sử dụng vốn xã hội trong chiến lược sinh kế của nông dân ven đô hà nội dưới tác động của đô thị hóa

Xã h i h c th c nghi m

Xã h i h c s 4 - 2007

37

S d ng v n xã h i
trong chi n l c sinh k c a nông dân
ven đô Hà N i d i tác đ ng c a đô th hoá
Nguy n Duy Th ng

Gi i thi u
ô th hoá là m t quy lu t t t y u c a s phát tri n. Nó không ch là s t p trung dân s
vào khu v c đô th mà còn là m t quá trình bi n đ i kinh t - xã h i ph c t p. C ng nh các n c
đang phát tri n, đô th hoá Vi t Nam đang di n ra v i t c đ ngày càng nhanh, đ c bi t t sau
1995. Là khu v c c n k v i thành ph , vùng ven đô c a Hà n i c ng nh c a m t s thành ph
l n khác trong c n c đang ch u tác đ ng m nh c a đô th hoá. Trong 10 n m qua, di n tích đ t
nông nghi p c a nông dân ven đô đang d n b thu h p đ nh ng ch cho nh ng khu công nghi p
công ngh cao, khu đô th m i, khu vui ch i gi i trí và du l ch sinh thái.
ô th hoá đ phát tri n, nh ng đô th hoá c ng t o ra s c ép và thách th c cho nông dân
ven đô. M t b ph n l n dân c làm nông nghi p b m t vi c làm do b thu h i đ t s n xu t, d n
đ n ph i chuy n đ i ngh . B i v y, các h nông dân c n ph i xây d ng cho mình m t chi n l c
sinh k đ thích ng v i s thay đ i đó.
M t cu c nghiên c u 4 ph ng, xã ven đô Hà N i do Phòng Xã h i h c ô th , Vi n Xã
h i h c th c hi n trong khuôn kh d án SEARUSYN h p tác gi a Vi n Xã h i h c v i các tr ng
i h c Wagenigen (Hà Lan), Nanjing (Trung Qu c) và Nông nghi p I (Hà N i) nh m tìm hi u các
tác đ ng c a quá trình đô th hoá đ n đ i s ng và s n xu t c a các h nông dân nh th nào và
chi n l c sinh k c a h đ tránh r i ro b r i vào nghèo kh . Bài vi t này t p trung phân tích vi c
s d ng V n xã h i c a các h gia đình trong chi n l c sinh k c a h d i tác đ ng c a đô th
hóa.
I. V n xã h i

1.1. Khái ni m V n xã h i
Có nhi u đ nh ngh a khác nhau v V n xã h i (VXH), song nhìn chung VXH đ c xem
nh là t p h p các m i quan h c a m i cá nhân trong các m ng l i xã h i và kh n ng t o ra
các m i quan h m i c a m i cá nhân đó. VXH c a m i cá nhân đ c tích lu trong quá trình xã
h i hoá c a h thông qua s t ng tác gi a các cá nhân. VXH đ c duy trì, phát tri n và t o ra
nh ng l i ích mà ng i s h u nó mong mu n, ch ng h n nh kh n ng ti p c n và huy đ ng các

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


38

Sö dông vèn x· héi trong chiÕn l−îc sinh kÕ cña n«ng d©n ven ®« Hµ Néi...

ngu n l c đ c g n vào các m i quan h , chia s thông tin, ki n th c, c h i vi c làm, tình c m,
các chu n m c, giá tr .
VXH đ c xây d ng trên c s các cá nhân cùng chia s nh ng chu n m c và quy t c đ
t o ra s tin c y l n nhau trên c s “tôi tin anh vì tôi tin b n tôi, ng i đã gi i thi u anh v i tôi”
hay “b n c a b n c ng là b n c a mình”. S tin c y này cho phép các cá nhân quan h và h p tác
v i nhau đ t o ra các m ng l i xã h i. Tuy nhiên, kh n ng s n sinh ra VXH là khác nhau
m i cá nhân, nó ph thu c vào nhi u y u t nh gia đình, dòng h , n i c trú (nông thôn, đô th ),
h c v n, gi i tính, đ a v xã h i, tôn giáo, v.v...
1.2.

c tr ng c a V n xã h i

VXH đ c xem là m t d ng v n đ c s h u b i các thành viên c a m t nhóm hay
m ng l i xã h i (Bourdieu, 1986). Do v y, VXH c ng có nh ng đ c tr ng c b n c a “v n” nh
“tích l y”, “đ u t ” và “sinh l i”. Tính tích l y đ c th hi n ch các m i quan h xã h i đ c
t o thành và đ c tích l y qua th i gian đ t o thành v n. Vì v y, VXH đòi h i ph i có m t s

