Hoàn thiện chính sách phát triển giáo dục đại học ở Việt Nam hiện nay.pdf

2

L I CAM OAN

Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u khoa h c c a riêng tôi. Các
s li u, k t qu

ư c nêu trong

tài là trung th c, có ngu n g c và xu t x rõ

ràng, không trùng l p hay sao chép b t c cơng trình khoa h c nào ã công b .

Tác gi lu n án


3

M CL C
N i dung

Trang

Trang ph bìa

1

L i cam oan

2

M cl c

3

Danh m c các ký hi u và các ch vi t t t

6

Danh m c các b ng

7

Danh m c các hình v

8

PH N M

9

U

CHƯƠNG 1: NH NG V N
PHÁT TRI N GIÁO D C
KINH T TH TRƯ NG

CƠ B N V CHÍNH SÁCH
I H C TRONG I U KI N

I H C TRONG

1.1. CHÍNH SÁCH PHÁT TRI N GIÁO D C
N N KINH T TH TRƯ NG: B N CH T VÀ VAI TRÒ
1.1.1.

c i m c a giáo d c

i h c trong i u ki n kinh t th trư ng

1.1.2. Khái ni m chính sách phát tri n giáo d c
1.1.3.

ih c

c i m c a chính sách phát tri n giáo d c

1.2. N I DUNG VÀ CÁC NHÂN T
SÁCH PHÁT TRI N GIÁO D C
T TH TRƯ NG

18
35

i h c trong

41

NH HƯ NG
N CHÍNH
I H C TRONG N N KINH

44

1.2.1. N i dung c a chính sách phát tri n giáo d c
1.2.2. Các nhân t

18

27

i h c.

1.1.4. T m quan tr ng c a chính sách phát tri n giáo d c
n n kinh t th trư ng

18

ih c

nh hư ng t i chính sách phát tri n giáo d c

45
ih c

53

1.3. KINH NGHI M CHÍNH SÁCH PHÁT TRI N GIÁO D C
I H C C A M T S NƯ C TRÊN TH GI I

62

4

1.3.1. Chính sách phát tri n giáo d c
tri n và n n kinh t chuy n i

62

Nh ng kinh nghi m rút ra cho vi c hoàn thi n chính sách phát
tri n giáo d c i h c các nư c i v i nư c ta

79

CHƯƠNG 2: TH C TR NG CHÍNH SÁCH PHÁT TRI N
GIÁO D C
I H C VI T NAM

1.3.2.

các nư c phát tri n, ang phát

85

2.1. KHÁI QUÁT CHÍNH SÁCH PHÁT TRI N GIÁO D C
H C VI T NAM T SAU
IM I
N NAY

I

85

2.1.1. Q trình i m i n i dung chính sách phát tri n giáo d c
h c nư c ta.

i

85

ánh giá bi n pháp th c hi n chính sách phát tri n giáo d c
h c

i

105

2.2. NH NG H N CH CH Y U VÀ NGUYÊN NHÂN H N
CH C A CHÍNH SÁCH PHÁT TRI N GIÁO D C
I
H C VI T NAM HI N NAY

127

2.1.2.

2.2.1. Nh ng h n ch ch y u c a chính sách phát tri n giáo d c
h c nư c ta hi n nay

i

127

2.2.2. Nguyên nhân c a nh ng h n ch và b t c p c a chính sách phát
tri n giáo d c i h c Vi t Nam hi n nay

136

CHƯƠNG 3: PHƯƠNG HƯ NG VÀ GI I PHÁP HỒN
THI N CHÍNH SÁCH PHÁT TRI N GIÁO D C
IH C
VI T NAM NH NG NĂM T I

164

3.1. QUAN I M HỒN THI N CHÍNH SÁCH PHÁT TRI N
GIÁO D C
I H C VI T NAM NH NG NĂM T I

164

3.1.1. B i c nh và xu th phát tri n giáo d c
nh ng th p niên u c a th k XXI

i h c Vi t Nam trong

3.1.2. Quan i m hồn thi n chính sách phát tri n giáo d c
Vi t Nam nh ng năm t i

ih c

3.2. PHƯƠNG HƯ NG HOÀN THI N CHÍNH SÁCH PHÁT
TRI N GIÁO D C
I H C VI T NAM NH NG NĂM

164
169
175


5

T I
3.2.1. Thúc y tăng trư ng v quy mô, s lư ng s n ph m giáo d c
i h c áp ng yêu c u c a s phát tri n kinh t xã h i

175

3.2.2. Ti p t c

176

3.2.3. Thúc

i m i cơ c u h th ng giáo d c

y nâng cao ch t lư ng giáo d c

ih c
ih c

180

3.3. M T S GI I PHÁP TRONG HÌNH THÀNH CHÍNH SÁCH
PHÁT TRI N GIÁO D C
I H C VI T NAM TRONG
NH NG NĂM S P T I

184

3.3.1. Xây d ng, b sung và hoàn thi n h th ng văn b n pháp lu t
khuy n khích v n d ng quy lu t th trư ng trong qu n lý và qu n
tr giáo d c i h c

184

3.3.2. Thúc y s hình thành, phát tri n và t ng bư c hoàn thi n mơ
hình “gi th trư ng” giáo d c i h c

192

3.3.3. Nâng cao hi u l c qu n lý nhà nư c và chuy n t nhà nư c qu n
lý sang nhà nư c giám sát giáo d c i h c

195

i m i công tác t ch c thi t k và th c thi chính sách phát
tri n giáo d c i h c

197

3.3.4.

