký, v a không đ y các doanh nghi p c a mình vào
tình th khó kh n. Nói c th h n, đ i v i nh ng ho t đ ng liên quan đ n b o h
quy n SHTT mà có l i cho Trung Qu c, cho các doanh nghi p và th ng nhân

n c này, nh đ ng ký b o h quy n SHTT, Trung Qu c đã có nh ng bi n pháp
r t hi u qu . Còn đ i v i các ho t đ ng b o h có nguy c làm ph ng h i đ n
n n kinh t Trung Qu c, không có l i cho phát tri n kinh t - xã h i, dù là trong
ng n h n, Trung Qu c ch th c thi m t ch ng m c nh t đ nh sao cho không b
ch trích quá đáng c a IIPA. Nh th , Trung Qu c gi m thi u đ c nh ng b t l i
cho n n kinh t do Hi p đ nh TRIPs gây ra. Là m t n n kinh t xu t phát đi m
th p h n Trung Qu c r t nhi u khi h b t đ u gia nh p WTO, vì v y không có lý
do gì đ Vi t Nam b qua nh ng kinh nghi m quý báu đó và v n d ng phù h p
vào hoàn c nh kinh t - v n hóa - xã h i c a mình, đ có th h ng l i t quy n
SHTT ngay trong th i gian tr c m t. Nh ng kinh nghi m này c a Trung Qu c
trong quá trình th c thi Hi p đ nh TRIPS s là nh ng bài h c đáng giá mà Vi t
Nam có th tham kh o.

25