đ u t , ít nh t là v th i gian đ duy trì và phát tri n các m i quan h . T đó, các l i ích v t ch t
và tinh th n mà các cá nhân mong đ i s đ c s n sinh thông qua s t ng tác gi a các cá nhân
trong cu c s ng hàng ngày. Ngoài ra, VXH còn có đ c tr ng c a m t “tài s n công” mà m i
thành viên c a m t nhóm hay m ng l i xã h i có th ti p c n đ c và huy đ ng cho các m c
đích riêng. Ví d , A là b n c a B, A có th m n xe máy (tài s n) c a B đ đi ch i. Nh v y, tài
s n c a B đã đ c g n vào m i quan h b n bè đó và không ch A mà b t c ai là thành viên
trong m ng l i c a B đ u có th ti p c n đ n tài s n c a B đ huy đ ng cho các m c đích riêng
c a mình và ng c l i. ây là m t đ c tr ng đ phân bi t VXH v i các lo i v n khác. M t đ c
tr ng quan tr ng n a c a VXH làm cho nó khác v i các v n khác là VXH ch t n t i và sinh ra
l i ích khi có m t s t ng tác đ c l p l i gi a ít nh t hai cá nhân. B i vì, thông qua s t ng
tác l p đó thì VXH m i đ c duy trì và s n sinh ra các l i ích, trong khi đó V n con ng i (ví d
ki n th c, k n ng, tay ngh c a m t cá nhân) có th t s n sinh ra l i ích mà không c n có s
t ng tác v i các cá nhân khác. Ngoài ra, VXH còn mang nh ng đ c tr ng xã h i, ch ng h n nó
ch a đ ng các y u t ngo i sinh nh các chu n m c, quy t c, giá tr mà các cá nhân cùng chia s
đ t o ra s tin c y l n nhau, nh đó các quan h xã h i và các m ng l i xã h i đ c hình thành.
V i các đ c tr ng nh v y nên VXH có th s b nghèo đi n u ít có s đ u t và không th s n
sinh ra l i ích n u không có s chia s hay ti p c n và huy đ ng các ngu n l c đ c g n vào
m ng l i xã h i.
1.3. V n xã h i c a nông dân ven đô Hà N i
Vùng ven đô Hà N i đ c xác đ nh trong nghiên c u này là vùng c n k v i thành ph ,
n i v a có các ho t đ ng nông thôn v a có các ho t đ ng đô th . Ngh a là không hoàn toàn là đô
th c ng không thu n túy là nông thôn và ch u tác đ ng m nh c a đô th hóa t sau i m i (n m
1986). Tr c
i m i, m c đ đô th hóa c a Hà N i còn th p nên vùng ven đô v n còn là
nh ng làng xã truy n th ng v i h u h t dân c làm nông nghi p.
Gi ng nh nông dân c a c n c, nông dân ven đô Hà N i có truy n th ng c n cù lao
đ ng, đoàn k t và giúp đ l n nhau trong lao đ ng s n xu t c ng nh trong đ i s ng hàng ngày.
T sau hòa bình đ c l p l i Mi n B c n m 1954, nông dân ven đô đã đ c chia ru ng đ s n

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn

NguyÔn Duy Th¾ng

su t lao đ ng đã đ
dân đ

39

c nâng cao, đ i s ng c a nông

c c i thi n rõ r t trong th i k này.

n th i k H p tác xã (1959), hình th c s n xu t theo t đ i công đã đ c thay th b ng
mô hình H p tác xã. Theo đó, các h gia đình đã góp ru ng đ t và t li u s n xu t c a h vào
H p tác xã. Ph ng th c s n xu t t p th đã thay th ph ng th c s n xu t cá th , ti u nông.
Quan h s n xu t bình đ ng gi a nh ng ng i lao đ ng đã đ c thi t l p. Chính sách s h u toàn
dân v t li u s n xu t đ c ban hành đã đem l i quy n bình đ ng cho m i ng i dân trong vi c
ti p c n và huy đ ng các ngu n l c chung. C ch k ho ch hóa - t p trung và bao c p đ m b o
vi c làm và thu nh p cho m i lao đ ng trong xã h i. Nông dân không còn đ c t ch trong s n
xu t nh tr c đây mà ph i th c hi n theo m t k ho ch đã đ c l p s n v i nh ng ch tiêu c
th đ c áp đ t t trên xu ng. H p tác xã n m quy n qu n lý và đi u hành m i ho t đ ng s n
xu t, t phân công lao đ ng, đánh giá k t qu lao đ ng cho đ n phân chia s n ph m. B i v y,
nông dân không c n ph i h tr l n nhau trong s n xu t đ đ m b o k p mùa v nh tr c đây
n a. M i quan h t ng h gi a nh ng ng i nông dân trong các t đ i công tr c đây đã b thay
th b ng m i quan h ph thu c c a h vào h p tác xã. th i k đ u c a h p tác xã, ph ng th c
s n xu t t p trung đã t o ra s c m nh t p th trong s n xu t và xây d ng c s h t ng k thu t
ph c v cho s n xu t nh đ p đê phòng ch ng l t, xây d ng h th ng th y l i, v.v... Tuy nhiên,
sau nhi u n m ho t đ ng, nh ng m t trái c a c ch này đã d n b c l . Vi c đánh giá k t qu lao
đ ng d a theo ngày công (8 gi /ngày) mà không d a vào n ng su t và ch t l ng lao đ ng đã t o

