Thực phẩm chức năng, vai trò, vị trí trong phát triển và ứng dụng dược liệu

BỘ MÔN DƯỢC LIỆU - TRƯỜNG ĐH DƯỢC HÀ NỘI

2016

THỰC PHẨM CHỨC NĂNG, VAI TRÒ, VỊ TRÍ TRONG PHÁT TRIỂN VÀ
ỨNG DỤNG DƯỢC LIỆU.
1. Chức năng, vai trò.
Thế giới hiện đại đang quay về với các hợp chất thiên nhiên có trong động
vật và cây cỏ, khai thác kinh nghiệm y học cổ truyền và nền văn minh ẩm thực của
các dân tộc phương Đông, hạn chế tối đa việc đưa các hoá chất vào cơ thể - thủ
phạm của các phản ứng phụ, quen thuốc, nhờn thuốc. Việt Nam hiện nay cũng
không nằm ngoài xu thế chung đó. Với những thành công bước đầu đã đạt được
cộng thêm những tiềm năng to lớn của đề tài nguyên sinh học là những cơ sở quan
trọng để chúng ta đẩy mạnh nghiên cứu, sản xuất các loại Thực phẩm chức năng
(TPCN) - một lĩnh vực có nhiều triển vọng.
Khái niệm thực phẩm chức năng (Functional foods) được người Nhật sử dụng
đầu tiên trong những năm 1980 để chỉ những thực phẩm chế biến có chứa những
thành phần tuy không có giá trị dinh dưỡng nhưng giúp nâng cao sức khoẻ cho
người sử dụng. Theo Viện Khoa học và Đời sống quốc tế (International Life
Science Institute - ILSI) thì "thực phẩm chức năng là thực phẩm có lợi cho một hay
nhiều hoạt động của cơ thể như cải thiện tình trạng sức khoẻ và làm giảm nguy cơ
mắc bệnh hơn là so với giá trị dinh dưỡng mà nó mang lại". Theo IFIC, thực phẩm
chức năng là những thực phẩm hay thành phần của chế độ ăn có thể đem lại lợi ích
cho sức khoẻ nhiều hơn giá trị dinh dưỡng cơ bản. Thực phẩm chức năng có thể là
sản phẩm có nguồn gốc tự nhiên hoặc là thực phẩm trong quá trình chế biến được
bổ sung thêm các chất "chức năng". Cũng như thực phẩm thuốc, thực phẩm chức
năng nằm ở nơi giao thoa giữa thực phẩm và thuốc và người ta cũng gọi thực phẩm
chức năng là thực phẩm - thuốc.


BỘ MÔN DƯỢC LIỆU - TRƯỜNG ĐH DƯỢC HÀ NỘI

•

2016

Bộ Y tế Việt Nam định nghĩa thực phẩm chức năng: là thực phẩm dùng để
hỗ trợ chức năng của các bộ phận trong cơ thể người, có tác dụng dinh
dưỡng, tạo cho cơ thể tình trạng thoải mái, tăng sức đề kháng và giảm bớt
nguy cơ gây bệnh. Tuỳ theo công thức, hàm lượng vi chất và hướng dẫn sử
dụng, thực phẩm chức năng còn có các tên gọi sau: thực phẩm bổ sung vi
chất dinh dưỡng, thực phẩm bổ sung, thực phẩm bảo vệ sức khoẻ, sản phẩm
dinh dưỡng y học.

•

Ban đầu thực phẩm chức năng chỉ được nghiên cứu để cung cấp dưỡng
chất cho các nhà du hành vũ trụ, nhưng sau đó nó được thương mại hoá,
bán cho nhiều người tiêu dùng bình thường. Nhờ có khoa học, công nghệ
sinh học phát triển nên thực phẩm chức năng hiện nay ngày càng đa dạng và
phong phú nhằm cung cấp các loại dưỡng chất bổ sung cho cơ thể.

