Tư tưởng chính trị platon qua tác phẩm nền cộng hòa và ý nghĩa lịch sử của nó

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN
---------oOo----------

NGUYỄN THỊ THANH THỦY

TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ PLATON QUA
TÁC PHẨM NỀN CỘNG HÒA VÀ Ý NGHĨA
LỊCH SỬ CỦA NÓ

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC
Chuyên ngành: Lịch sử Triết học

Thành phố Hồ Chí Minh – 2012


ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN
---------oOo----------

NGUYỄN THỊ THANH THỦY

TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ PLATON QUA
TÁC PHẨM NỀN CỘNG HÒA VÀ Ý NGHĨA
LỊCH SỬ CỦA NÓ
LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC
Chuyên ngành: Lịch sử Triết học
Mã số: 62228001

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
1. PGS.TS. ĐINH NGỌC THẠCH

2. GS.TS. BÙI THẾ CƯỜNG

PHẢN BIỆN ĐỘC LẬP
1. GS.TS. PHẠM NGỌC QUANG
2. PGS.TS. NGUYỄN NGỌC HÀ

PHẢN BIỆN HỘI ĐỒNG
1. PGS.TS. ĐẶNG HỮU TOÀN
2. PGS.TS. LƯƠNG MINH CỪ
3. PGS.TS. NGUYỄN THẾ NGHĨA

Thành phố Hồ Chí Minh – 2012


MỤC LỤC
Trang
PHẦN MỞ ĐẦU................................................................................................3
Chƣơng 1:

H

THÀNH TƢ TƢỞNG CHÍNH TRỊ PLATON ......................................................... 19

1.1. ĐIỀU KIỆN LỊCH SỬ VÀ TIỀN ĐỀ LÝ LUẬN HÌNH THÀNH TƢ TƢỞNG
CHÍNH TRỊ PLATON ......................................................................................... 19

1.1.1. Điều kiện lịch sử tác động

n . 19

1.1.2. Tiền đề lý luận hình thành tư tưởng chính trị của Platon ........................ 27
1.2. SỰ HÌNH THÀNH TƢ TƢỞNG CHÍNH TRỊ CỦA PLATON QUA MỘT SỐ
TÁC PHẨM TIÊU BIỂU ....................................................................................... 35

1.2.1. Khái lược nội dung một số tác phẩm tiêu biểu qua các thời kỳ ............... 35
1.2.2. Sự thống nhất quan điểm chính trị với thế giới quan và nhận thức luận
trong triết học Platon .......................................................................................... 44
Chƣơng 2:

– SỰ THỂ HIỆN CƠ BẢN TƢ TƢỞNG

CHÍNH TRỊ CỦA PLATON .................................................................................. 52

2.1. SỰ RA ĐỜI VÀ KẾT CẤU CỦA TÁC PHẨM NỀN CỘNG HÒA ...................... 52
2.1.1. Sự ra đời của tác phẩm Nền cộng hòa...................................................... 52
2.1.2. Kết cấu của tác phẩm Nền cộng hòa ....................................................... 58
2.2. MỘT SỐ NỘI DUNG TƢ TƢỞNG CHÍNH TRỊ CO BẢN CỦA TÁC PHẨM
NỀN CỘNG HÒA ................................................................................................. 66

2.2.1. Vấn đề phân chia giai cấp và quyền lực chính trị trong tác phẩm Nền
cộng hòa ............................................................................................................. 66


2.2.2. Quan niệm về s

Nền

cộng hòa ............................................................................................................. 75
2.2.3. Quan niệm về s

trong tác phẩm Nền cộng hòa ............................... 86

2.2.4. Quan niệm về giáo dục con người trong tác phẩm Nền cộng hòa ........... 90
Chƣơng 3:
PLATON .......................................................................................101

3.1.
................................................................................................................... 101
–

3.1.1.

............................................................................................................... 101
3.1.2. Dấu ấn Platon trong tư tưởng chính trị trung, cận đại Tây Âu .............. 112
3.1.3. Tinh thần hoài nghi và phê phán tích cực
................................................................. 119
3.2. NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA TỪ TƢ TƢỞNG CHÍNH TRỊ PLATON ĐỐI VỚI
QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG NHÀ NƢỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT
NAM .................................................................................................................. 137

3.2
3.2.2.Vấn đề ổ

............................ 138
............................... 151

3.2.3. Vấn đề giáo dục con người toàn diện..................................................... 158
KẾT LUẬN ..................................................................................................... 164
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................... 167
CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ .................................... 174