c h i cho nh ng k l i bi ng n bám vào s c lao đ ng c a nh ng ng i khác. H ch c n có
m t trên đ ng ru ng đ 8 gi đ tính công còn n ng su t lao đ ng thì không có. Bên c nh đó, tình
tr ng tham ô tài s n xã h i ch ngh a, thi u tinh th n trách nhi m trong vi c b o v tài s n c a
h p tác xã c ng đã x y ra. T t c nh ng đi u này đã d n đ n s không tin t ng l n nhau gi a
các nông dân trong h p tác xã và gi a nông dân v i cán b qu n lý h p tác xã. H u qu là n ng
su t lao đ ng gi m sút và s n xu t nông nghi p b trì tr . Vi c không tin t ng l n nhau đã làm
m t đi VXH c a nông dân.
B c vào th i k
i m i, nông dân ven đô c ng nh nông dân c n c đã đ c giao
khoán đ t nông nghi p đ s n xu t. Lu t đ t đai n m 1993 đ c ban hành đã cho phép nông dân
đ c chuy n nh ng, th ch p và th a k quy n s d ng đ t nông nghi p. Theo đó, ng i nông dân
đ c hoàn toàn t quy t đ nh vi c s d ng đ t và k ho ch s n xu t trên m nh đ t mà h đ c giao
khoán. Mô hình kinh t h p tác xã đã đ c thay th b ng mô hình kinh t h gia đình. H p tác xã
không còn gi vai trò t ch c và ch đ o s n xu t nh tr c đây mà chuy n sang vai trò d ch v nh
cung c p phân bón, thu c tr sâu, con gi ng cho nông dân. S n xu t nông nghi p là s n xu t hàng
hoá và luôn g n v i nhu c u c a th tr ng. Chính vì v y đòi h i ng i nông dân ph i có nh ng
ki n th c nh t đ nh v qu n lý, k n ng s n xu t, th tr ng và v n.
Xu t phát t nh ng yêu c u đó, các t ch c xã h i nh H i nông dân, Trung tâm Khuy n
nông, H i ngh , H i làm v n, Nhóm tín d ng quay vòng đã ra đ i đ h tr nông dân trong s n
xu t. Nh ng l i ích mà các t ch c này mang l i cho h i viên là xây d ng qu h tr , l p d án vay

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


40

Sö dông vèn x· héi trong chiÕn l−îc sinh kÕ cña n«ng d©n ven ®« Hµ Néi...

.v...
Bên c nh vi c duy trì các t ch c chính tr xã h i nh oàn Thanh niên, H i Ph n , nhi u

t ch c xã h i khác nh H i C u chi n binh, H i đ ng ng , H i đ ng niên, H i ng i cao tu i, H i
sinh v t c nh, H i làm v n c ng đã đ c thành l p các ph ng, xã ven đô. Các t ch c này
đ c thành l p d a trên s t nguy n và tin t ng l n nhau, cùng chia s nh ng quy t c và chu n
m c mà t ch c đã đ ra. Nghiên c u t i b n xã/ph ng Hà N i là C Kh i, L nh Nam, Minh
Khai và Phú Th ng cho th y, có kho ng 12 - 15 t ch c xã h i chính th c và không chính th c
đang t n t i và ho t đ ng m i đ a ph ng. ây không ch là ch d a tinh th n cho nông dân mà
còn là n i đ h trao đ i kinh nghi m s n xu t và h tr l n nhau nh ng lúc khó kh n. K t qu
ph ng v n 400 h gia đình 4 ph ng xã nói trên cho th y h u h t (93%) các h đ c kh o sát đ u
có ng i tham gia vào các t ch c xã h i đ a ph ng (B ng 1).
B ng 1: S h có ng
Xã/Ph

ng

i tham gia các t ch c

C Kh i

Minh Khai

L nh Nam

Phú Th

ng

T ng s

16

5

3

4

28

Lo i h
Không có ng

i TG

1 ng

i

40

40

35

37

152

2 ng

i

31

45

47

44

167

13

10

15

15

53

100

100

100

100

400

> 2 ng

i

T ng c ng

Ngu n: K t qu đi u tra kh o sát

4 xã/ph

ng (phòng XHH ô th th c hi n n m 2005)

Trong 400 h đ c kh o sát, có 646 ng i tham gia vào các t ch c, trong đó tham gia
vào m t t ch c là 350 ng i, 2 t ch c là 152 ng i, và t 3 t ch c tr lên là 134 ng i. M i
h có trung bình 1,6 ng i tham gia vào các t ch c xã h i (B ng 2), trong đó ch h và v ho c
ch ng c a ch h th ng tham gia t 2 t ch c tr lên, th ng là H i Nông dân, H i Ph n , H i
C u chi n binh. Còn con cái c a h ch tham gia vào m t t ch c ho c không tham gia t ch c
nào do đang còn là h c sinh ho c đi làm n xa nên th ng xuyên v ng nhà.
B ng 2: S

tham gia c a ng
S ng

Ph

ng/xã

i dân vào các t ch c xã h i

i tham gia vào các t ch c

đ a ph

T ng s

TB/h

1 TC

2 TC

>2 TC

C Kh i

94

34

14

142

1,4

Minh Khai

73

37

50

160

1,6

L nh Nam

71

55

48

174

1,7

112

36

22

170

1,7

350

152

134

646

1,6

Phú Th

ng

T ng c ng

N = 400
Ngu n: K t qu đi u tra kh o sát

4 xã/ph

ng

ng (phòng XHH ô th th c hi n n m 2005)