•

Thực phẩm chức năng có 4 tác dụng là: Thanh- Điều - Bổ -Phòng giúp cơ
thể chúng ta thanh trừ, đào thải các loại độc tố mà chúng ta nạp vào cơ thể từ
việc ăn, uống, hít thở, điều chỉnh công năng của các tế bào, các hệ trong cơ
thể, bổ sung các vi chất cần thiết cho cơ thể mà nguồn thức ăn hàng ngày
cung cấp không đủ và làm tăng khả năng miễn dịch của cơ thể để phòng
bệnh và hỗ trợ đẩy lùi bệnh tật.

2. Vị trí trong phát triển và ứng dụng dược liệu
Sử dụng TPCN đã trở thành xu hướng trên toàn thế giới. Tại những nước phát
triển như Mỹ, Nhật, Trung Quốc, Hàn Quốc, Canada việc sử dụng TPCN là rất phổ
biến. Tại Mỹ, trên 70% dân sử dụng TPCN hàng ngày. Việt Nam ta cũng không
nằm ngoài quy luật này. Dù TPCN mới vào VN từ năm 2000 nhưng đến nay đã có
hơn 10.000 sản phẩm lưu hành trên thị trường, trong đó nhập khẩu chiếm đến 40%.


BỘ MÔN DƯỢC LIỆU - TRƯỜNG ĐH DƯỢC HÀ NỘI

2016

Chỉ trong vòng 3 năm gần đây, đã có thêm gần 1.800 doanh nghiệp tham gia sản
xuất và kinh doanh thực phẩm chức năng.
Xã hội hiện đại với quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đã dẫn đến nhiều
thay đổi trong phương thức làm việc (ngồi văn phòng nhiều hơn, vận động ít
hơn…), thay đổi phương thức đi lại (trước đây đi bộ nhiều, nay có nhiều phương
tiện cơ giới hỗ trợ), rồi việc ăn quá nhiều, chuộng thức ăn nhanh… nên nguy cơ
bệnh tật cũng nhiều hơn. Việc bổ sung thực phẩm chức năng vì vậy mà trở nên
quan trọng, cần thiết. Việc dùng TPCN là hoàn toàn tự nguyện và với những người
có điều kiện.
TPCN mới chỉ vào Việt Nam vào khoảng năm 2000, và cho đến nay đã có 3 văn
bản của Bộ Y Tế về quản lý TPCN. Tuy nhiên, đây là một lĩnh vực mới nên trong
quá trình phát triển sẽ khó tránh khỏi nhiều bất cập. Vì thế, sắp tới Bộ sẽ phải tiếp
tục đưa ra những thông tư mới để quản lý mặt hàng này sao cho phù hợp với tình
hình thực tiễn. Có thể nói TPCN là thách thức của các nhà quản lý.
Đối với nước ta hiện nay, việc nghiên cứu tạo ra các chế phẩm thực phẩm chức
năng với phương châm “công nghệ cao, bản sắc cổ truyền” đang là hướng nghiên
cứu rất lý thú và có lợi thế, vì lẽ chúng ta có thế mạnh về tài nguyên sinh học nhiệt
đới và có kho tàng kinh nghiệm phong phú của y học dân tộc. Từ việc sử dụng bột

cóc làm thuốc chống bệnh còi xương cho trẻ em, việc sử dụng côn trùng và các
động vật rừng với mục đích bổ dưỡng và làm thuốc chữa bệnh, đến việc sử dụng
nhiều loại sản phẩm biển có giá trị dinh dưỡng cao, dược liệu quý có tác dụng “hồi
xuân cường lực, cải lão hoàn đồng” như “nhất yến sào, nhì bào ngư”, món ăn “Bát
trân” gồm 8 loại hải sản quý phục vụ các bữa yến tiệc trong cung đình khi xưa...
Kho tàng kinh nghiệm này không ngừng được bổ sung từ thế hệ này qua thế hệ