3.3.5. M r ng h p tác và h i nh p qu c t c a giáo d c

ih c

K T LU N
DANH M C CÁC CƠNG TRÌNH
GI LU N ÁN
TÀI LI U THAM KH O

211
216

à CÔNG B

C A TÁC

218
220


6

DANH M C CÁC KÝ HI U, CÁC CH
Giáo d c

i h c:

GD H

Kinh t th trư ng:

KTTT

Ch nghĩa xã h i:

CNXH

Xã h i ch nghĩa:

XHCN

Cơng nghi p hóa:

CNH

Hi n

H H

i hóa:

Xã h i hóa:

XHH

i h c:

H

Cao

ng:

C

Ngân sách nhà nư c:

NSNN

Công ngh thông tin:

CNTT

Truy n thông:

TT

H p tác qu c t :

HTQT

Ngân hàng th gi i:

WB

T ch c thương m i th gi i:

WTO

T ch c thu quan th gi i:

GATS

Khoa h c:

KH

Công ngh :

CN

Nghiên c u khoa h c:

NCKH

Khoa h c công ngh :

KHCN

Cơ s d li u:

CSDL

VI T T T


7

DANH M C CÁC B NG

B ng 1. S lư ng trư ng

i h c và cao

ng giai o n 1981-2006

B ng 2. Quy mô ào t o

i h c và cao

ng giai o n 1981-2006

B ng 3. Cơ c u trình

ào t o

i h c cao

ng

B ng 4. Sinh viên H và C theo hình th c ào t o
B ng 5. Cơ c u các trư ng
B ng 6. S lư ng trư ng
B ng 7. Phát tri n
B ng 8. M t s ch s

i h c cao
i h c, cao

ng theo vùng mi n
ng ngồi cơng l p

i ngũ cán b gi ng d y giai o n 1986-2006
ánh giá v cơ s v t ch t, thư vi n và kh năng ph c v

sinh viên t i 165 trư ng

i h c và cao

ng

B ng 9. K t n i Internet c a 165 trư ng

i h c và cao

n

B ng 10. S sinh viên tuy n m i có NSNN giai o n 1991-2000
B ng 11. Ngu n thu c a 165 trư ng

i h c và cao

Bi u 12. Quy mô ào t o sau

trong nư c

ih c

ng công l p

B ng 13. Ch tiêu tuy n sinh và s thí sinh d thi
B ng 14: T l sinh viên/dân s trong

tu i t 18

n 25 năm 2001

B ng 15. T l % sinh viên năm th nh t h chính quy theo kh i ngành ào t o
B ng 16: T l % dân s , di n tích, GDP, sinh viên, trư ng

i h c, cao

ng và

cán b gi ng d y m i vùng so v i c nư c năm 2005
B ng 17. T l sinh viên trư ng cơng l p và trư ng ngồi cơng l p
B ng 18. Di n tích thuê, mư n c a m t s trư ng

i h c dân l p và tư th c

B ng 19. T l sinh viên ngư i dân t c và quy mô c tuy n


8

B ng 20. T l dân s t 15 tu i tr lên có b ng H, C năm 2001

DANH M C CÁC HÌNH V VÀ

TH

Hình 1. Tăng trư ng quy mơ ào t o 2001-2005 theo trình
Hình 2. T l gi ng viên có trình
Hình 3. T c

sau

ào t o

i h c t 2001-2005

tăng sinh viên và gi ng viên

i h c, cao

ng

Hình 4. S sinh viên/1 gi ng viên 1990-2006
Hình 5. Cơ c u

i ngũ cán b gi ng d y theo h c hàm, h c v

Hình 6. Cơ c u

u tư GD và T trong t ng

u tư xã h i

9

PH N M
1. Lý do ch n

U

tài

i h i VI (1986) c a
i m i kinh t -xã h i c a

ng C ng s n Vi t Nam ã kh i xư ng s nghi p
t nư c mà n i dung cơ b n là chuy n d ch t n n

kinh t k ho ch t p trung sang n n kinh t th trư ng (KTTT)
ch nghĩa (XHCN), công nh n s
ki n

nh hư ng xã h i

a d ng c a các hình th c s h u, t o i u

m r ng s n xu t hàng hóa và d ch v , th c hi n chính sách m c a

trong quan h qu c t .
Trong hơn 20 năm qua, phù h p và áp ng quá trình chuy n
xã h i, chính sách phát tri n giáo d c
q trình t

i kinh t -

i h c (GD H) cũng ã và ang trong

i m i. GD H ã tri n khai nhi u ch trương và bi n pháp quan

tr ng, trong ó ph i k

n vi c th c hi n dân ch hóa nhà trư ng; i u ch nh

m c tiêu, c u trúc l i chương trình ào t o; xây d ng các trư ng

i h c ki u

m i; th c hi n quy trình ào t o m i, áp d ng h c ch tín ch ; a d ng hóa các
lo i hình ào t o, k t g n các ho t

ng ào t o v i nghiên c u khoa h c và lao

ng s n xu t…
M c dù ã có nh ng c g ng nhưng nhìn chung, s chuy n bi n c a chính
sách phát tri n GD H còn ch m so v i các yêu c u m i n y sinh t s nghi p
cơng nghi p hóa (CNH), hi n

i hóa (H H)

t nư c. M t trong nh ng nguyên

nhân c a s ch m tr này là do chính sách phát tri n GD H còn nhi u h n ch .

Vì v y, vi c l a ch n v n
h c

“ Hồn thi n chính sách phát tri n giáo d c

Vi t Nam hi n nay” làm

tài lu n án ti n s khoa h c kinh t là v n

có ý nghĩa lý lu n và th c ti n b c xúc.

i


10

2. T ng quan nghiên c u
V n
gi i

c p

chính sách phát tri n GD H ã ư c nhi u nhà nghiên c u trên th
n. Có th khái quát trên m t s v n