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


41

NguyÔn Duy Th¾ng

Ph ng th c s n xu t hàng hóa theo mô hình kinh t h gia đình đòi h i các h ph i t khai
thác th tr ng nên đã hình thành nh ng m i quan h gi a ng i s n xu t v i các b n hàng và đ i lý
tiêu th s n ph m. Nh đó, các hình th c mua và bán hàng tr ch m đã đ c hình thành. Thông qua
các m i quan h này, ng i nông dân đã thu đ c nh ng thông tin c n thi t và tin c y v th tr ng
đ quy t đ nh đ u vào c a s n xu t, đ ng th i tránh đ c b t th ng ép giá hay nh ng r i ro trong
s n xu t. Nhi u h nông dân có m i quan h v i các cá nhân các xã, ph ng khác đã h c đ c
cách buôn bán, cách làm kinh t trang tr i đ áp d ng vào phát tri n kinh t h (tr ng h p xã C
Kh i). K t qu nghiên c u cho th y, VXH c a nông dân không ch mang l i l i ích tinh th n cho h
mà còn h tr h trong vi c th c hi n k ho ch s d ng đ t đ giúp h c i thi n thu nh p. H gia
đình nào có nhi u thành viên tham gia vào các t ch c xã h i, hay nói cách khác là giàu VXH thì
th ng có thu nh p cao h n các h có ít thành viên ho c không có thành viên nào tham gia (B ng
3).
B ng 3: Phân b thu nh p theo m c đ tham gia các t ch c xã h i c a các h n m 2004

n v : 1.000 đ

Thu nh p
≤ 5.000

5.00110.000

10.00115.000

15.00125.000

25.00135.000

> 35.000

T ng

Không tham gia

6

3

4

7

6

1

27

1 ng

i tham gia

13

12

17

41

25

45

153

2 ng

i tham gia

5

18

16

44

33

51

167

S ng

> 2 ng

i tham gia

i tham gia

T ng c ng

4

1

8

13

13

14

53

28

34

45

105

77

111

400

Ngu n: S li u đi u tra m u. N = 400

Tóm l i, k t qu nghiên c u cho th y các m i quan h xã h i c a ng i nông dân ven
đô không còn bó h p trong làng, xã c a h n a mà đã v n r ng ra các c ng đ ng bên ngoài, c
nông thôn l n đô th . Các m i quan h đan xen, b c c u và đa d ng h n ch không ch là quan
h h hàng, hàng xóm hay b n bè. V n đ đ t ra là ng i nông dân ven đô đã s d ng các m i
quan h xã h i mà h có đ c vào chi n l c sinh k c a h nh th nào trong b i c nh đô th
hoá đang ngày càng tác đ ng m nh đ n đ i s ng và s n xu t c a h . D i đây s phân tích
nh ng tác đ ng c a đô th hoá đ n sinh k c a nông dân ven đô và vi c s d ng VXH vào
chi n l c sinh k c a h , ch y u trong v n đ vi c làm đ tránh nguy c r i ro b r i vào
nghèo kh .

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


42

Sö dông vèn x· héi trong chiÕn l−îc sinh kÕ cña n«ng d©n ven ®« Hµ Néi...

S h

So sánh thu nh p c a các h có ng i tham gia và không
tham gia các t ch c xã h i
120
100
80
60

40
20
0

Thu nh p c a h có
ng i tham gia
Thu nh p c a h không
có ng i tham gia
<= 5.001- 10.001- 15.001- 25.001>
5.000 10.000 15.000 25.000 35.000 35.000
Phân b thu nh p (000'đ ng)

II. Tác đ ng c a đô th hoá và vi c s d ng v n xã h i trong chi n l
nông dân ven đô.

c sinh k c a

2.1 Tác đ ng c a đô th hoá đ n sinh k c a nông dân vùng ven Hà N i
M t sinh k đ c hi u là bao g m nh ng kh n ng có th có, các tài s n và các ho t đ ng
c n thi t cho m t k sinh nhai (Chambers and Conway, 1992). Theo đ nh ngh a này, các tài s n
bao g m “V n t nhiên” - đ t đai, ngu n n c, …; “V n v t ch t” - công c s n xu t, gi ng,
phân bón, c s h t ng ph c v s n xu t,…; “V n tài chính” - ti n m t, tín d ng, ti t ki m, các
kho n vay,…; “V n con ng i” - ki n th c, k n ng s n xu t, s c kh e,…; và “V n xã h i” - các
quan h và m ng l i xã h i, đ c xem nh các ngu n sinh k . Các v n này r t quan tr ng đ i
v i nông dân vì nó quy t đ nh s l a ch n chi n l c sinh k riêng c a h . Sau đây s xem xét
tác đ ng c a đô th hóa đ n m t s ngu n sinh k ch y u c a nông dân ven đô nh th nào.
a. Tác đ ng đ n đ t nông nghi p
Theo quy ho ch t ng th c a thành ph Hà N i, m t m t thành ph s đ c m r ng ra
vùng ven đô, m t khác s xây d ng các thành ph v tinh các khu v c ngo i ô. Trong giai đo n
1998 - 2005, trung bình m i n m thành ph thu h i h n 1.000 ha đ t nông nghi p vùng ngo i

thành cho các m c đích phi nông nghi p nh xây d ng khu công nghi p, khu đô th m i, c s h
t ng và các công trình công c ng. các xã đ c kh o sát, di n tích đ t nông nghi p b thu h i là
khá l n (B ng 4), trong đó xã Phú Th ng h u nh không còn đ t nông nghi p.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