BỘ MÔN DƯỢC LIỆU - TRƯỜNG ĐH DƯỢC HÀ NỘI

2016

khác trong quá trình lao động sản xuất, chinh phục thiên nhiên và đang được y sinh
học hiện đại soi sáng, chứng minh.
Gần đây, một số thực phẩm chức năng do Việt Nam sản xuất trên cơ sở ứng
dụng CNSH để nâng cấp công nghệ cổ truyền, đã được đưa ra thị trường nhằm
phục vụ nội tiêu và xuất khẩu. Đó là Pantocrin từ nhung hươu sao Việt Nam, rượu
Tam xà, rượu Tắc kè, rượu Hải sâm... Trong đó, rượu bổ Tam xà (kích thích tiêu
hoá, tuần hoàn, bổ dương, trị thấp khớp) được sản xuất bằng công nghệ enzym,
chất lượng cao, được người tiêu dùng trong và ngoài nước ưa thích. Sản phẩm đã
được nhận Huy chương vàng tại Hội chợ Triển lãm thành tựu kinh tế kỹ thuật tại
Hà Nội, năm 1995. Những năm gần đây, một số sản phẩm từ tài nguyên sinh vật
rừng và biển đã được sản xuất dưới dạng viên nang, viên nén, dung dịch uống...
trên dây chuyền hiện đại tại nhiều xí nghiệp dược phẩm trong nước. Các sản phẩm
này là kết quả nghiên cứu nghiêm túc của các chương trình khoa học và công nghệ
do các viện nghiên cứu, các trường đại học trong nước tiến hành. Đó là các chế
phẩm nhuận gan, lợi mật, tạo máu, dưỡng não, sáng mắt, tăng cường sinh lực (cho
VĐV, lực lượng vũ trang và người lao động), phòng chống ung thư... đang được
người tiêu dùng ưa thích. Các sản phẩm này hoàn toàn có thể thay thế hàng ngoại
nhập.

Trong thể thao, việc sử dụng các kích tố hoá học tổng hợp đều bị cấm nghiêm
ngặt. Việc nghiên cứu, tìm kiếm, khai thác các nguồn HCSH với mục đích tăng
cường thể lực cho VĐV đang trở thành một cuộc ganh đua thầm lặng và mang tính
bí mật giữa các quốc gia, thậm chí giữa các tỉnh, thành trong một quốc gia. Điều
này là dễ hiểu vì nó có liên quan đến số lượng huy chương giành được. Những năm
qua, chúng tôi “đã tiến quân ra biển” để tìm kiếm các nguồn HCSH tự nhiên. Dưới


BỘ MÔN DƯỢC LIỆU - TRƯỜNG ĐH DƯỢC HÀ NỘI

2016

sự chỉ đạo của Giáo sư, Viện sỹ Đặng Vũ Minh, phòng thí nghiệm của chúng tôi đã
tham gia một chương trình nghiên cứu về HCSH biển và đã có được một số kết quả
bước đầu rất đáng khích lệ. Trong chương trình nghiên cứu, chúng tôi đã tiến hành
phân tich sinh hoá 4 loài hải sâm ăn được (Holothuria scabra, Actynopyga
echinites, Pachithyon rubra, Bahachia graeffei); 4 loài rắn biển ăn được (Lapemis
hardwwickii Gray, Hydrophys cyanocintus, Microcephalophys gracillis, Praescula
viperina) và loài cầu gai (Echinoidea)... Chúng tôi đã phát hiện được một số HCSH
quan trọng có trong thịt của chúng, mà chưa thấy có tài liệu nào công bố: Các
hormone steroid, glucozit triterpen, carotenoid, neuropeptid, các axit amin không
thay thế được, các nguyên tố vi lượng có hoạt tính sinh lý (Fe, Zn, Cu, Se...). Các
phát hiện mới này đã tạo cơ sở khoa học soi sáng cho kinh nghiệm y học cổ truyền
và vấn đề quan trọng là đã dẫn chúng tôi đến các giải pháp công nghệ để sản xuất
được một số chế phẩm thực phẩm chức năng phục vụ tăng cường sức khoẻ cho
VĐV, lực lượng vũ trang và người lao động. Đó là các chế phẩm viên nang Hải
sâm (từ hải sâm), Rabiton và Rabitam (từ rắn biển), Hagaton (từ hải long, cầu gai).
Công nghệ sản xuất các chế phẩm này đều được tiến hành trên dây chuyền hiện đại
của các công ty, xí nghiệp dược như: Xí nghiệp dược Trung ương 25, Công ty Cổ
phần Dược Traphaco, và đã đăng ký chất lượng hàng hoá tại Cục Vệ sinh An toàn