Th nh t, các nhà kinh t h c hi n

chính sau ây:

i quan ni m, s n ph m giáo d c là

m t lo i d ch v , trong n n kinh t th trư ng c n

t nó trong mơi trư ng c nh

l a ch n ư c nh ng d ch v t t. V v n

này có l Milton Friedman

tranh

(1912-2006), giáo sư Trư ng

i h c Chicago (M ), là nhà kinh t h c

u tiên

nêu lên. Theo ơng, gi ng như m i hàng hóa mang tính d ch v khác, s n ph m
giáo d c c n ư c

t trong môi trư ng c nh tranh

ào th i nh ng s n ph m

x u và phát tri n nh ng d ch v t t. Tính ch t cơng c a giáo d c, theo ông, nên
t trong s qu n lý c a chính ph b ng vi c phân ph i ngân sách, quy

nh các

khuôn kh pháp lý, cung c p phi u giáo d c…. Các trư ng, h c vi n s là ơn v

cung c p s n ph m như chương trình, mơi trư ng h c…
huynh và ngư i h c) ưa ra quy t

ngư i tiêu dùng (ph

nh cu i cùng. Tư tư ng c a M. Friedman

ngay l p t c ư c GD H ti p c n và th hi n trong chính sách phát tri n c a nó
v i hai lý do chính:
- Ngày càng có nhi u cơng trình nghiên c u ch ra ý nghĩa quan tr ng c a
ngu n l c con ngư i trong phát tri n kinh t , trên cơ s

ó kh ng

cho giáo d c- ào t o là

u tư cho phát tri n và

u tư vào ngu n v n con ngư i,

u tư cho tương lai. Gary S. Becker-nhà kinh t h c ngư i M

nh

u tư

ư c gi i thư ng

Nobel v kinh t năm 1992, Schultz (1961), Denison (1962), B.F. Kiker (1972),
Gareth William (1984), George Psacharopoulos và Maureen Woodhall (1985),

Jacques Hallak (1990), Bruce E. Kaufman và Julie L Hotchkis (2000)..., trư c ó


11

n a là Ricardo, Adam Smith

u th ng nh t

u tư cho giáo d c- ào t o và vi c

nâng cao ch t lư ng các d ch v y t , bao g m c vi c gi i quy t v n
dư ng và k ho ch hố gia ình, ư c xem như q trình
Becker cho r ng, vi c

u tư cơ b n. G.S.

n trư ng h c m t khố máy tính hay vi c chi tiêu cho

vi c chăm sóc y t cũng là th hi n c a ho t
tr ng s c kho s d n

ng

u tư vì vi c c i thi n tình

n vi c nâng cao thu nh p là y u t theo u i su t cu c

i c a m i con ngư i. Như th , nó hồn tồn úng v i quan ni m và
truy n th ng c a ho t

ho t

ng chăm sóc y t

dinh

ng

nh nghĩa

u tư. Vì v y, chi tiêu cho giáo d c, ào t o hay cho
u có th

nói ó là chi

u tư cơ b n. Các báo cáo

nghiên c u c a Ngân hàng Th gi i (WB) th hi n s

ng h m nh m cho chi u

hư ng này.
Hi p

nh thương m i chung GATS c a WTO ã x p GD H vào lĩnh v c

d ch v . M t nghiên c u g n ây c a Jane Kninght (Trung tâm Phát tri n Giáo
d c Qu c t , Vi n Ontarino v nghiên c u giáo d c thu c Trư ng
Toronto, Canada) ã cho r ng, ho t

ng GD H ã di chuy n qua biên gi i gi a

các qu c gia trong nhi u năm thông qua h p tác phát tri n, trao

i tri th c và

bây gi là các m c tiêu thương m i. ó là m t th c t mà GD H c n
hành

i h c

i m t và

ng.
Do vai trò quan tr ng trong phát tri n ngu n nhân l c c a m i qu c gia và

ưu th trong tìm ki m vi c làm c a nh ng ngư i có b ng c p h c v cao, GD H
trên th gi i nh ng năm qua ã có nh ng phát tri n vư t b c. M t trong nh ng
ghi nh n c a s phát tri n là quá trình m r ng quy mô c a GD H. S li u
th ng kê qua các năm cho bi t, t l tăng quy mơ sinh viên

i h c hàng năm

bình quân c a các nư c Tây Âu kho ng 10% trong su t th i kỳ nh ng năm 1960
và ã tăng lên g p ôi trong th p k 70.

h u h t các nư c ang phát tri n, t l


12

tăng trư ng quy mô sinh viên hàng năm cũng r t cao.
thu nh p bình quân

i v i các nư c có m c

u ngư i th p và trung bình, t l tăng trư ng kho ng

6.2%/năm; các nư c có m c thu nh p cao, t l này là 7.3%/năm. Theo s li u
th ng kê c a T ch c Văn hoá, Khoa h c và Giáo d c c a Liên h p qu c
(UNESCO), t ng quy mô sinh viên c a b c

i h c trên toàn th gi i là 13 tri u

vào năm 1960; 28 tri u vào năm 1970; 46 tri u vào năm 1980 và 65 tri u vào
năm 1991. Ch tính các nư c ang phát tri n, năm 1960 t ng quy mô sinh viên là
3 tri u, ã tăng lên 7 tri u vào năm 1970, r i 16 tri u vào năm 1980 và

t 30

tri u vào năm 1991.
Th hai, s gia tăng quy mô trong i u ki n ngu n l c h n h p ã làm cho
ch t lư ng giáo d c

ih cb

e do ,

t các chính ph ph i t tìm ra phương

hư ng và gi i pháp(chính sách) riêng cho qu c gia c a h . Theo t ng k t c a
World Bank, t u trung các phương hư ng và gi i pháp c a các qu c gia g m
nh ng khía c nh sau:
- Tăng cư ng a d ng hoá c a cơ s
i các nhi m v c a nhà trư ng

ào t o

i h c, mà ch y u là thay

i h c và phát tri n các cơ s

ào t o

ih c

m i phi chu n.
-

a phương hoá vi c tài tr cho các cơ s c a giáo d c

nh vai trò nhà nư c

i v i giáo d c

can thi p tr c ti p vào k t qu

i h c và xác

i h c thông qua chính sách tài chính

ào t o c a các nhà trư ng

phương hoá ư c th c hi n theo 3 n i dung: huy

i h c. Vi c a

ng t i a ngu n tài chính tư

nhân; thu h i chi phí ào t o thơng qua h tr tài chính cho các sinh viên (cho
vay sinh viên) và nâng cao hi u qu c a vi c c p phát, s d ng các ngu n l c
c a giáo d c

i h c.