NguyÔn Duy Th¾ng

43

B ng 4: T ng di n tích đ t nông nghi p thu h i t i các xã kh o sát (ha)
N m
a ph

1997

1998

1999

2000

2001

2003

2004

2005

ng

C Kh i

9,1

Minh Khai
L nh Nam
Phú Th

2002

38,39
ng

10,5

Ngu n: Thông tin chung các ph

2,02
1,44

9,1

2,4

21,7

2,8

5,65

5,4

9,65

24

6

9,2

ng/xã, UBND các ph

T ng
s

23,3

2,0

52,2
61,11

92,7

104

247,84

ng/xã, tháng 6 - 7, 2005

b. Tác đ ng đ n vi c làm
Nghiên c u các xã ven đô Hà N i cho th y, vi c thu h i đ t nông nghi p đã d n đ n s h
thu n nông các xã gi m m nh trong nh ng n m g n đây. N u tr c i M i, s dân ven đô c a Hà
N i làm nông nghi p chi m 95% thì đ n 2005 gi m còn kho ng 30%1 . M t thách th c l n mà ng i
nông dân ven đô đang ph i đ i m t là s d th a lao đ ng trong m i h gia đình, đ c bi t là các
h b thu h i đ t. Theo s li u c a B Lao đ ng - Th ng binh và Xã h i, t n m 2001 - 2004 Hà
N i có g n 80.000 ng i (bình quân 2 lao đ ng/h ) b m t vi c làm t nông nghi p. Nh v y,
trung bình có kho ng 20.000 lao đ ng nông nghi p b m t vi c làm m i n m. Ng i nông dân
ven đô đang ph i ch u m t s c ép r t l n c a đô th hoá đ n v n đ vi c làm. Thành ph đã có
chính sách đ n bù và h tr nh m chuy n đ i ngh cho các h b thu h i đ t. Tuy nhiên, vi c đào
t o ngh đã mang l i hi u qu không cao, đ c bi t là nh ng lao đ ng n
đ tu i t 35 đ n 40.
K t qu kh o sát th c t cho th y ng i dân sau khi nh n đ n bù và h tr thì không mu n s d ng
ti n đó đ đào t o ngh mà h mu n có m t ngh gì đó có th ki m ngay ra ti n nh ch y xe ôm hay
buôn bán nh .
c. Tác đ ng đ n các quan h c ng đ ng.
Khi còn đ t s n xu t, các h nông dân th ng g n bó v i nhau thông qua các quan h s n
xu t hay các t , nhóm (ví d nhóm tín d ng quay vòng, nhóm s d ng n c), nh ng do m t đ t
nên m t s h ph i chuy n ngh . Vì v y, các quan h trong nhóm đã b phá v , trong nhi u
tr ng h p ng i b m t đ t ph i chuy n ngh l i đang gi m t v trí quan tr ng trong nhóm,
ch ng h n nh tr ng nhóm, s d n đ n nhóm có th b phá v . M t khác, nhi u h gia đình b
thu h i c đ t và đ t nông nghi p nên ph i di chuy n ch
đi n i khác. S di chuy n này đã
phá v c u trúc các m ng l i xã h i c a ng i nông dân ven đô. Các m i quan h hàng xóm
láng gi ng, quan h s n xu t, làm n buôn bán t i n i c c a h đ u b phá v vì không còn
đi u ki n đ duy trì các quan h đó.
Tóm l i, đô th hoá m t m t thúc đ y s t ng tr ng kinh t c a thành ph , m t khác l i

gây ra nh ng tác đ ng b t l i nh m t đ t, m t vi c làm và phá v c u trúc các c ng đ ng ven đô.
Tr c th c tr ng nh v y, ng i dân ven đô đã xây d ng cho mình m t chi n l c sinh k tr c
m t và lâu dài nh th nào, v n xã h i c a h đ c s d ng trong các chi n l c sinh k đó ra
sao, là nh ng v n đ s đ c xem xét d i đây.