Thực phẩm, được Bộ Y tế cấp giấy phép sản xuất, lưu hành trong toàn quốc. Tác
dụng y sinh học của các chế phẩm đã được nghiên cứu kỹ trong các mô hình thực
nghiệm trên động vật, nghiên cứu trên lâm sàng tại Bệnh viện Bạch Mai và cuối
cùng là ứng dụng trên VĐV. Kết quả cho thấy: Với liều 600 mg/ngày/người (chế
phẩm hải sâm, rắn biển) đã giúp phục hồi, thậm chí phục hồi vượt mức hàng loạt
chỉ tiêu sinh lý, nâng cao thể lực và thành tích của tất cả các VĐV trong thực
nghiệm. Các chế phẩm này đã góp phần cải thiện tốt các chỉ tiêu tâm lý, hoạt động


BỘ MÔN DƯỢC LIỆU - TRƯỜNG ĐH DƯỢC HÀ NỘI

2016

thần kinh, giúp các VĐV xử lý tốt các tình huống (100% VĐV không mắc lỗi tín
hiệu điện tử), các chỉ tiêu thể lực tốt hơn và trong tập luyện đều đạt thành tích cao
hơn so với đối chứng. Mới đây, trong một số công trình khoa học (của một nhóm
nghiên cứu tiến hành trên 30 học sinh và 30 VĐV, và của 2 luận án Tiến sỹ) đã
công bố những phát hiện bổ sung thêm về tác dụng của các chế phẩm hải sâm,
Rabiton. Đó là các tác dụng dương tính lên hoạt động chức năng của trung ương
thần kinh và tác dụng giải độc của chế phẩm viên nang hải sâm trong trường hợp
cơ thể bị nhiễm độc thuốc trừ sâu - Fenobucarb, thuộc nhóm Carbamat đang dùng ở
Việt

Nam.
Thế giới hiện đại đang có xu hướng quay về với các hợp chất thiên nhiên có

trong động vật và cây cỏ, khai thác kinh nghiệm y học cổ truyền và nền văn minh
ẩm thực của các dân tộc phương Đông, hạn chế tối đa việc đưa các hoá chất vào cơ
thể - thủ phạm của các phản ứng phụ, quen thuốc, nhờn thuốc (hiện nay, 90-95% số
nhóm chất quan trọng như kháng sinh, các loại vitamin, các nội tiết tố... có nguồn

gốc hoá học tổng hợp). Xu thế này cùng với những thành công bước đầu đã đạt
được và những tiềm năng to lớn của chúng ta về tài nguyên sinh học, đó là những
cơ sở quan trọng để chúng ta đẩy mạnh nghiên cứu, sản xuất các loại thực phẩm
chức năng - một lĩnh vực có nhiều triển vọng.
3. Kết luận.
TPCN - Sự trở lại với thiên nhiên
TPCN - Lang băm của thế kỷ 21 - Sử dụng kinh nghiệm cổ truyền để phát
triển
TPCN - Con đẻ của YHCT nhưng lại lớn lên và trưởng thành, được trang bị
bằng tất cả các chiêu thức của KHKT hiện đại (công nghệ thông tin, bán
hàng đa cấp, marketting mạnh mẽ, tuyên truyền tinh thần…)


BỘ MÔN DƯỢC LIỆU - TRƯỜNG ĐH DƯỢC HÀ NỘI

2016

TPCN - Thách thức cho các nhà quản lý
TPCN nhập - Nỗi nhục của các Dược sỹ và là bài học cho YHCT (Kết quả
dựa trên thực nghiệm).