3

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài
Đề cập quy luật về tính kế thừa trong sự phát triển tƣ tƣởng, Ph.
Ăngghen viết: “tƣ duy lý luận chỉ là một đặc tính bẩm sinh dƣới dạng năng
lực của ngƣời ta mà có thôi. Năng lực ấy cần phải đƣợc phát triển hoàn thiện,
và muốn hoàn thiện nó thì cho tới nay, không có một cách nào khác hơn là
nghiên cứu toàn bộ triết học thời trƣớc”[10, 487].
Trong tác phẩm Bút ký triết học V.I. Lênin cũng đã vạch ra những
“vòng khâu” hay những vòng tròn xoáy ốc của lịch sử nhận thức. V.I. Lênin
viết: “nhận thức của con ngƣời không phải là một đƣờng thẳng, mà là một
đƣờng cong đi gần vô hạn đến một loạt những vòng tròn, đến một vòng xoáy
ốc”.V.I. Lênin [51, 385].
Nhận định của những nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin cho
thấy việc nghiên cứu quá khứ để rút ra những bài học cho hôm nay thực sự có
ý nghĩa.
Platon1 là một trong những nhà tƣ tƣởng vĩ đại nhất thời cổ đại. Tƣ
tƣởng chính trị của ông hình thành trong điều kiện khủng hoảng của nền dân
chủ chủ nô, sự gia tăng căng thẳng và xung đột xã hội, sự mất phƣơng hƣớng
của con ngƣời trong đời sống tinh thần. Vì thế, tƣ tƣởng triết học – chính trị
của ông một mặt phản ánh lập trƣờng của quý tộc chủ nô, mặt khác gợi mở
những giải pháp vƣợt qua tình trạng hiện có, vƣơn đến các giá trị tốt đẹp
trong cuộc sống.
Dƣới hình thức duy tâm, ông phát triển tƣ tƣởng của Socrates, xây
dựng những nền tảng vững chắc của ý thức con ngƣời. Ông có công lớn trong
việc nghiên cứu các vấn đề của ý thức xã hội, khẳng định vai trò to lớn của nó

Bản tiếng Anh dịch thành Plato, song chúng tôi để nguyên cách phiên âm ra tiếng Latin là
Platon (từ nguyên Hy Lạp: Πλάηων, phiên ra tiếng Latin: Plátōn)
1


4

trong việc hình thành nhân cách và ý thức cá nhân con ngƣời. Đồng thời bƣớc
đầu ông xây dựng những nền tảng của các khái niệm, phạm trù và tƣ duy lý
luận nói chung. Mặc dầu có những hạn chế về thế giới quan và quan điểm
nhân sinh, xã hội, song ông đƣợc các nhà nghiên cứu xem nhƣ một bộ óc lớn
của thời đại, nhiều vấn đề do ông nêu ra đến nay tiếp tục đƣợc tìm hiểu, đánh
giá, rút ra những bài học bổ ích cho quá trình hoàn thiện các chuẩn mực, giá
trị xã hội.
Tƣ tƣởng chính trị chiếm vị trí quan trọng trong hệ thống tƣ tƣởng của
Platon (Platon, 428/427 - 348/347 TCN)2. Từ Platon trở đi, suốt nhiều thế kỷ
vấn đề nhà nƣớc, hay chế độ chính trị lý tƣởng đƣợc nhiều nhà tƣ tƣởng đề
cập, thể hiện khát vọng của nhân loại hƣớng đến một không gian xã hội tốt
đẹp, thay thế cho cái đang tồn tại.
Là nhân chứng của những biến cố lịch sử phức tạp tại Hy Lạp, gắn liền
với những thăng trầm của nền dân chủ chủ nô, Platon đã đƣa vào các tác
phẩm của mình tâm trạng và khát vọng của ngƣời Hy Lạp, suy tƣ của triết gia
về sự cần thiết cải tổ đời sống xã hội vì mục tiêu nhân văn, khai sáng. Do
định kiến giai cấp và điều kiện lịch sử trong khuôn khổ chế độ chiếm hữu nô
lệ, một số quan điểm của ông, trong đó có quan điểm chính trị, chứa đựng
những yếu tố không tƣởng và bảo thủ. Song, nhƣ một tất yếu của sự phát triển
tƣ tƣởng, những vấn đề mà ông nêu ra, cùng với các tên tuổi của thế giới cổ
đại phƣơng Tây nhƣ Solon, Pericles, Socrates, Democritos, Aristoteles,
Polybius, đã tạo nên điểm xuất phát của lịch sử tƣ tƣởng chính trị phƣơng
Tây.