1

S li u đi u tra c a phòng ô th , Vi n XHH (2005)

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


44

Sö dông vèn x· héi trong chiÕn l−îc sinh kÕ cña n«ng d©n ven ®« Hµ Néi...
2.2. S d ng VXH trong chi n l
a. S d ng VXH trong chi n l

c sinh k c a nông dân ven đô

c s d ng đ t

M i công dân Vi t Nam đ u có quy n s d ng đ t thông qua các h p đ ng giao đ t v i
Nhà n c. Khi Nhà n c thu h i đ t đ s d ng vào các m c đích công c ng thì s đ n bù cho
ng i b m t đ t và h tr h khôi ph c cu c s ng. Vì v y, nhi u h nông dân tr c đây làm ch đ
n, th m chí là nghèo nh ng nh đ n bù đ t đã tr nên khá gi . Tuy nhiên, s khá gi đó không ph i
là b n v ng mà ti m n m t nguy c b r i vào nghèo kh n u ti n đ n bù đ c s d ng không
đúng m c đích đ t o thu nh p. V n đ đ t ra là làm th nào đ duy trì đ c s n xu t nông nghi p
trên ph n đ t còn l i và tìm đ c ngh m i thay th khi không còn đ t nông nghi p n a.
M t th c t đã x y ra khi giao đ t cho các h nông dân là do ch t l ng đ t không đ ng

đ u m i xã, nên m i h th ng đ c phân b các m nh đ t nh ng v trí khác nhau trong xã.
M t khác, do tình tr ng thu h i đ t đã d n đ n nh ng ph n đ t còn l i th ng nh l nên khó có
th đ u t l n vào s n xu t. Tr c tình tr ng đó, các h nông dân, đ c bi t là các h có đ t li n k
đã t nguy n d n đi n đ i th a đ t o ra m t m nh đ t l n và cùng đ u t vào s n xu t. Ví d
L nh Nam, các h dân đã đ i v trí đ t cho nhau đ ti n canh tác hay d n đ t thành m t khu và
cùng đ u t làm nhà l i đ tr ng rau s ch (PVS và TLN dân L nh Nam). M t s h
C Kh i
c ng góp đ t đ u t làm trang tr i. M c dù hình th c góp đ t này ch a ph i là ph bi n các xã
ph ng ven đô nh ng nó cho th y m t s t nguy n, đoàn k t và tin t ng l n nhau trên tinh th n
cùng có l i đ duy trì s n xu t nông nghi p trên ph n đ t còn l i nh m c i thi n thu nh p và n
đ nh cu c s ng.
Rõ ràng vi c góp đ t c a các h dân là m t hành đ ng có ch đích, nh m duy trì các
ngu n l c s n có c a h là đ t và ngh nông c ng nh thu thêm các ngu n l c m i là c s h
t ng s n xu t nh nhà l i và h th ng t i tiêu (tài s n t p th ) mà n u m t cá nhân hay m t h
s không th làm đ c. Ho t đ ng trên đã t o ra m t hình th c s n xu t hàng hoá nông nghi p
theo nhóm, ch ng h n chuyên s n xu t rau s ch ( L nh Nam), rau gia v ( C Kh i), hoa và cây
c nh ( Phú Th ng). Theo ng i dân cho bi t, n u không hình thành các khu v c s n xu t t p
trung thì s không có c s h t ng s n xu t và mùa màng s b chu t b phá ho i (TLN nông dân
L nh Nam). Hình th c s n xu t này đã giúp nông dân đoàn k t, g n bó v i nhau trong s n xu t và
cu c s ng, cùng chia s nh ng l i ích mà h có đ c t s n xu t và t các m i quan h .
Tuy nhiên, khi thành ph có ch tr ng v n đ ng nông dân d n đi n đ i th a đ thành
l p các xí nghi p s n xu t nông nghi p v i s h tr đ u t c s h t ng và s d ng công ngh
cao thì ng i dân l i không đ ng ý. V n đ mà h đ t ra là ai s qu n lý xí nghi p và c ch ho t
đ ng c a nó ra sao. N u Nhà n c qu n lý thì h qu c a h p tác xã nông nghi p th i k bao c p là
m t bài h c mà h không mu n ph i l p l i. Còn n u giao cho h t qu n lý thì ai s đ i di n cho h ,
trong khi trình đ và n ng l c qu n lý c a h còn y u. M t khác, do t t ng ti u nông còn n sâu
trong n p ngh c a nông dân nên h không mu n ph thu c vào ai mà mu n đ c đ c l p và t ch
s n xu t trên m nh đ t c a mình. Vì v y, m t s n i ng i dân không có kh n ng đ u t đ c i t o
đ t b ô nhi m do tác đ ng c a đô th hóa nên đã b đ t hoang đ ch thành ph thu h i và đ n bù, d n
đ n tình tr ng lãng phí đ t trong khi nông dân l i thi u vi c làm (to đàm v i đ i di n các ban ngành

Hà N i và TLN dân Minh Khai).