13

- T p trung vào các khía c nh ch t lư ng, s thích ng và tính cơng b ng
trong giáo d c

i h c.

Theo Bikas C.Sanyal (1995), nh ng bài h c v xây d ng chính sách phát
tri n GD H trên th gi i trong nh ng năm qua có th khái quát trong 6 i m: i).
H p nh t các trư ng
a lĩnh v c (x y ra
qu n lý trư ng
hình ào t o
Nam Á, Trung

i h c nh

thành l p

i h c l n hơn, ào t o a ngành,

Trung qu c, Australia, Hà Lan và Anh....); ii). c i t v

i h c (x y ra

h u h t các nư c); iii). a d ng hoá các lo i

i h c (ch y u di n ra

các nư c ang phát tri n; các nư c ông

ông và Nam M ); iv). a phương hoá ngu n l c ( ư c áp d ng

t t c các nư c trên th gi i nhưng ch y u là nhóm nư c có thu nh p th p);
v). xác

nh l i vai trò nhà nư c trong phát tri n giáo d c

trung ch y u vào nh ng v n

i h c và vi). t p

ch t lư ng và hi u qu .

Vi t Nam ti n hành công cu c

im i

t nư c t năm 1986. Cho

nay, s lư ng các cơng trình nghiên c u v nh ng v n

t ra

n

i v i chính

sách phát tri n GD H còn r t khiêm t n v i nh ng quan i m trái ngư c nhau.
M t s ngư i cho r ng th trư ng GD H t n t i trong n n KTTT

nh hư ng

XHCN có tính t t y u như Giáo sư Tr n Phương, Giáo sư Ph m Ph , Giáo sư Lê
Thành Khôi (UNESCO Paris), Ti n s Vũ Quang Vi t (Chuyên gia cao c p Cơ
quan Th ng kê c a Liên h p qu c...); ngư c l i m t s khác ph nhân s t n t i
này như Giáo sư Ph m Minh H c, Giáo sư Hoàng T y, Giáo sư Bùi Tr ng Li u
(

i h c Paris).... Các quan i m ph n l n ư c th hi n thông qua các bài ăng

t i trên các báo, t p chí chuyên ngành và m t s sách chuyên kh o nên c v
dung lư ng, ph m vi, n i dung và phương pháp ti p c n còn r t h n ch . H u
như các bài vi t ch d ng l i

góc

tranh lu n, nêu quan i m hay khai thác


14

thơng tin nên chưa góp ph n h th ng hóa thành cơ s lý lu n

t n n móng cho

vi c xây d ng và hồn thi n chính sách phát tri n GD H trong môi trư ng m i.
3. M c tiêu c a lu n án
- Làm rõ nh ng v n

cơ b n v chính sách phát tri n giáo d c

ih c

trong i u ki n kinh t th trư ng;
-

ánh giá th c tr ng chính sách phát tri n giáo d c

nh ng năm

Vi t Nam

i m i v a qua, ch ra nh ng thành t u, h n ch và nguyên nhân

h n ch c a chính sách phát tri n giáo d c
-

ih c

i h c.

xu t quan i m, phương hư ng và gi i pháp hoàn thi n chính sách

phát tri n giáo d c
4.

ih c

nư c ta nh ng năm t i.

i tư ng và ph m vi nghiên c u
i tư ng nghiên c u c a lu n án này là chính sách phát tri n GD H dư i

góc

kinh t -chính tr , bao g m các khía c nh: Quan i m, m c tiêu, nguyên

t c, n i dung, phương pháp và các i u ki n b o
t ch c th c hi n chính sách phát tri n giáo d c
Chính sách phát tri n giáo d c

m cho q trình ho ch
ih c

nh,

nư c ta.

i h c có ph m vi r ng. Lu n án này ti p c n

chính sách phát tri n giáo d c v i các n i dung cơ b n là chính sách tăng trư ng,
chính sách ch t lư ng và chính sách cơ c u trong phát tri n giáo d c
V th i gian, lu n án ch y u
giáo d c

i h c t khi

im i

i h c.

c p t i th c tr ng chính sách phát tri n

n nay và khuy n ngh cho nh ng năm t i.


15

5. Phương pháp nghiên c u
- Nghiên c u chính sách phát tri n GD H n m trong ph m vi c a lĩnh v c
khoa h c liên ngành, bao g m kinh t h c, chính tr h c, qu n tr h c, xã h i h c,
giáo d c h c, khoa h c l ch s và các khoa h c khác....
- S d ng cách ti p c n duy v t bi n ch ng và duy v t l ch s , v i cơng c

tr u tư ng hóa, k t h p gi a phân tích và t ng h p, logic và l ch s ,
so sánh

i chi u,

phân tích làm rõ nh ng k t qu nghiên c u c a lu n án.

- Thu th p thông tin, s li u th ng kê, tư li u, k th a các k t qu nghiên
c u c a các cu c i u tra, kh o sát ã ư c công b , các thông tin t k y u h i
ngh h i th o qu c t , khu v c và trong nư c

ưa ra các kinh nghi m qu c t ,

ánh giá th c tr ng chính sách phát tri n GD H

Vi t nam hi n nay, làm căn

c cho các ki n ngh v phương hư ng và gi i pháp hồn thi n chính sách phát
tri n GD H nh ng năm t i.
6. Nh ng óng góp m i c a

tài nghiên c u

1. V khía c nh lý thuy t, lu n án xây d ng khung lý thuy t phân tích và
ánh giá chính sách phát tri n giáo d c
trư ng

i h c trong b i c nh n n kinh t th

nh hư ng xã h i ch nghĩa c a Vi t Nam phù h p v i nh ng nguyên

t c cơ b n c a kinh t th trư ng, nh m thúc

y h th ng giáo d c

i h c phát

tri n nhanh, hi u qu , b n v ng và h i nh p qu c t thành cơng.
2. V khía c nh th c ti n, lu n án ch ra các b t c p c a nh ng chính sách
phát tri n giáo d c

i h c liên quan

n các v n

tăng trư ng, cơ c u và ch t


16

lư ng,

c bi t là b t c p v quy trình và năng l c

sách. Lu n án

i ngũ cán b làm chính

xu t nh ng quan i m, phương hư ng và gi i pháp hồn thi n

chính sách phát tri n giáo d c

ih c

nư c ta nh ng năm t i v i nh ng n i

dung sau:
i). Nh n th c

y

, tôn tr ng và v n d ng úng

n các quy lu t khách

quan c a kinh t th trư ng, thông l qu c t , phù h p v i i u ki n phát tri n
c a Vi t Nam vào qu n lý và qu n tr
ii). B o

m tính

i h c.

ng b gi a các b ph n c u thành c a th ch giáo d c

i h c; gi a các y u t th trư ng và các m c tiêu phúc l i xã h i c a giáo d c
i h c; gi a th ch giáo d c

i h c v i th ch chính tr , xã h i; gi a nhà

nư c, th trư ng, xã h i và giáo d c
b ng xã h i trong giáo d c

i h c; gi a ch t lư ng, hi u qu và cơng

i h c thơng qua vi c hình thành, phát tri n và t ng

bư c hoàn thi n mơ hình “gi th trư ng” giáo d c

i h c.

iii). Ð i m i, nâng cao vai trò và hi u l c qu n lý giáo d c

ih cc a

Nhà nư c, chuy n t nhà nư c qu n lý sang nhà nư c giám sát giáo d c
phù h p v i nh ng yêu c u c a quá trình phát tri n kinh t th trư ng
xã h i ch nghĩa và h i nh p giáo d c

ih c

nh hư ng

i h c qu c t trong giai o n hi n nay.

V n d ng và phát huy m t tích c c, h n ch , ngăn ng a m t trái c a cơ ch th
trư ng trong lĩnh v c giáo d c
iv).

i h c.

i m i t ch c thi t k và th c thi chính sách phát tri n giáo d c

i

h c; nâng cao vai trò c a các ch th trong b máy nhà nư c và ngoài b máy
nhà nư c, bao g m các t ch c dân c , t ch c chính tr - xã h i, các t ch c xã
h i, ngh nghi p và

c bi t các trư ng

i h c trong xây d ng chính sách giáo


17

d c

i h c. Nhà nư c ti p t c hoàn thi n lu t pháp, cơ ch , chính sách, t o i u

ki n

các ch th ngồi b máy nhà nư c tham gia có hi u qu vào quá trình

ho ch

nh, th c thi và giám sát th c hi n chính sách phát tri n giáo d c

i h c.

7. B c c c a lu n án
Lu n án bao g m ph n m

u và k t lu n, danh m c tài li u tham kh o và

3 chương:
Chương 1: Nh ng v n

cơ b n v chính sách phát tri n giáo d c

i

h c trong i u ki n kinh t th trư ng.
Chương 2: . Th c tr ng chính sách phát tri n giáo d c

ih c

Vi t

Nam.
Chương 3: Phương hư ng và gi i pháp hoàn thi n chính sách phát
tri n giáo d c

ih c

Vi t Nam nh ng năm t i.

CHƯƠNG 1

18

NH NG V N
GIÁO D C

CƠ B N V CHÍNH SÁCH PHÁT TRI N

I H C TRONG I U KI N KINH T TH TRƯ NG

1.1. CHÍNH SÁCH PHÁT TRI N GIÁO D C

I H C TRONG N N

KINH T TH TRƯ NG: B N CH T VÀ VAI TRÒ
1.1.1.

c i m c a giáo d c

i h c trong i u ki n kinh t th trư ng

Giáo d c và ào t o là b ph n quan tr ng nh t trong văn hóa c a m t
qu c gia; liên quan ch t ch
qu c phòng-an ninh và s

n

n văn minh, phát tri n kinh t -xã h i,
nh chính tr c a m i

t nư c. Vì v y, chính ph ,

nhân dân

t t c các nư c trên th gi i, cũng như các t ch c qu c t

quan tâm

c bi t

Giáo d c

mb o
u có s

n phát tri n giáo d c và ào t o.
i h c (GD H) là b c h c sau cùng trong h th ng giáo d c và

ào t o c a m i nư c; ào t o

i ngũ lao

ng lành ngh , bao g m các nhà

khoa h c, các chuyên gia, k sư và nh ng cán b chuyên môn k thu t
trình

các

khác nhau. GD H khơng tr c ti p tham gia vào quá trình s n xu t và vì

v y, không tr c ti p t o ra các s n ph m v t ch t. Tuy nhiên, theo phân công lao
ng xã h i, GD H là nơi duy nh t có
ngu n nhân l c k thu t ch t lư ng và trình

i u ki n và

kh năng cung c p

chuyên môn cao cho n n kinh t .

GD H làm tăng giá tr cho m i cá nhân thông qua vi c trang b cho h tài khéo
léo, s hi u bi t

làm ra nhi u c a c i v t ch t hơn cho b n thân và cho xã h i,

g n li n v i s b o

m quy n ư c s ng và ư c làm vi c v i năng su t lao

ng cao hơn c a m i ngư i.


19

Theo Manuel Castell (1991), GD H có ba ch c năng quan tr ng. Trư c
h t, nó b o t n các n n văn hoá và tri th c nhân lo i; tái t o ho c ph n biÖn ý
th c h chi ph i c a qu c gia. Th hai, nã l a ch n nh ng ngư i ưu tú giíi thiƯu
cho ®Êt n−íc v cuối cùng, nó sáng tạo ra kho t ng tri th c m i. GD H không
ch c i thi n nh ng l a ch n cá nhân s n có cho t t c m i ngư i, mà cßn t o ra
m t l c lư ng lao

ng có năng l c sáng t o, bi t ch t l c và áp d ng các tri

th c thu ư c t k t qu c a các cơng trình nghiên c u khoa h c vào s n xu t và
i s ng. GD H góp ph n làm tăng năng su t lao

ng và nâng cao m c s ng

cho toàn b các thành viên trong xã h i; gãp phÇn xố b kho ng cách thu nh p
gi a ngư i giàu và ng i nghốo thông qua việc trang bị cho ng i häc nh ng tri
th c và k năng c n thi t
GD H có vai trị
t hi n

ki m s ng.
c bi t quan tr ng cho s ph n th nh c a m t n n kinh

i- n n kinh t tri th c, đợc dự báo sÏ ngày càng cã ý nghÜa quy t

nh ®Õn s th nh vợng của nhân loại trong tng lai. Liên Hiệp quốc xác định
giỏo d c nói chung, GD H nãi riªng là quy n con ngư i [65, tr.227-237]; là
phương ti n phát tri n riêng c a m i cá nhân, phương ti n xây d ng n n văn
hoá, chia s truy n th ng và cung c p s c m nh cho xã h i nói chung và là m t
phương ti n tích lu tài s n và kh năng c nh tranh c a cá nhân và xã h i
(Bowen, 1980; Scott, 1998).
Trong n n KTTT

Vi t Nam, GD H v a là m t quá trình, v a là m t

ng. Là m t hành

ng, GD H ư c th c hi n dư i hình th c cung c p

hành
s c lao

ng c a các giáo sư, gi ng viên cho ngư i h c và ngư i h c mua lao

ng c a ngư i d y b ng phí, h c phí, ho c óng thu
lương cho h . Dư i góc

phân cơng lao

nhà nư c tr cơng, tr

ng xã h i trong n n s n xu t hàng


20

hoá, lo i lao

ng gi ng d y c a các giáo sư, gi ng viên không s n xu t ra tư

b n. Theo K. Marx, ó là lo i lao

ng phi s n xu t và khi trao

i, nó ư c

mua-bán như m t d ch v và hàng hố thơng thư ng. K. Marx vi t: “Trong
trư ng h p ti n tr c ti p ư c trao
ra tư b n, do ó là lao

i l y lo i lao

ng phi s n xu t thì lao

ng s n xu t không s n xu t
ng y ư c mua như là m t

d ch v . Bi u hi n y nói chung ch ng qua là giá tr s d ng

c bi t mà lao

ng y cung c p, gi ng như m i hàng hoá khác”[36, tr.98].
Như v y, s n ph m GD H là m t lo i d ch v và nó có
kinh t

y

tính ch t

như các lo i s n ph m hàng hoá và d ch v khác, b i vì theo K. Marx,

b n thân nh ng d ch v

y cũng gi ng như nh ng hàng hố ơng mua, có th là

c n thi t ho c có th ch có v là c n thi t-ví d , nh ng d ch v c a ngư i lính,

ho c c a th y thu c, ho c c a lu t sư-ho c chúng có th là nh ng d ch v
l i khoái c m cho ơng. Nhưng i u ó tuy t nhiên khơng làm thay

em

i tính ch t

kinh t c a chúng [36, tr.99]. D ch v GD H ư c di n ra thông qua s tác

ng

tr c ti p t ngư i d y

ng

n ngư i h c. Quá trình cung ng d ch v

cũng

th i là quá trình tiêu th d ch v .
S n ph m d ch v GD H là
d c. Ngư i

u tiên

i tư ng nghiên c u c a kinh t h c giáo

t n n móng cho vi c nghiên c u các v n

v kinh t h c

GD H là William Petty (1623-1687)-ngư i mà sau này ư c Karl Marx g i là
“cha

c a n n kinh t chính tr h c nư c Anh”. W. Petty ã tính ư c lư ng

hi u su t c a các h ng ngư i lao

ng. Theo ông,

Hà Lan, nhà nông, thu th ,

nhà binh, th th công và thương nhân là c t tr th c s c a cơ nghi p qu c gia.
Ngư i thu th giá tr b ng ba các ngư i khác, vì h khơng ch
nhà bn và nhà binh.

Anh, nhà nông ch

i bi n, mà l i là

ư c kho ng 4 shillings m t tu n,


21

ngư i thu th

ư c t i 12. Trên cơ s lý thuy t c a W. Petty, nh ng nhà kinh t

h c sau này như Adam Smith (1723-1790), Stuart Mill (1806-1873), Karl Marx

(1818-1883), Alfred Marshall (1842-1924)

u nh n m nh giá tr c a lao

ng,

giá tr kinh t c a con ngư i, c a giáo d c- ào t o nói chung và GD H nói
riêng.
Khi xem xét GD H như m t lo i d ch v , ngư i ta ã tr u tư ng hố n i
dung c a nó, ch nghiên c u nó dư i ý nghĩa là m t hành vi cung ng s n ph m
lao

ng c a ngư i này cho ngư i kia nh m tho mãn m t l i ích c th nào ó.

K. Mark vi t:
N u tôi mua d ch v c a thày giáo-ho c nh ng ngư i khác mua
d ch v
là

y cho tôi-không ph i

phát tri n các năng l c c a tơi, mà

có ư c kh năng ki m ti n, và n u khi làm như v y tôi th t s

lĩnh h i ư c i u gì ó- i u này nó hồn tồn khơng ph thu c vào
vi c tr ti n cho d ch v này-thì nh ng chi phí cho vi c h c t p y,
cũng như các chi phí vào vi c nuôi tôi
xu t ra s c lao
d ch v

ng c a tơi. Nhưng tính ch t h u ích

y không h làm thay

i quan h kinh t

ph i là quan h mà trong ó ti n s
thơng qua quan h

u thu c nh ng chi phí s n
c bi t c a

ó, và nó khơng

ư c tơi bi n thành tư b n ho c

y ngư i th c hi n d ch v , thày giáo, s bi n tơi

thành nhà tư b n c a mình, thành ngư i ch c a mình. Do v y
v i tính ch t kinh t c a quan h

i

ó thì hồn tồn khơng c n thi t

xem th y thu c có ch a kh i b nh cho tơi hay khơng, thày giáo có
d y tơi

t k t qu hay khơng, lu t sư có làm cho tơi th ng ki n hay

không.

ây ngư i ta tr ti n cho b n thân d ch v , xét v b n ch t


22

c a chính nó thì k t qu c a d ch v
d ch v

y không ư c ngư i cung c p

m b o. Vi c tr công cho

i b ph n các d ch v thu c

nh ng chi phí tiêu dùng các hàng hố, ví d , nh ng d ch v c a bà
u b p, c a ngư i h u gái v.v..[36, tr.97].
Theo Adam Smith, trong xã h i không ai cung ng s n ph m lao

ng c a

mình khơng cơng cho ngư i khác. Vì v y, ngư i mua d ch v GD H ph i tr
phí s d ng d ch v . Th phí ó là

bù

lao

s n xu t ra d ch v .

ng s ng và lao

ng v t hố)

p chi phí lao

Là m t lo i s n ph m d ch v , GD H có

y

ng c n thi t (bao g m

các tính ch t kinh t gi ng

như các lo i s n ph m hàng hố và d ch v khác, nhưng nó khơng thích h p v i
vi c mua-bán hàng hố, b i vì theo K. Marx:
Nh ng d ch v , nói cách khác, nh ng giá tr s d ng thu c lo i nào
ó-k t qu c a nh ng hình th c ho t

ng lao

ng nào ó- ư c th

hi n trong các hàng hố, cịn nh ng d ch v khác thì, ngư c l i,
khơng

l i k t qu rõ r t tách r i kh i b n thân ngư i th c hi n;

nói cách khác, k t qu c a chúng khơng thích h p v i vi c bán hàng
hố [36, tr.97].
Ngồi ra, d ch v GD H cịn có nh ng

c i m riêng bi t khi so sánh v i

các lo i s n ph m d ch v khác. S n ph m c a d ch v GD H là nh ng ngư i
cơng dân có ích v i chính mình, có trách nhi m v i gia ình, xã h i và qu c gia.
Nh ng s n ph m như v y ư c g i là lo i hàng hố có ngo i biên thu n. Nó
khơng ch mang l i l i ích cho cá nhân mà còn cho c xã h i và l i ích xã h i


23

ln ln l n hơn l i ích cá nhân. T ng l i ích xã h i s tăng lên n u như lo i
s n ph m này ư c s n xu t nhi u hơn.
Phù h p v i nh ng

c trưng c a n n KTTT, lý thuy t kinh t và n i dung

kinh t chính tr c a ch nghĩa K. Marx trên ây, GD H trong n n KTTT v a có
n i dung kinh t c a m t s n ph m hàng hố, v a có n i dung c a quan h s n
xu t xã h i. S n ph m GD H có n i dung hàng hóa vì q trình s n xu t d ch v
GD H òi h i s tiêu hao các ngu n l c khan hi m, nên nó c n

t ư c hi u

qu cao nh t v i chi phí ti t ki m nh t. Trong trư ng h p này, nhà nư c

c

quy n s n xu t GD H (dù là bao c p mi n phí hay có óng h c phí) khơng ph i
là bi n pháp t i ưu vì khơng có công c

o lư ng m c khan hi m xã h i.

này làm cho s lư ng, ch t lư ng và ngành ngh c a l c lư ng lao

i u

ng mà

GD H ào t o cung c p có th khơng hồn tồn phù h p v i nhu c u c a th
trư ng lao

ng và m c tiêu phát tri n qu c gia. Hơn n a, GD H luôn luôn g n

li n v i hình thái kinh t và ch
kinh t ho t

chính tr -xã h i nh t

nh.Vì v y trong n n

ng theo cơ ch th trư ng, GD H c n có các cơ ch ho t

phù h p v i các

ng

nh ch và th ch c a n n KTTT hi n h u.

GD H có n i dung c a quan h s n xu t xã h i, b i vì giá c d ch v
GD H trong KTTT khơng hồn tồn ph n ánh s khan hi m. Trư c h t, cung và
c u GD H thư ng ph thu c vào s khác bi t v m c lương hay thu nh p (gi a
ngư i có và khơng có văn b ng

i h c). Sau n a là kh năng thành công trong

vi c tìm ki m cơng ăn vi c làm trong khu v c công nghi p (t l th t nghi p c a
ngư i có ho c khơng có văn b ng
quan

i h c). Ti p theo là các chi phí tr c ti p liên

n giáo d c (ch ng h n như h c phí và l phí). Cu i cùng là chi phí cơ h i

hay chi phí gián ti p liên quan

n giáo d c (s ti n ngư i sinh viên có th thu


24

ư c n u không i h c). Không ch có th , GD H cịn là m t lo i hàng hố
bi t vì có nh ng

c

c tính c a hàng hố cơng (l i ích xã h i l n hơn l i ích cá

nhân, có tính b n v ng i theo su t cu c

i con ngư i và ngư i mua cu i cùng

cũng là ngư i tiêu th ). Vì lý do l i nhu n ng n h n, m t s cơ s GD H có th
cung c p nh ng ngư i t t ngh êp thi u ch t lư ng. S l m phát b ng c p thi u
tiêu chu n ch t lư ng s làm tăng t n phí giao d ch trong th trư ng lao

ng và

làm suy gi m hi u năng c a KTTT. Ngồi ra, KTTT có th s làm cho m t b
ph n ngư i tr lên nghèo hơn nên khơng có kh năng chi tr h c phí, m c dù có
năng l c h c t p; ho c m t s cha m
không

ánh giá th p l i ích h c v n

u tư cho con cái i h c...Cho dù trư ng h p nào x y ra,

các t n phí giao d ch trong th trư ng lao
b o

m cơ h i h c t p

XHCN, giáo d c

i h c nên
v a h n ch

ng do ch t lư ng ào t o th p, v a

i h c ngang nhau cho m i cá nhân trong xã h i

i h c ph i có s can thi p c a nhà nư c. Nói khác i, xét

dư i ý ni m cơng b ng xã h i, GD H là m t hàng hố mà chính ph ph i can
thi p m nh m vào th trư ng thông qua các bi n pháp như: Tài tr tr c ti p cho
ào t o, nghiên c u khoa h c; khuy n khích tư nhân (k c tư nhân nư c ngoài)
u tư phát tri n GD H, nh t là dư i hình th c vơ v l i và i u ti t ch t lư ng
GD H công cũng như tư.
D ch v

GD H không ch là lo i s n ph m d ch v có l i ích ngo i sinh cao, mà còn là lo i s n ph m

c bi t vì giá c d ch v bi n

ng không theo m t t l nh t

nh v i năng su t lao

ng. V lý thuy t,

iv i

m t s n ph m b t kỳ,

khi l i ích xã h i l n hơn l i ích cá nhân và do ó l n hơn chi

phí cá nhân,

khuy n khích tiêu dùng xã h i, nhà nư c c n có s

chi phí cá nhân. Vi c bù

bù

p cho

p thu c trách nhi m c a nhà nư c ho c ai ó theo

nguyên t c khơng vì m c tiêu l i nhu n. S n ph m d ch v GD H không b tác
ng b i tăng năng su t lao

ng. Nh ng s n ph m thông thư ng, khoa h c k


25

thu t có th tác

ng làm tăng năng su t lao

ng và v i vi c s d ng máy móc

và cơng ngh m i, ngư i ta có th s n xu t cùng m t ơn v s n ph m v i cùng
ch t lư ng nhưng v i chi phí th p hơn. Cịn
tương t như các ho t

i v i s n ph m d ch v GD H,

ng ngh thu t cao c p, năng su t lao

ng c a ngư i

gi ng viên không th tăng nhanh như năng su t c a m t cái máy và càng không
th tăng s sinh viên tính trên m t cán b gi ng d y n u không mu n gi m ch t
lư ng gi ng d y. Ngư c l i, mu n tăng ch t lư ng gi ng d y c n gi m s sinh
viên trên m t cán b gi ng d y. Hơn n a, vi c nâng cao ch t lư ng gi ng d y ã
làm tăng th i gian hu n luy n gi ng viên, chưa k

n nhu c u gi ng viên, thi t

b , công c , sách v và cu i cùng là s tăng chi phí ào t o nói chung.
Thư c o giá tr c a d ch v GD H là m c phí ph i tr . Hành vi này d n
n s ra

i c a th trư ng d ch v GD H. Th trư ng d ch v GD H hình

thành m t cách t nhiên và t n t i khách quan cùng v i các lo i th trư ng khác
trong KTTT. S can thi p c a nhà nư

c vào th trư ng d ch v

GD H ch

y u b ng vi c xem xét

tr c p khuy n khích s n xu t ho c tiêu th s n ph m thông qua vi c th c hi n tr c p giá c ho c mi n tr các
kho n óng góp, ho c n p thu . M t cách t nhiên, GD

H tr

chính ph tri n khai và

thành nơi

thi hành các chính sách cơng quan tr ng. Th trư ng này tr nên sôi
GD H chuy n sang giai o n áp ng nhu c u c a s
b ng

i h c tr thành t m gi y thông hành vào

ng khi n n

ông ( i chúng), t m

i c a t ng cá nhân ( c

nh ng nư c phát tri n và ang phát tri n), GD H ư c xem là phương ti n ch
y u mang l i l i ích cho cá nhân và chi tiêu cho GD H t o ra áp l c ngày càng
tăng lên

i v i ngân sách nhà nư c (NSNN). Khi m c

u sinh viên gi m liên t c, như m t k t qu , trư ng

u tư NSNN tính trên
i h c ph i i tìm các

ngu n thu khác ngồi NSNN, trong ó có vi c thu h c phí và m r ng các ho t
ng nghiên c u khoa h c, chuy n giao công ngh , mua ho c bán quy n s h u


26

trí tu và s n xu t th nghi m có tính ch t kinh doanh. Cơ ch c nh tranh gi a
các trư ng

i h c trong nghiên c u khoa h c và ho t

H th ng trư ng

ng ào t o xu t hi n.

i h c tư th c thu c s h u tư nhân ra

i. V công tác qu n

lý, qu n tr và hành chính, h th ng GD H ịi h i ph i ư c v n hành m t cách
có hi u qu hơn.

ây chính là các y u t và nh ng tác nhân c a quá trình hình

thành th trư ng d ch v GD H.
Theo P. Williams (1996), th trư ng d ch v GD H có m t s ưu i m
chính. M t là, th trư ng làm cho GD H áp ng t t hơn nhu c u c a phát tri n
kinh t - xã h i. S ra

i c a th trư ng d ch v GD H t ng bư c gi m b t s

tham gia tr c ti p c a chính ph trong ho t
chuy n quy n ra quy t
g n k t các trư ng
cơ ch

ng i u hành trư ng

nh t b , trư ng và khoa sang sinh viên và gia ình;

i h c v i n n kinh t và c ng

t hàng ào t o, thành l p trư ng

ng doanh nghi p thông qua

i h c trong các công ty l n hay l p

các công ty d ch v ho c kinh doanh bên trong trư ng
giáo sư, gi ng viên

i h c;

i h c có th

i h c,

ng th i các

làm vi c bán th i gian

các doanh

nghi p...Hai là, th trư ng làm cho GD H có kh năng thích nghi và sáng t o
hơn. M t ph n tài chính

i h c ư c chia s t cha m sinh viên ho c sinh viên-

nh ng ngư i ư c hư ng l i cu i cùng c a GD H. H th ng th trư ng gi i
quy t các v n

v trách nhi m gi i trình và r i ro thơng qua h p

quan h th trư ng lâu dài, t 4

n 6 ho c 8 năm h c

i h c thúc

ng. Các
y h p tác

và lòng tin.
Tuy nhiên, th trư ng d ch v s n ph m GD H cũng

y r y nh ng r i ro

và b t tr c. Nó có th làm xói mịn trách nhi m xã h i, văn hóa và các m c tiêu
c a GD H. Vì nó ch

áp ng các l i ích và chi phí mà th c t xu t hi n trong