Tác phẩm

hình thành vào giai đoạn phát triển rực rỡ của

tƣ tƣởng triết học Platon. Tác phẩm này đƣợc xem nhƣ một trong những công

2

Việc xác định năm sinh và mất của Platon không thống nhất. Một số tài liệu xác định 424/423 - 348/347
TCN (Wikipedia, the free encyclopedia), hoặc 429 - 347 TCN (Stanford Encyclopedia of Philosophy), hoặc
427 - 347 TCN (Wikipedia tiếng Việt)…


5

trình tiêu biểu về chính trị3 của Platon, trong đó chứa đựng cách tiếp cận về
các vấn đề chính trị, xã hội sau hơn nửa thế kỷ sụp đổ của nền dân chủ
Athenes. Cái chết của Pericles (429 TCN), sự bất ổn trong nội bộ những
ngƣời đứng đầu Athenes, sự mệt mỏi và tâm trạng bất an của dân chúng,
những mâu thuẫn xã hội gay gắt và hàng loạt yếu tố khác đã khiến cho nền
dân chủ chủ nô - sự thể nghiệm đầu tiên mô hình nhà nƣớc dân chủ đi đến
cáo chung.
Vấn đề chính trị - xã hội trong công trình của các nhà tƣ tƣởng Hy Lạp,
La Mã cổ đại chứng tỏ rằng bất kỳ hệ thống triết học, chính trị nào cũng đều
là sản phẩm của thời đại, chịu sự chi phối của những điều kiện lịch sử - xã hội
của thời đại ấy. C. Mác từng khẳng định: “Mọi triết học chân chính đều là
tinh hoa về mặt tinh thần của thời đại mình”[12, 157]. Có ngƣời hiểu “triết
học chân chính” một cách đơn giản và mang nặng tính định kiến về mặt thế
giới quan, song theo chúng tôi, nhận định ấy của C. Mác càng cho thấy triết
học, với tính cách là sáng tạo của tƣ duy con ngƣời trong quá trình hoàn thiện

đời sống xã hội, là một phần sống động của văn hóa, là linh hồn sống của văn
hóa. Nhận định của C. Mác trong trƣờng hợp này không gắn giá trị của một
hệ thống triết học với một lực lƣợng xã hội, mà với toàn bộ dòng chảy của
lịch sử, trong đó sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập là động lực
của phát triển. Triết học của Socrates, Platon, Aristoteles và nhiều tên tuổi lớn
khác của thế giới cổ đại phƣơng Tây là một phần của kho báu tƣ duy nhân
loại.
Tƣ tƣởng chính trị của Platon một mặt phản ánh lập trƣờng chính trị
của giới quý tộc chủ nô, mong muốn thay thế chế độ dân chủ sơ khai, với tất
cả những thành quả và hạn chế của nó trong hơn nửa thế kỷ tồn tại bằng một
chế độ chính trị kết hợp cái tốt đẹp thuộc về dĩ vãng và những mặt tích cực
của quả đầu chính trị theo mô hình Sparte; mặt khác bày tỏ khát vọng của
3

Mặc dù, cũng nhƣ các tác phẩm khác, Nền cộng hòa không bàn về những vấn đề chính trị thuần tuý, mà
chứa đựng các yếu tố bản thể luận, nhận thức luận.


6

ngƣời Hy Lạp trong việc tìm kiếm hình mẫu lý tƣởng của thiết chế chính trị,
với nguyên tắc hàng đầu là công bằng, đồng thời gắn với nó là tính trật tự,
nghiêm minh và ổn định.
Tác phẩm
,

đ

thoại

, Critias, Timaeus
Platon
thoại

Sophist…

Phedon (Phaedo),

thoại
Platon
ằm
hoàn

Platon

àng

Platon

Platon trong
công dâ
(Πολιτικός,

hoàn

)

hoàn
ĩa
ạm

Athenes
Critias

Platon
Timaeus.


7

Tƣ

Platon
Athenes

,

Platon

Platon – Platon

Platon

tác phẩm

hòa
m sâu
Critias

Timaeus

ủa

Atlantis
hoạt
tác phẩm
Platon

hòa

Athenes

,
Platon
,

Các tác phẩm

, Critias, Timaeus
Platon

Platon nh

hòa,


8

Platon

Platon

các tác phẩm

Platon
c

oteles,

ia
–

–

Platon

Bacon, Hobbes, Kant, Fichte, Hegel
–

Platon.
nhƣng
Platon

t

Platon,

hoạt

Timaeus

Critias

,
Platon cho mai sau.