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


NguyÔn Duy Th¾ng
b. S d ng VXH trong chi n l

45

c v vi c làm

Vi c làm là v n đ b c xúc nh t hi n nay c a ng i dân ven đô. T n m 2001 đ n nay,
hàng n m toàn thành ph có kho ng 20.000 lao đ ng nông nghi p b m t vi c làm do b thu h i
đ t. Trong s đó, s ng i tìm đ c các vi c làm phi nông nghi p trong các nhà máy, xí nghi p là
r t ít, ch y u là thanh niên. Nh ng ng i đ tu i ngoài 40, đ c bi t là ph n không còn c h i
đ tìm vi c làm trong các c quan, nhà máy, xí nghi p n a vì h đã l n tu i l i không có tay ngh
và trình đ h c v n th p. Do v y, h th ng ph i đi làm thuê hay buôn bán nh đ sinh s ng. Các
h còn đ t nông nghi p thì c ng không dám đ u t l n vào s n xu t vì s b thu h i đ t mà ch a
thu h i đ c v n.
M c dù thành ph đã có nh ng n l c l n đ gi i quy t vi c làm cho s lao đ ng dôi d
do b m t đ t s n xu t, nh ng s l ng ng i đ c b trí vi c làm không nhi u. Bên c nh vi c
đ u t xây d ng các khu công nghi p công ngh cao, thành ph c ng xây d ng các c m xí nghi p
v a và nh đ thu hút lao đ ng t i ch vào làm vi c, trong đó u tiên cho l c l ng lao đ ng tr ,
đ c bi t là ph n . Tuy nhiên, vi c xây d ng các lo i hình xí nghi p này ch a đ c đ y m nh nên
s lao đ ng các đ a ph ng b m t đ t vào làm vi c trong các xí nghi p này c ng không nhi u.
M t s xí nghi p do s n xu t đ c h i, l ng th p nên công nhân đã b vi c (tr ng h p m t s xí
nghi p xã Minh Khai - Ph ng v n cán b xã).
Nhìn chung, ng i dân v n ph i t mình tìm vi c làm. H ý th c đ c r ng trong t ng
lai không xa, ru ng đ t c a h s không còn n a. Vì v y, nhi u h gia đình đã xây d ng m t

chi n l c v vi c làm, m c dù ch a rõ ràng nh ng có th phân ra thành chi n l c d a vào đ t ti p t c làm nông nghi p và chi n l c không d a vào đ t - tìm ngh phi nông nghi p.
i v i chi n l c sinh k d a vào đ t, các h ch a b m t đ t ho c m t m t ph n đ t v n
mong mu n đ c ti p t c làm nông nghi p. Các h đã ch đ ng chuy n đ i c c u cây tr ng v t
nuôi đ t ng n ng xu t trên ph n đ t còn l i và đáp ng nhu c u c a th tr ng. Các k thu t canh
tác tiên ti n nh nhà l i, nhà kính, t i phun t đ ng đã đ c áp d ng. Tuy nhiên, h mong mu n
thành ph đ u t vào c s h t ng ph c v s n xu t nh h th ng t i tiêu, h th ng đi n và đ ng
giao thông n i đ ng đ có th phát tri n các mô hình kinh t trang tr i. Vi c d n đi n đ i th a m t
cách t nguy n đ ti p t c đ u t s n xu t, m t m t nh m t n d ng đ t và duy trì n n nông nghi p
ven đô, m t khác nh m t n d ng nh ng lao đ ng dôi d nh ph n trung niên, ng i già, nh ng
ng i không còn c h i đ tìm vi c phi nông nghi p là m t h ng đi đúng c n đ c khuy n khích
và h tr t phía chính quy n các c p.
Khi đ c h i v k ho ch sinh k c a h n u m t m t ph n đ t nông nghi p thì có 31,2%
ng i tr l i nói r ng h s ti p t c s n xu t và tìm thêm vi c làm khác đ t o thu nh p thay th cho
thu nh p t ph n đ t b m t. Có 19,8% ng i tr l i s tìm vi c m i và 16,5% tr l i không bi t làm gì
hay không có k ho ch gì. Tr ng h p n u m t 100% đ t nông nghi p ch có 28,8% ng i tr l i nói
r ng s tìm vi c khác và 23,0% tr l i ch a bi t làm gì. i u này ch ng t không ph i h gia đình nào
c ng chu n b cho mình m t chi n l c sinh k đ thích ng v i nh ng thay đ i đang di n ra.
i v i chi n l c sinh k không d a vào đ t, bao g m nh ng vi c làm phi nông nghi p
thì ch y u là dành cho thanh niên.
ng tr c tình tr ng đ t nông nghi p ngày càng b thu h p,
các h gia đình đ u mong mu n cho con em h có đ c m t vi c làm phi nông nghi p nh làm

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


46

Sö dông vèn x· héi trong chiÕn l−îc sinh kÕ cña n«ng d©n ven ®« Hµ Néi...

công nhân trong các liên doanh, các nhà máy xí nghi p đ a ph ng đ đ m b o n đ nh cu c

s ng lâu dài. M t khác, m t xu h ng đang di n ra vùng ven đô nói riêng và nông thôn nói
chung là thanh niên không mu n l i đ a ph ng đ làm nông nghi p mà h mu n tìm m t vi c
gì đó thành ph đ thoát ly kh i đ ng ru ng, m c dù tr c m t thu nh p có th th p h n thu
nh p t đ ng ru ng (ch ng h n, t tr ng hoa Phú Th ng, Minh Khai). Tuy nhiên, đ có đ c
m t vi c làm phi nông nghi p đòi h i ít nh t h ph i có m t trình đ h c v n nh t đ nh và ph i
đ c đào t o ngh . Vì v y, trong chi n l c sinh k c a các h đã chú tr ng đ n vi c đ u t cho
con cái h c hành đ mong mu n ki m đ c vi c làm n đ nh v i thu nh p cao.
M t thách th c đ c đ t ra cho thanh niên ven đô là đào t o ngh gì cho phù h p và sau
khi đào t o xong thì làm th nào đ xin đ c vi c làm. Trong khi các liên doanh hay nhà máy
đang s d ng đ t c a đ a ph ng thì l i mu n tuy n lao đ ng vào làm vi c ngay mà không mu n
m t th i gian và chi phí đào t o. ây là m i lo l ng chung c a các b c cha m có con đ n tu i
tr ng thành. B n thân h ch là nh ng nông dân thu n tuý v i nh ng m i quan h khép kín trong
làng xã thì khó có th tìm đ c vi c làm cho con cái trong m t th tr ng lao đ ng có tính c nh
tranh cao nh hi n nay. K t qu nghiên c u cho th y có ba ngu n cung c p thông tin và giúp đ tìm
vi c làm đáng tin c y các xã, ph ng đ c nghiên c u là các t ch c xã h i đ a ph ng, nhóm
b n bè và gia đình. Các h gia đình đã s d ng các ngu n này đ tìm ki m vi c làm cho con cái trong
chi n l c sinh k c a h .
M t l i th c a nhi u h nông dân ven đô là h v a s n xu t nông nghi p v a tham gia buôn
bán nh đ t ng thêm thu nh p cho gia đình. Vi c này di n ra không ch hi n nay mà c trong th i k
s n xu t theo mô hình h p tác xã (bao c p). Vì v y, h đã thu đ c nh ng kinh nghi m th tr ng và
nh ng quan h b n hàng đ s d ng trong chi n l c sinh k c a h . Nh đó, nhi u tr ng h p khi b
m t đ t đã chuy n h n sang kinh doanh và ti p c n th tr ng r t nhanh mà không g p tr ng i gì. Ví
d , Phú Th ng và C Kh i nhi u ng i tr ng hoa đã chuy n sang buôn bán hoa khi b m t h t đ t
nông nghi p (PVS ng i dân Phú Th ng và C Kh i).
III. K t lu n
D i tác đ ng c a đô th hoá, xã h i nông thôn ven đô đang bi n đ i nhanh chóng đ hoà
nh p vào đô th . Kéo theo đó là các m i quan h và m ng l i xã h i c a nông dân ngày càng
đ c m r ng các ph ng xã. Chúng không còn bó h p và khép kín trong m t c ng đ ng mà đã
v n ra các c ng đ ng khác trong ph m vi qu n/huy n th m chí là t nh và thành ph khác. i u
này đã và s giúp cho các cá nhân và h gia đình ngày càng tích lu đ c nhi u VXH đ s d ng

trong chi n l c sinh k riêng c a h nh m thích ng v i nh ng bi n đ i nhanh v kinh t - xã
h i d i tác đ ng c a đô th hóa nhanh nh hi n nay.
T lâu, nông dân ven đô đã bi t s d ng VXH c a h trong s n xu t và đ i s ng đ giúp
đ nhau nh ng lúc g p khó kh n hay r i ro. D i tác đ ng c a đô th hóa nhanh và c ch th
tr ng c nh tranh m nh m nh hi n nay thì VXH c a nông dân càng tr nên quan tr ng. Vi c s
d ng VXH trong chi n l c sinh k đã giúp cho ng i dân gi m đ c chi phí đ u vào cho s n
xu t và các chi phí giao d ch trong tìm ki m vi c làm hay th tr ng, đ ng th i chia s các ngu n
thông tin đáng tin c y v th tr ng đ tránh nguy c r i ro. Nh v y, bên c nh các y u t quan
tr ng không th thi u trong sinh k c a nông dân ven đô nh đ t, lao đ ng và v n, thì VXH đã
ch ng t là m t trong nh ng y u t quan tr ng đóng góp tích c c vào s phát tri n kinh t c a

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


NguyÔn Duy Th¾ng

47

nông dân trong quá trình đô th hóa. Tuy nhiên, v n còn nhi u h gia đình ch a th c s g n VXH
vào chi n l c sinh k c a h . Tâm lý ch đ i đ n khi nào b thu h i đ t r i s tính v n còn khá ph
bi n.
tránh nguy c r i vào nghèo kh khi b thu h i h t đ t s n xu t, m i h gia đình c n xây
d ng cho mình m t chi n l c sinh k riêng, trong đó VXH c n đ c l ng ghép vào và c n đ c
đ u t ít nh t là v m t th i gian đ duy trì, m r ng và phát tri n nó.
Tài li u tham kh o
1.
2.
3.
4.
5.

6.

Chambers, R., (1987). ‘Sustainable livelihoods, environment and development: putting poor rural
people first’, IDS Discussion Paper 240, Brighton: IDS.
Jonathan Isham (2002). Social capital and economic development: Well-being in developing
coumtries. Edward Elgar, USA.
Nan Lin (2001). Social capital: A theory of social structure and action. Cambridge University
Express.
Paul Frijters, Dirk J. Bezemer, and Uwe Dulleck (2003). Contacts, Social Capital and Market
Institutions - A Theory of Development. Working paper.
PIERRE BOURDIEU (1983). The Forms of Capital. Otto Schartz & Co.
T li u và s li u nghiên c u t i các xã ph ng ven đô do Phòng Xã h i h c ô th , Vi n Xã h i h c
th c hi n (2001 - 2005).

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn