(LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN) NHÂN VẬT ANH HÙNG VĂN HÓA TRONG TRUYỆN KỂ DÂN GIAN VỀ THỜI KỲ VĂN LANG ÂU LẠC

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI

ĐẶNG THỊ LAN ANH

NHÂN VẬT ANH HÙNG VĂN HÓA
TRONG TRUYỆN KỂ DÂN GIAN VỀ THỜI KỲ
VĂN LANG - ÂU LẠC
Chuyên ngành: Văn học dân gian
Mã số: 62.22.01.25

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS.TS LÊ TRƢỜNG PHÁT

HÀ NỘI, 2016


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan rằng:
- Luận án Tiến sĩ này là kết quả nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng
dẫn của người hướng dẫn khoa học, chưa từng được cơng bố trong các cơng
trình nghiên cứu của ai khác.
- Luận án đã được tiến hành nghiên cứu một cách nghiêm túc, cầu thị.
Tác giả Luận án

Đặng Thị Lan Anh


KÍ HIỆU VIẾT TẮT

TCN

:

Tr

:

Nxb

:

Trước Cơng ngun
trang
Nhà xuất bản

KHXH : Khoa học xã hội
HN

:

Hà Nội

GS

:

Giáo sư

PGS

:

Phó Giáo sư

Tp HCM: Thành phố Hồ Chí Minh
VHTT

:

Văn hóa thơng tin

VHTTTT: Văn hóa thơng tin thể thao
VHNT :

Văn hóa nghệ thuật

ĐTKH :

Đề tài khoa học

ĐHQG :

Đại học Quốc gia


MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU .................................................................................................................................. 1

1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................................. 1
2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................................... 2
3. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................................. 3
4. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................................... 4
5. Đóng góp mới của luận án .................................................................................................. 4
6. Cấu trúc của luận án ............................................................................................................ 5
Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN..... 6
1.1. Tổng quan lịch sử vấn đề ................................................................................................. 6
1.1.1. Các công trình nghiên cứu trên thế giới về hình tượng nhân vật anh hùng
văn hóa trong folklore ............................................................................................................. 6
1.1.2. Các cơng trình nghiên cứu ở Việt Nam về nhân vật anh hùng văn hóa
và truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. ........................................................ 12
1.2. Tổng quan về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc ................................................................... 19
1.2.1. Thư tịch và việc xác định niên đại, cương vực lãnh thổ thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc .. 19
1.2.2. Tên gọi Văn Lang - Âu Lạc ........................................................................................ 24
1.2.3. Đặc điểm văn hóa vật chất - xã hội - tinh thần thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc ...............25
1.3. Tổng quan truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc ................................. 32
1.3.1 Giới thuyết về truyện kể dân gian .............................................................................. 32
1.3.2. Cơ sở lịch sử - văn hóa của sự hình thành và phát triển dịng truyện kể
dân gian về nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc............................... 39
1.3.3. Diện mạo truyện kể dân gian về nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ
Văn Lang - Âu Lạc ................................................................................................................. 41
1.4. Tổng quan về nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian ........................ 43
1.4.1. Quan niệm về nhân vật anh hùng văn hóa ............................................................... 44
1.4.2. Nguồn gốc và những kiến giải về mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa
trong folklore............................................................................................................................ 46
1.4.3. Phân loại nhân vật anh hùng văn hóa ...................................................................... 50
1.5. Tổng quan một số vấn đề lý luận .................................................................................. 51
Tiểu kết chương 1 .................................................................................................................. 53

Chƣơng 2. CẤU TRÖC VÀ MOTIF VÕNG ĐỜI CỦA NHÂN VẬT ANH HÙNG
VĂN HÓA TRONG TRUYỆN KỂ DÂN GIAN VỀ THỜI KỲ
VĂN LANG - ÂU LẠC ....................................................................................................... 54
2.1. Cấu trúc vịng đời của nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian
về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc .............................................................................................. 54
2.1.1. Cổ mẫu anh hùng văn hóa trong thần thoại: Nguồn cội của cấu trúc hình tượng
nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc........54
2.1.2. Khảo sát cấu trúc vịng đời của nhân vật anh hùng văn hóa qua một số
truyện kể dân gian tiêu biểu về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc .............................................. 62
2.2. Kiến giải những motif tiêu biểu trong cấu trúc vòng đời của nhân vật anh hùng
văn hóa..................................................................................................................................... 75
2.2.1. Nhóm motif liên quan đến nguồn gốc thần bí; sự sinh nở kỳ lạ và thời thơ ấu
trong chu trình vịng đời của người anh hùng văn hóa (từ điểm 1 đến điểm 9)..............75
2.2.2. Nhóm motif liên quan đến hành trạng và chiến cơng trong chu trình vịng đời
của người anh hùng văn hóa (từ điểm 10 đến điểm 17) ................................................85
2.2.3. Nhóm motif liên quan đến cái chết và sự hóa thân trong chu trình vịng đời
của người anh hùng văn hóa (từ điểm 18 đến điểm 22) ................................................97
Tiểu kết chương 2 .................................................................................................................. 99
Chƣơng 3. HÌNH TƢỢNG NHÂN VẬT ANH HÙNG VĂN HĨA THỜI KỲ
VĂN LANG - ÂU LẠC TRONG TÍN NGƢỠNG, LỄ HỘI, PHONG TỤC ......... 100
3.1. Hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong
tín ngưỡng dân gian .....................................................................................................100
3.1.1. Mối quan hệ giữa tín ngưỡng dân gian với truyện kể về nhân vật anh hùng
văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc .............................................................................100
3.1.2. Dấu tích anh hùng văn hóa trong một số tín ngưỡng dân gian tiêu biểu ..............103
3.2. Hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong lễ hội ..... 119
3.2.1. Khái quát về việc phụng thờ nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang
- Âu Lạc qua khảo sát lễ hội ........................................................................................119
3.2.2. Dấu tích anh hùng văn hóa trong một số lễ hội tiêu biểu .................................121

3.3. Hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong
phong tục tập quán .......................................................................................................134
3.3.1. Khái quát về phong tục tập quán Việt Nam.......................................................134


3.3.2. Dấu tích anh hùng văn hóa trong một số phong tục tập quán tiêu biểu .............135
Tiểu kết chương 3 ................................................................................................................ 147
KẾT LUẬN .......................................................................................................................... 148
DANH MỤC NHỮNG CƠNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ
ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN TỚI LUẬN ÁN ............................................................. 151
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................ 152
PHỤ LỤC
PHỤ LỤC 1 ................................................................................................................ PL1
PHỤ LỤC 2 ............................................................................................................. PL12
PHỤ LỤC 3 ............................................................................................................. PL64
PHỤ LỤC 4 .............................................................................................................. PL81


1

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Trong bối cảnh tồn cầu hóa với sự hội nhập quốc tế đang diễn ra mạnh mẽ ở
nước ta hiện nay, việc nhận thức về vấn đề bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trở
nên đặc biệt quan trọng. Để bảo tồn văn hóa và làm sáng tỏ những giá trị văn học cổ
truyền mà nhân dân lao động sáng tạo nên, việc nghiên cứu các truyện kể văn học dân
gian là hết sức cần thiết. Truyện kể dân gian phản ánh những phẩm chất tâm lý mang tính
chất biểu tượng của tín ngưỡng dân gian, kinh nghiệm tập thể và đóng vai trị như một sự
tái khẳng định những giá trị của nhóm cộng đồng với những truyền thống đặc trưng.
Truyện kể dân gian cho đến nay chưa bao giờ mất đi sức sống mãnh liệt và khả năng tái

sinh khơng ngừng qua dịng chảy thời gian với những biến động phức tạp của lịch sử, đặc
biệt là truyện kể dân gian về giai đoạn sơ sử của dân tộc.
1.2. Việc nghiên cứu truyện kể dân gian từ góc độ chuyên ngành và liên ngành
với mục đích cắt nghĩa các giá trị là vấn đề được nhiều nhà nghiên cứu say mê tâm
huyết. Trong kho tàng truyện kể dân gian của các nền văn hóa trên thế giới, có một kiểu
loại nhân vật nằm ở khu vực trung tâm của các truyện kể dân gian lâu đời nhất, đó là
nhân vật anh hùng văn hóa. Hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa cũng rất phổ biến
trong truyện kể dân gian Việt Nam, đặc biệt là truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang Âu Lạc. Đó là một hình tượng trung tâm, thể hiện rõ nhận thức của dân gian về tự nhiên
và lịch sử, phản ánh khát vọng của con người trong quá trình chinh phục tự nhiên và
phát triển xã hội. Truyện kể dân gian về nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang Âu Lạc phong phú, nhiều lớp lang tiếp tục được kể, được tin, được lưu truyền rộng rãi
trong cộng đồng với sức hấp dẫn đặc biệt đang rất cần được nhìn nhận ở góc độ bản
chất, các lớp trầm tích văn hóa của nó cần được soi sáng từ nhiều góc độ. Nhiều lý
thuyết nghiên cứu về nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian của các nền
văn hóa trên thế giới đã mang tới cách nhìn nhận đa chiều về người anh hùng. Trong các
lý thuyết đó, mơ hình chu trình vịng đời người anh hùng văn hóa của Otto Rank và
Lord Raglan đã gợi dẫn cho chúng tơi những phương cách để tìm hiểu cấu trúc vòng đời
và kiến giải những motif tiêu biểu trong cấu trúc vòng đời của nhân vật anh hùng văn
hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. Chúng tơi mong muốn tìm
kiếm những điểm gặp gỡ giữa mơ hình phổ qt về người anh hùng văn hóa trên thế


2

giới với người anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian Việt Nam, cũng như nêu bật
những đặc tính riêng của mẫu hình nhân vật này bởi những đặc tính riêng biệt về quốc
gia, dân tộc, lịch sử và nền tảng văn hóa. Đây là một vấn đề rất cần được nghiên cứu
chuyên sâu.
1.3. Thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc chính là “thời đại anh hùng” của lịch sử Việt
Nam với đầy đủ những đặc trưng của “thời đại anh hùng” theo định nghĩa của Friedrich
Engels, là giai đoạn sản sinh và ni dưỡng những hình tượng nhân vật anh hùng văn

hóa điển hình trong các truyện kể dân gian. Đây là thời kỳ vận động lịch sử của thiết chế
xã hội liên minh bộ lạc với sự ảnh hưởng ngày một mạnh mẽ của một bộ lạc trung tâm,
sau cố kết lại trở thành cộng đồng bộ tộc, cộng đồng quốc gia với cơ cấu Nhà nước sơ
khai. Hình tượng anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu
Lạc có những nét riêng biệt điển hình. Đặc trưng của nhân vật cùng với vấn đề sức sống,
vai trò của nhân vật trong đời sống văn hóa dân tộc rất cần được tìm hiểu trên bình diện
tổng thể và tồn diện hơn. Tất cả những điều này khích lệ chúng tơi áp dụng các lý
thuyết mới vào việc lựa chọn và nghiên cứu đề tài: Nhân vật anh hùng văn hóa trong
truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục tiêu
Thông qua việc khảo sát cấu trúc vòng đời, kiến giải những motif tiêu biểu
trong cấu trúc vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc,
chúng tôi sẽ chỉ ra những điểm gặp gỡ giữa mơ hình phổ qt về người anh hùng văn
hóa trên thế giới với người anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian Việt Nam.
Đồng thời chúng tôi cũng chỉ ra những đặc tính riêng biệt của mẫu hình nhân vật này
được quy định bởi đặc tính riêng biệt của lịch sử và nền tảng văn hóa dân tộc. Tiếp tục
khẳng định đặc tính riêng biệt đó, chúng tơi thực hiện việc nghiên cứu nhân vật anh
hùng văn hóa trong tín ngưỡng, lễ hội, phong tục nhằm nhận diện và giải mã những
dấu tích, hành trạng của nhân vật trong đời sống văn hóa dân gian.
2.2. Nhiệm vụ
- Từ việc tìm hiểu cội nguồn, xác định tọa độ khơng gian, thời gian và bối cảnh
lịch sử - văn hóa nảy sinh mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân
gian, chúng tôi tiến hành xác định nội hàm khái niệm về nhân vật anh hùng văn hóa, từ


3

đó tiến hành phân tích và khái qt các đặc trưng căn bản của nhân vật anh hùng văn
hóa trong truyện kể dân gian thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.

- Trên cơ sở những lý thuyết nghiên cứu về người anh hùng văn hóa trong thần
thoại và truyền thuyết của các nền văn hóa trên thế giới, luận án tiến hành phân tích và
tìm hiểu cấu trúc vịng đời của nhân vật anh hùng văn hóa. Trên cơ sở các phân tích
đồng đại này, chúng tơi sẽ tiến hành nghiên cứu lịch đại bằng những kiến giải motif
trong cấu trúc hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian thời kỳ
Văn Lang - Âu Lạc.
- Từ những phân tích theo khuynh hướng tiếp cận liên ngành và khuynh hướng
nghiên cứu ngữ văn về hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa, chúng tơi tiến hành tìm
hiểu sức sống của hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc
trong nền văn hóa dân tộc. Từ các lý thuyết nhân học văn hóa đương đại, chúng tơi
nghiên cứu mối quan hệ giữa mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang Âu Lạc trong truyện kể dân gian với đời sống tín ngưỡng, phong tục tập quán và lễ hội
3. Phạm vi nghiên cứu
3.1. Nội dung
Luận án nghiên cứu cấu trúc và motif vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa
trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc dựa trên mơ hình cấu trúc phổ
dụng về người anh hùng truyền thống trong các nghiên cứu của Otto Rank và Lord
Ragland, đồng thời luận án cũng đặt nhân vật trong môi trường văn hóa tín ngưỡng,
phong tục, lễ hội để nhận diện đầy đủ hơn đặc trưng và sức sống của nhân vật.
Nghiên cứu nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn
Lang - Âu Lạc, chúng tôi tập trung vào hai thể loại chủ yếu chứa đựng mẫu nhân vật
anh hùng văn hóa thời kỳ này là thần thoại và truyền thuyết.
3.2. Phạm vi tư liệu
Luận án chủ yếu căn cứ vào các văn bản truyện kể đã được ghi chép qua các
thư tịch và đã được in ấn, xuất bản, tư liệu trong các sách tổng tập, tuyển tập văn học
dân gian (Viện KHXH Việt Nam (2004), Tổng tập văn học dân gian người Việt, tập 4,
tập 5, Nxb KHXH, HN; Viện Văn học (2001), Tuyển tập Văn học dân gian Việt Nam,
tập 1 - Nxb Giáo dục). Ngồi ra, luận án cịn sử dụng thêm tư liệu tại các địa phương
do các học giả Hồng Diêu, Phan Đăng Nhật, Nguyễn Nghĩa Nguyên, Ninh Viết Giao,
Hà Kỉnh, Đồn Cơng Hoạt, Nguyễn Khắc Xương… sưu tầm, biên soạn.

4

4. Phƣơng pháp nghiên cứu
- Phương pháp loại hình học: Nghiên cứu về nhân vật anh hùng văn hóa trong
truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc, chúng tơi đã đặt nhân vật trong loại
hình truyện về nhân vật anh hùng văn hóa nhằm tìm hiểu những giá trị đặc trưng.
- Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Liên ngành không phải là sự cộng lại
của các phương pháp trong các ngành khoa học, mà là sự tổng tích hợp các cách tiếp
cận, các phương pháp nghiên cứu của các chuyên ngành, nhưng nhất thiết phải có một
ngành nghiên cứu chủ đạo còn các ngành nghiên cứu khác đóng vai trị phụ trợ. Vì vậy
để nghiên cứu vấn đề, chúng tôi tiếp cận quan điểm của nhiều chuyên ngành khác như:
xã hội học, nhân học, sử học, khảo cổ học, tâm lý học… Trong đó, hai khuynh hướng
tiếp cận chủ đạo được sử dụng là khuynh hướng tiếp cận nhân học văn hóa kết hợp với
khuynh hướng tiếp cận ngữ văn.
- Phương pháp cấu trúc: Tìm các yếu tố cơ bản và sự tổ hợp của các yếu tố để
cấu thành cấu trúc vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể về thời kỳ
Văn Lang - Âu Lạc. Phương pháp này dùng để mơ hình hóa các dạng thức cơ bản của
chu trình vịng đời nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn
Lang - Âu Lạc dựa trên các đặc điểm chung của chúng sau khi xử lý nguồn tư liệu.
- Phương pháp phân tích ngữ văn dân gian: Trên cơ sở tư liệu, chúng tôi phân
tích, kiến giải những motif tiêu biểu trong cấu trúc vịng đời của nhân vật anh hùng
văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
- Phương pháp nghiên cứu điền dã: Chúng tơi tìm hiểu nhân vật anh hùng văn
hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong mối liên hệ với tín
ngưỡng, lễ hội, phong tục. Cụ thể chúng tôi tiến hành điền dã tại các vùng lưu truyền
các truyện kể ở các tỉnh Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ để nhận diện dấu tích anh hùng văn
hóa trong đời sống văn hóa dân gian.
5. Đóng góp mới của luận án
- Thứ nhất, trên cơ sở kế thừa những thành tựu nghiên cứu về truyện kể dân

gian với những cách tiếp cận, những khuynh hướng và lý thuyết mới của giới nghiên
cứu folklore thế giới về nhân vật anh hùng văn hóa, luận án tập trung làm sáng rõ vấn
đề nhân vật anh hùng văn hóa trong folklore nói chung, trong truyện kể dân gian thời
kỳ Văn Lang - Âu Lạc nói riêng.
- Thứ hai, luận án tiến hành tìm hiểu cấu trúc vịng đời của mẫu hình nhân vật


5

anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian. Đồng thời kiến giải gốc rễ, khảo sát những
biến thể và biểu hiện của những motif có liên quan trong cấu trúc hình tượng nhân vật
anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
- Thứ ba, trên cơ sở những phân tích và tổng hợp để tìm kiếm những điểm gặp
gỡ giữa mơ hình phổ quát về người anh hùng văn hóa trên thế giới với người anh hùng
văn hóa trong truyện kể dân gian Việt Nam, luận án tiến hành minh giải những đặc
tính riêng của mẫu hình nhân vật này ở Việt Nam bởi những điều kiện riêng biệt về
lịch sử và nền tảng văn hóa nơi hình tượng này tồn tại.
- Cuối cùng, luận án tiến hành nhận diện và giải mã những dấu tích, hành trạng
của anh hùng văn hóa trong đời sống xã hội và đời sống văn hóa dân tộc, tìm hiểu sức
sống của hình tượng anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong các hiện
tượng văn hóa dân gian điển hình bao gồm lễ hội, tín ngưỡng, phong tục.
- Là cơng trình đầu tiên nghiên cứu một cách hệ thống và toàn diện về hình tượng
nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
6. Cấu trúc của luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, Phụ lục, Nội dung
luận án được triển khai thành 3 chương
Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu và lý luận
Chương 2. Cấu trúc và motif vòng đời của nhân vật anh hùng văn hóa trong
truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc
Chương 3. Hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc

trong tín ngưỡng, lễ hội, phong tục


6

Chƣơng 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN
Với mục đích xác lập nền tảng lý thuyết làm cơ sở nghiên cứu, trong chương
tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận, chúng tôi tiến hành phác họa những
nét cơ bản về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc, dựng lại tinh thần thời đại, nơi hình thành và
phát triển truyện kể dân gian về nhân vật anh hùng văn hóa. Từ đó, chúng tơi tập trung
tìm hiểu các khái niệm căn bản về hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa. Những quan
niệm căn bản về mẫu hình nhân vật này sẽ được rút ra trên cơ sở những nghiên cứu về
chu trình vịng đời người anh hùng từ thần thoại và truyền thuyết trong các cơng trình
nghiên cứu truyện kể dân gian của các học giả tiêu biểu trên thế giới. Các phương
pháp nghiên cứu so sánh loại hình lịch sử, thần thoại học, cổ mẫu, type và motif, với nền
tảng được xây dựng từ các học giả như Joseph Campbell, Adam Leeming, V.IA.Propp và
E.M.Meletinsky, Stith Thompson, Otto Rank vàLord Raglan được chúng tơi lựa chọn sử
dụng, nhằm mục đích rút ra những nội hàm đặc trưng nhất của khái niệm “anh hùng văn
hóa”, truyện kể dân gian về anh hùng văn hóa và khảo sát chúng trong hệ thống truyện kể
dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc ở Việt Nam.
1.1. Tổng quan lịch sử vấn đề
Vấn đề nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian thời kỳ Văn Lang Âu Lạc từ lâu đã được các học giả trong ngành văn hóa dân gian và phê bình văn học
quan tâm đề cập. Chúng tơi trình bày tổng quan các cơng trình nghiên cứu tập trung vào
các nội dung: khuynh hướng nghiên cứu về mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa trong
folklore học thế giới và những quan điểm nghiên cứu có tính lịch sử về nhóm truyện kể
dân gian thuộc về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc như sau:
1.1.1. Các cơng trình nghiên cứu trên thế giới về hình tượng nhân vật anh hùng
văn hóa trong folklore
Nhân vật anh hùng văn hóa trong folklore từ lâu đã là đối tượng nghiên cứu của

nhiều ngành khoa học nhân văn khác nhau. Những nghiên cứu kinh điển từ góc nhìn
văn hóa học trong đó có đề cập đến vấn đề này là cơng trình Văn hóa nguyên thủy
(Primitive Culture) của E.B.Tylor, được in năm 1871 gồm 2 tập. Cơng trình gây tiếng
vang lớn và đưa E.B.Tylor lên vị trí những nhà sáng lập hàng đầu của ngành nhân học
văn hóa. Trong chương XIII và XIV có tựa đề Huyền thoại, E.B.Tylor đề cập tới các
huyền thoại tự nhiên, nguồn gốc và các quy tắc lý giải chúng; những câu chuyện về


7

người khổng lồ; các huyền thoại có quan hệ với những nhân vật truyền thuyết hay lịch
sử. Với cơ sở dữ liệu phong phú, tác giả đã nhận định “Sự phát triển của truyền thuyết
anh hùng từ huyền thoại tự nhiên có lẽ cũng diễn ra ở các bộ lạc hoang dã […], giống
như đã diễn ra ở tổ tiên các cư dân thời cổ”. [98; tr.441] Cơng trình này là một trong
những gợi mở quan trọng giúp cho chúng tơi nhìn nhận được sự phát triển của truyện
kể dân gian về anh hùng văn hóa ở Việt Nam từ huyền thoại tự nhiên và mở rộng hơn,
chúng tôi sẽ xem xét sự phát triển của nhân vật anh hùng văn hóa trong truyền thuyết
có gốc gác từ nhiên thần trong thần thoại.
Tiếp nối những nghiên cứu có tính chất mở đường của E.B.Taylor, J.Frazer với
cơng trình có tựa đề The Golden Bough (Cành vàng) đã kiến tạo nên diện mạo của
khoa nghiên cứu Nhân học văn hóa thế kỷ XIX. Cơng trình chú trọng nghiên cứu văn
hố nhân loại thời kỳ chuyển đổi từ tín ngưỡng sang tơn giáo, từ tư duy ma thuật sang
tư duy tôn giáo dưới cái nhìn khoa học, từ đó cung cấp nguồn tư liệu đa dạng về đời
sống nguyên thủy, trong đó bao gồm những nghiên cứu quan trọng về một số hình
tượng anh hùng văn hóa trên thế giới như Osiris, Isis, Adonis.... Đây được xem là
những chỉ dẫn hữu ích giúp chúng tơi liên hệ, nhìn nhận sự tồn tại của nhân vật anh
hùng văn hóa trong truyện kể dân gian thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong hệ thống tín
ngưỡng của người Việt cổ sơ.
Bên cạnh những nghiên cứu theo khuynh hướng Nhân học văn hóa, chuyên
khảo Thi pháp của huyền thoại của E.M. Meletinsky xuất bản vào năm 1976 được xem

là tiêu biểu cho khuynh hướng nghiên cứu của các nhà folklore học Xô viết muốn đi
sâu vào di sản sáng tác dân gian từ góc độ so sánh - loại hình và cấu trúc - ký hiệu.
Trong chuyên khảo này, huyền thoại được nghiên cứu bắt đầu từ những hình thức cổ
xưa nhất của nó, từ những câu chuyện về nguồn gốc của thế giới, về các hiện tượng
của tự nhiên, về các thần và các anh hùng văn hóa. Trong phần hai của cuốn sách,
E.M.Meletinsky đã dành một phần để viết về Bậc tiên tổ - Đấng sáng tạo - Anh hùng
văn hóa, Huyền thoại cổ về sự sáng tạo, Truyền thuyết về những anh hùng và những
nghi lễ “chuyển tiếp”. Ơng nhìn nhận rằng nhân vật anh hùng sống và hành động
trong thời gian huyền thoại phù hợp với các sự kiện sáng tạo khởi thủy trong huyền
thoại cổ xưa và có thể gọi họ là các bậc tiên tổ - đấng sáng tạo - những anh hùng văn
hóa. Ơng viết: “Quan niệm về ba phạm trù này đan kết nhau, chính xác hơn là không
phân chia một cách lộn xộn. Trong tổ hợp này, nguồn gốc cơ sở là bậc tiên tổ của thị


8

tộc, bộ lạc. Bậc tiên tổ của bộ lạc đôi khi có thể được coi là của chung cả lồi người vì
biên giới các bộ lạc trong ý thức các thành viên cơng xã ngun thủy trùng với biên
giới tồn nhân loại” [59; tr.232].
Một trong những khuynh hướng nghiên cứu nổi bật của thế kỷ XX quan tâm đến
mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa trong folklore là khuynh hướng phê bình Phân tâm
học. Archetypes and the Collective Unconscious (Cổ mẫu và vơ thức tập thể) là cơng
trình đồ sộ tập hợp nhiều chuyên luận nghiên cứu quan trọng nhất của C.G.Jung về cổ
mẫu. C.G.Jung (1876 - 1961) là học giả nổi tiếng với những nghiên cứu về vô thức tập
thể. Theo C.G.Jung, vơ thức tập thể là kí ức của loài người, là kết quả của đời sống thị
tộc. Vô thức tập thể tồn tại trong tất cả mọi người, là cơ sở của tâm trạng từng cá nhân
và căn cước văn hóa tộc người. Vơ thức tập thể được ngưng kết thành những cổ mẫu
(archétype), tức những mơ hình nhận thức và những hình tượng ngun thủy. Trong
cơng trình Về quan hệ của tâm lý học phân tích đối với sáng tạo văn học nghệ thuật,
Jung viết: “Nguyên tượng (archetype), hay cổ mẫu, hay nguyên hình - dù đó là quỷ,

người hay biến cố - được lặp lại trong suốt chiều dài lịch sử ở bất kỳ đâu có trí tưởng
tượng sáng tạo do hoạt động. Lần lượt chúng ta có ở đây trước hết là nguyên hình
huyền thoại. Nghiên cứu tỉ mỉ các hình tượng này ta nhận thấy trong chừng mực nào
đấy chúng là bản tổng kết đã được cơng thức hóa của khối kinh nghiệm điển hình to
lớn của vơ số cảm xúc cùng một kiểu” [90; tr.242]. Vì vậy, theo quan điểm của Jung,
ứng với mỗi trạng thái của con người sẽ có một cổ mẫu tương ứng, chẳng hạn như cổ
mẫu người mẹ, cổ mẫu cha, cổ mẫu nước, lửa, hành trình đi về thế giới địa ngục… Và
đặc biệt là cổ mẫu anh hùng theo ông, là một trong những cổ mẫu lớn của nhân loại.
Thêm vào đó, nhắc đến lịch sử nghiên cứu mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa
trong folklore khơng thể khơng kể đến những cơng trình nghiên cứu đặc biệt có giá trị
trong một trào lưu nghiên cứu sôi động bậc nhất của thế kỷ XX có tên gọi Phê bình
huyền thoại. Trường phái nghiên cứu này được khởi xướng đầu tiên từ thế kỷ XIX với
các nghiên cứu của anh em nhà J. Grimm. Trong trào lưu trở về nguồn, đề cao chủ
nghĩa dân tộc thơng qua nghiên cứu các di sản văn hóa dân gian, cơng trình Germanic
mythology (Huyền thoại Đức) của Jakov Grimm đã đánh dấu sự ra đời của phương
pháp huyền thoại học so sánh. Với các thao tác khoa học hữu hiệu, anh em Grimm đã
tiến hành phân định lớp văn hóa gốc, văn hóa bản địa đa thần giáo của Đức với lớp
văn hóa Thiên Chúa giáo đến sau trong tiến trình lịch sử nhằm tìm lại những gốc tích


9

của văn hóa bản địa. Cơng trình này đã cung cấp những chỉ dẫn quan trọng có tính
phương pháp luận trong nghiên cứu văn bản folklore, cũng như thật sự hữu ích khi ứng
dụng để phân tích những dấu hiệu cổ xưa của một nền văn hóa hợp lưu từ nhiều nguồn
văn hóa. Vì vậy, chúng tơi đặc biệt lưu tâm đến phương pháp “tách bóc” của Jakov
Grimm để tìm các mảnh vỡ của văn hóa đa thần giáo cịn “găm” trong nhóm truyện kể
dân gian về nhân vật anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc ở Việt Nam.
Khởi xướng từ thế kỷ XIX, thế nhưng, bước sang thế kỷ XX, khuynh hướng
nghiên cứu này đã có những bước chuyển mình rõ rệt. Thay vì chỉ tập trung vào các

vấn đề của văn học dân gian như trước đây, phê bình huyền thoại đã hướng vào việc
giải thích tồn bộ nền văn học của lồi người từ ngọn nguồn đó. Và tất nhiên, vấn đề
mẫu hình nhân vật anh hùng trong văn học và văn hóa dân gian đã được các nhà
nghiên cứu tập trung lý giải như là cơ sở nền tảng để hình thành nhiều vấn đề trong
nền văn học hiện đại. Anatomy of Critism (Giải phẫu phê bình) của Northrop Frye xuất
bản năm 1957, được xem là cơng trình tiêu biểu nhất và là tun ngơn của trường phái
này. Giải phẫu phê bình gồm 4 phần Phê bình lịch sử hay Lý thuyết về mơ thức, Phê
bình ln lý hay Lý thuyết về biểu tượng, Phê bình cổ mẫu hay Lý thuyết về huyền
thoại, Phê bình từ chương học hay Lý thuyết về thể loại. Trong cơng trình này, tác giả
hướng việc tìm hiểu căn rễ của văn học trong các mơ hình huyền thoại, hơn nữa có thể
phân tích văn học bằng thuật ngữ huyền thoại và mẫu gốc. Tác giả khẳng định
“Truyện thần thoại về thần thánh được tái hiện trong các truyền thuyết về những người
anh hùng truyền thuyết, về những người anh hùng được truyền lại vào cốt truyện của
bi và hài kịch…” [90; tr.280]. Bên cạnh đó, trong tiểu luận Những cổ mẫu của văn
chương, Northrop Frye đã có những kiến giải rất có giá trị về huyền thoại và về nhân
vật anh hùng trong truyện kể dân gian.
Cũng trong khuynh hướng phê bình thần thoại học, ở một khía cạnh nghiên cứu
khác về mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa, khơng thể bỏ qua những chun luận
nghiên cứu quan trọng trong thế kỷ XX của nhà nghiên cứu thần thoại học so sánh và
so sánh tôn giáo Joseph Campbell (1904 -1987). Các lý thuyết của ông được rút ra dựa
trên quan sát rằng ln có những mơ hình phổ biến tồn tại dưới các yếu tố kể chuyện
từ những huyền thoại vĩ đại nhất. Đặc biệt, mơ hình có tính chất trung tâm và được
ơng nghiên cứu nhiều nhất là cuộc hành trình của anh hùng trong thần thoại. Trong
chuyên khảo The Hero with a Thousand Faces (Người anh hùng có hàng nghìn gương


10

mặt), ơng tiến hành khảo sát hành trình của nhân vật anh hùng gồm các chặng Ra đi,
Hành trình, Trở về và chu trình mang tính vũ trụ của nhân vật anh hùng (sinh, tử), sự

biến hóa của người anh hùng để từ đó xác định những kiểu nhân vật anh hùng liên văn
hoá và các cổ mẫu (archetype) mang tính tồn cầu trong thần thoại các dân tộc.
Trong chun luận có tựa đề Mythology - The voyage of the Hero (Thần thoại Hay là về chuyến phiêu lưu của người anh hùng), David Adams Leeming phân tích các
hình thức của một huyền thoại đặc thù bằng việc chia tách truyện thành tám phần
tương ứng với từng sự kiện quan trọng mang tính bước ngoặt diễn ra trong cuộc đời
của người anh hùng. Cuộc đời người anh hùng được hình dung như một chuyến phiêu
lưu: sinh ra, lớn lên, đối mặt thử thách, vượt qua thử thách và tham gia vào thế giới
thần linh, chết và tái sinh giống như một chu kỳ tuần hoàn. Đây là những gợi mở rất có
giá trị để chúng tơi tiến hành phân tích các sự kiện trong cuộc đời người anh hùng văn
hóa. David Adams Leeming khẳng định: “Những chuyến viễn du của người anh hùng
thể hiện những khát vọng của con người, khát vọng mong muốn vượt lên trên cái chết
về mặt thể xác để hòa hợp với các chu kỳ tự nhiên, chu kỳ của vịng tuần hồn ra đời,
chết đi, và rồi tiếp tục tái sinh” [122; tr.12]. Một phần của cuốn sách đã minh giải rõ
hành trình sau khi người anh hùng vượt qua những hiểm nguy ở thế giới của cái chết,
người anh hùng hòa nhập với thế giới nơi thiên đường và được đặt vào địa vị vĩnh viễn
ở trong mối quan hệ với các đấng bậc thần linh. Hướng nghiên cứu của chuyên luận
này là một gợi mở đặc biệt thú vị, khi nó đề cập đến hiện tượng hội nhập của dịng thời
gian tuyến tính và dòng thời gian chu kỳ trong việc tái hiện cái chết của người anh
hùng. Nó hé mở cho chúng ta thấy quan niệm về bản chất thiêng của người anh hùng.
Đặc biệt, chúng tôi muốn nhấn mạnh đến lý thuyết về mơ hình vịng đời của
người anh hùng văn hóa trong folklore được đề xướng bởi Otto Rank, sau đó được phát
triển và hồn thiện bởi Lord Ragland, được gọi là Rank-Raglan mythotype (hay cịn có
tên gọi khác là cổ mẫu anh hùng). Otto Rank, là một nhà tâm lý học xuất sắc người Áo,
một trong những môn đệ thân cận trong nhóm nghiên cứu của Sigmund Freud. Chuyên
khảo đầu tiên của Rank là một đột phá trong việc áp dụng các phương pháp phân tâm
học thần thoại so sánh. Bước vào thế kỷ XX, nhà tâm lý học này đã bắt đầu cố gắng để
làm sáng tỏ những bí ẩn của tâm lý con người, đặc biệt là thông qua các phương tiện của
thần thoại cổ điển. Đường hướng được khởi xướng ban đầu bởi Otto Rank sau đó dẫn
đến những hiểu biết của Jung, Joseph Campbell và nhiều học giả khác nữa. Một trong

11

những câu hỏi gây nhiều tranh cãi nhất của thần thoại học so sánh, là sự tương giao văn
hóa trong thần thoại, văn học dân gian và truyền thuyết. Ví dụ, các đại hồng thủy, cuộc
tìm kiếm anh hùng và đặc biệt là câu chuyện về cấu trúc vòng đời của người anh hùng
xuất hiện trên toàn thế giới. Và Otto Rank thay vì cố gắng giải thích những motif phổ
biến, ơng đã quay về nghiên cứu những gì ơng cho là phổ quát về tâm lý.
Nhà nghiên cứu này đã áp dụng các phương pháp phân tâm học với hệ thống quan
niệm phát triển bởi Sigmund Freud và dung hịa với Carl Jung để phân tích những truyện
kể về anh hùng văn hóa như một chỉ dẫn để hiểu được các vấn đề về vô thức trong tâm lý
của con người và của cả nhân loại. Trong The myth of the birth of the hero - A
Psychological Interpretation of Mythology (Huyền thoại về sự ra đời của người anh hùng
- Một giải thích về tâm lý học huyền thoại) xuất bản ở Đức vào năm 1909, Otto Rank đã
tiến hành giải thích, phân tích tâm lý của câu chuyện thần thoại như một phương tiện để
hiểu biết về tâm lý con người. Giống như người thầy của mình là Sigmund Freud, Rank so
những huyền thoại của các nhân vật như Oedipus, Moses, Sargon… và tìm kiếm những
sự tương hợp trong tiểu sử của các nhân vật này. Ông đã nhìn thấy ở loại hình nhân vật
anh hùng như là biểu tượng của khát vọng bị dồn nén. Trong công trình này Otto Rank đã
liệt kê 12 đặc điểm giống nhau của loại hình nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể
dân gian của nhiều nước trên thế giới. Tiếp nối các nghiên cứu có tiếng vang đặc biệt
của Otto Rank, Lord Raglan, vào năm 1936, đã phát triển thành 22 điểm tương đồng
trong cấu tạo vòng đời của người anh hùng trong chuyên luận The Hero: A Study in
Tradition, Myth and Drama (Nhân vật anh hùng: Một nghiên cứu từ trong truyền thống,
thần thoại và kịch). Lý thuyết về mơ hình vịng đời người anh hùng văn hóa của hai học
giả nói trên là một trong những cơ sở quan trọng giúp chúng tôi tiến hành đối chiếu
những đặc tính giao thoa của người anh hùng văn hóa trong truyện kể dân gian thời kỳ
Văn Lang - Âu Lạc với mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa trong truyền thống folklore
trên tồn thế giới, cũng từ đó xem xét những đặc tính riêng biệt của mẫu hình nhân vật
này trong trường hợp của Việt Nam.

Ngồi ra, cịn có thể kể đến những bài báo khoa học có giá trị liên quan đến vấn
đề này. Tiêu biểu như nhà nghiên cứu Wilhelm Schmidt với các cơng trình Phương
pháp văn hóa lịch sử của dân tộc học, Nguồn cội của sự phát triển tôn giáo hay Cặp
đôi anh hùng trong thần thoại Nam Mỹ của Alfred Métraux; Hiện tượng người anh
hùng văn hóa trong hệ thống thần thoại của người Polynesian của Martina Bucková…


12

Như vậy, qua một số cơng trình từ các trường phái phê bình và nghiên cứu tiêu
biểu mà chúng tơi tiếp cận được trong quá trình tìm hiểu về nhân vật anh hùng, nhân
vật anh hùng văn hóa trên thế giới, có thể nhận thấy vấn đề này đã được nhiều học giả
của các khuynh hướng nghiên cứu folklore đề cập tới. Trong đó các tác giả đã chú ý
đến chu trình vịng đời người anh hùng, mơ hình cấu trúc phổ dụng của cổ mẫu anh
hùng văn hóa. Những cấu trúc này sẽ có giá trị tham chiếu khi chúng tơi tiến hành ứng
dụng để phân tích cho trường hợp anh hùng văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
1.1.2. Các cơng trình nghiên cứu ở Việt Nam về nhân vật anh hùng văn hóa và
truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
Ở Việt Nam, việc nghiên cứu nhóm truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang Âu Lạc cũng như sự đề cập đến mẫu nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể dân
gian xuất hiện khá sớm, khoảng từ thập niên 60 của thế kỷ XX.
Về các cơng trình liên quan đến mẫu hình nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện
kể dân gian tiêu biểu có chuyên luận Người anh hùng làng Dóng của tác giả Cao Huy Đỉnh
xuất bản năm 1969. Chuyên luận này cung cấp một khối lượng tài liệu thư tịch và truyện kể
dân gian phong phú, đồng thời tác giả cũng mơ tả q trình tổng hợp, chuyển hóa của các
yếu tố thần thoại, truyền thuyết, anh hùng ca trong truyện kể về người anh hùng làng Dóng.
Tác giả đã tiến hành phân tích q trình thu hút, nhào nặn, chắt lọc thần thoại và truyền
thuyết địa phương để tạo nên một biểu tượng cô đọng nhất của người anh hùng dân tộc.
Phương pháp nghiên cứu cùng những kết luận của Cao Huy Đỉnh đã mở đường cho nhiều
nghiên cứu truyện kể dân gian về mẫu hình nhân vật anh hùng.
Năm 1971, cơng trình Truyền thống anh hùng dân tộc trong loại hình tự sự dân

gian Việt Nam được cơng bố. Đây là cơng trình đã tập hợp được một số bài viết có giá
trị về truyện kể dân gian của các nhà khoa học uy tín như Tầm Vu, Bùi Văn Nguyên,
Đinh Gia Khánh, Cao Huy Đỉnh… trong đó chúng tơi đặc biệt chú ý đến bài nghiên
cứu Truyền thuyết anh hùng trong thời kỳ phong kiến của tác giả Kiều Thu Hoạch. Bài
viết này được đánh giá là một mốc đầu tiên trong việc nghiên cứu truyền thuyết như
một thể loại của văn học dân gian. Tác giả đặc biệt chú ý đến tiểu loại truyền thuyết
nhân vật anh hùng chống xâm lược. Đây là những gợi dẫn quan trọng để chúng tôi tiếp
tục nghiên cứu về hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa.
Cũng trong cơng trình nói trên, nhà nghiên cứu Cao Huy Đỉnh có bài nghiên
cứu về Hình tượng khổng lồ và tập thể anh hùng dựng nước, giữ nước trong truyện cổ


13

dân gian Việt Nam. Những nhân vật Thần Trụ Trời, Ải Lậc Cậc được tác giả xác định
là những ông khổng lồ thần thoại với công cuộc “khai thiên lập địa, gieo nở giống
người, lập địa bàn cư trú” [106; tr.75]; Vua Rồng xứ Lạc, Sơn Tinh, Ơng Gióng được
gọi là “bộ ba khổng lồ lịch sử”. Tác giả chỉ rõ nhân vật khổng lồ thần thoại mới chỉ có
cái to lớn, hào hùng của địa vực, của thiên nhiên, cịn ơng khổng lồ lịch sử thì bao
dung cả những cuộc di cư, định cư, những cuộc chiến đấu bảo vệ bộ lạc và bộ tộc với
những thành tích sáng tạo văn hóa ở mức cao hơn, những quan hệ dân tộc rộng hơn,
những thế hệ tổ tiên phức tạp hơn.
Năm 1974, tác giả Cao Huy Đỉnh công bố công trình Tìm hiểu tiến trình văn
học dân gian Việt Nam. Trong chương một Buổi bình minh lịch sử dân tộc với những
biểu tượng thần thoại anh hùng tập thể dựng nước và giữ nước, tác giả đã có những
phân tích bao quát về hình tượng Lạc Long Quân, Âu Cơ, Sơn Tinh, Thánh Gióng…và
cho rằng: “Khuynh hướng anh hùng hóa, lịch sử hóa và dân tộc hóa là một đặc điểm
cơ bản của thần thoại Việt xuyên qua quá trình phát triển của nó.” [17; tr.34]
Bài viết của tác giả Võ Quang Nhơn Thần thoại và truyền thuyết các dân tộc ít
người, một bộ phận của nền văn học Việt Nam thống nhất và đa dạng (Tạp chí Văn

học số 6 năm 1977) đã đề cập tới hình tượng nhân vật sáng tạo nên những thành tựu
văn hóa trong thần thoại và truyền thuyết các dân tộc ít người miền núi phía bắc. Cùng
với chuyên luận Văn học dân gian các dân tộc ít người ở Việt Nam, tác giả Võ Quang
Nhơn đã có những phác họa khá rõ nét về truyện người khổng lồ, truyện về nhân vật
sáng tạo văn hóa của các dân tộc ít người.
Trên Tạp chí Văn học số 2 năm 1980, tác giả Trần Gia Linh cơng bố bài nghiên
cứu Vai trị người phụ nữ khai sáng đất nước và dân tộc trong truyền thuyết dân gian.
Bài viết bước đầu đề cập tới hình tượng bà khổng lồ - nhân vật anh hùng văn hóa trong
truyện kể về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
Năm 1981, tác giả Phan Đăng Nhật cơng bố cơng trình Văn học các dân tộc
thiểu số Việt Nam, tác giả có dành một chuyên mục nghiên cứu về Thần thoại và
truyền thuyết về con người và những thành tựu văn hóa nguyên thủy. Chuyên mục đề
cập đến những mẫu kể về người khổng lồ. Tác giả chú ý lý giải các mẫu kể này ở góc
độ văn hóa và phân tích chúng trong tổng thể hệ thống thần thoại các dân tộc thiểu số.
Cơng trình này có nhiều gợi dẫn quan trọng cho đề tài nghiên cứu của chúng tôi.
Năm 1990, các tác giả Lê Chí Quế, Võ Quang Nhơn, Nguyễn Hùng Vĩ viết giáo


14

trình Văn học dân gian Việt Nam có dành chương hai viết về các thể loại tự sự dân gian
như thần thoại, truyền thuyết, cổ tích. Đáng lưu ý là phần thần thoại các tác giả đề cập
tới các nội dung: Hình dung về vũ trụ, Hình dung về lồi người, Cuộc đấu tranh chinh
phục tự nhiên và sáng tạo văn hóa của con người, phần truyền thuyết với các nội dung:
Hệ truyền thuyết về thời kỳ dựng nước đã ẩn chìm dưới lớp thần thoại dày đặc, Những
truyền thuyết về An Dương Vương - âm vang cuối cùng của bản hùng ca dựng nước và
màn mở đầu của tấn bi kịch nước mất nhà tan. Đây thực sự là những gợi mở rất có giá
trị giúp chúng tơi nhận diện được đặc trưng của truyện kể dân gian về nhân vật anh hùng
văn hóa thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
Tiếp sau đó, chuyên luận có tên gọi Tứ bất tử của Vũ Ngọc Khánh và Ngô Đức

Thịnh xuất bản năm 1991 đã đưa ra danh mục về “tứ bất tử” gồm: Đức Thánh Tản,
Chử Đạo Tổ, Thánh Gióng, Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Nội dung cuốn sách đã góp phần
“trả cho Tứ bất tử nội dung khoa học, triết lý của nó.” [43; tr.6]. Các tác giả đã cho
thấy giữa vô vàn vị thần hữu danh và vô danh được biết tới thì có ba vị thượng đẳng
tối linh thần là Tản Viên Sơn Thánh, Chử Đạo Tổ, Thánh Gióng đều là các “anh hùng
văn hóa” đã tồn tại trong tâm thức người Việt qua các thời đại. Song, nói tới “Tứ bất
tử” cũng là nói tới q trình vận động, tuyển chọn chứ không phải hiện tượng nhất
thành bất biến.
Năm 1998, Hoàng Tiến Tựu trong cuốn Văn học dân gian Việt Nam có viết:
“Thần thoại và truyền thuyết […] hai loại truyện này khác nhau về nhiều phương diện
(hoàn cảnh phát sinh, phát triển, chức năng, đề tài, đặc điểm thi pháp chủ yếu…),
nhưng trong quá trình truyền miệng lâu đời của nhân dân, chúng đã thâm nhập, chuyển
hóa lẫn nhau, tạo ra sự kết hợp, giao thoa mà không phải khi nào cũng dễ phân biệt.”
[97; tr.35]. Tác giả khẳng định, trong thần thoại và truyền thuyết có một bộ phận mang
tính chất trung gian, q độ, các đặc điểm của thần thoại và truyền thuyết xuyên thấm
vào nhau, rất khó phân biệt. Đó có thể coi là lớp thần thoại cuối cùng, vừa có thể coi là
lớp truyền thuyết đầu tiên. Đây là những gợi dẫn để chúng tôi nhận diện đặc điểm của
truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
Năm 1999, khi xu hướng nghiên cứu Thi pháp học bắt đầu thịnh hành ở Việt
Nam, nhà nghiên cứu Đỗ Bình Trị đã có chun luận tồn diện đề cập đến các bình
diện nghệ thuật của các thể loại văn học dân gian với tựa đề Những đặc điểm thi pháp
của các thể loại văn học dân gian. Trong mục viết về thể loại truyền thuyết, phần


15

truyền thuyết về các vua Hùng, tác giả khẳng định: “Trong những truyền thuyết thời
cổ - những truyền thuyết có vai trò thiêng liêng mở đầu lịch sử dân tộc - những kì tích,
những chiến cơng của các anh hùng bao giờ cũng là sự tổng hợp những thành tựu lao
động và chiến đấu mà toàn cộng đồng đã mất bao thế kỷ mới đạt được, quy về “thời

đại dựng nước huy hoàng” của họ và trao cho một số thần thánh được suy tôn là thủy
tổ của cộng đồng… Do đó, truyền thuyết thời cổ thường có màu sắc sử thi anh hùng.
Cũng do những đặc điểm trên, những truyền thuyết về thời các vua Hùng được tách
thành một nhóm riêng trong thể loại truyền thuyết, khởi đầu là những truyền thuyết
lịch sử” [94; tr.57]
Tác giả Tạ Chí Đại Trường với cuốn sách Thần người và đất Việt đã thực hiện
một cuộc hành trình đi tìm lại diện mạo các thần linh trên đất Việt từ thời tối cổ cho
đến thời cận đại. Tác giả dành một chương sách để viết về các hệ thống thần linh bản
địa Việt cổ gồm các nhiên thần: các thần cây, thần đá; thần sơng nước; các nhân thần
sơ khai. Theo đó, một số nhân vật anh hùng văn hóa hiện diện vào buổi đầu của lịch sử
Việt đã được tác giả đề cập tới.
Năm 2008, tác giả Nguyễn Bích Hà viết Giáo trình Văn học dân gian Việt Nam
có những nhận định quan trọng về các thể loại thần thoại và truyền thuyết thời kỳ đầu.
Tác giả cho rằng: “Giữa thần thoại và truyền thuyết thời kỳ đầu có những nét gần gũi,
bởi chỗ dựa chủ yếu của truyền thuyết thời kỳ này chính là nguồn thần thoại.” [23;
tr.49]. Cũng trong thời gian này, trong bài nghiên cứu Thần thoại các dân tộc Việt Nam,
thể loại và bản chất (Tạp chí nghiên cứu Văn học số 2 năm 2008), tác giả Nguyễn Thị
Huế đã có những kiến giải rất đáng chú ý. Tác giả đã nhận diện thần thoại Việt Nam
phát triển từ những mẩu thần thoại riêng lẻ đến những hệ thống thần thoại lớn như hệ
thống truyện Họ Hồng Bàng của người Việt. Theo quá trình lịch sử, thần thoại Việt đã
bị phân hóa thành các hướng, nhiều thần thoại chuyển sang giai đoạn bị truyền thuyết
hóa, cổ tích hóa. Tác giả cũng tiến hành phân tích những đặc điểm tiêu biểu của các
nhân vật trong thần thoại như hình dạng khổng lồ, sức mạnh to lớn, tính cách đơn giản
một chiều, mỗi thần chỉ thực hiện một chức năng, một hành động... Chúng tôi coi đây là
những nét phác họa cơ bản về nhân vật thần trong thần thoại để từ đó chúng tơi tiến
hành soi chiếu sự tiếp nối, sự khác biệt khi phân tích hình tượng nhân vật anh hùng văn
hóa trong truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
Năm 2011, tác giả Nguyễn Huy Bỉnh với Luận án Tiến sĩ Truyện kể dân gian

16

trong khơng gian văn hóa xứ Bắc có dành một phần cơng trình nghiên cứu về truyền
thuyết dân gian, đặc biệt là dành sự quan tâm đến nhân vật anh hùng văn hóa. Tác giả
khẳng định truyền thuyết xứ Bắc về các nhân vật anh hùng văn hóa đã phản ánh quá
trình nhận thức của con người về thế giới tự nhiên và chính bản thân mình. Hình tượng
các vị thần khổng lồ với sức mạnh siêu nhiên là niềm tin, mơ ước và khát vọng vươn
đến của con người.
Năm 2012, cuốn Giáo trình Văn học dân gian do PGS.TS Vũ Anh Tuấn chủ
biên có dành một phần viết về Q trình phát triển hồn thiện các thể loại văn học
dân gian Việt Nam thời kỳ dựng nước. Tác giả khẳng định “Thần thoại Việt cổ đích
thực về cơ bản đã thất truyền, nhưng cái tinh thần của nó đã được thăng hoa thành
truyền thuyết. Chính bộ phận này được gọi là những truyện kể dân gian của thời kỳ
dựng nước. Phần cịn lại trong số đó phải gọi là truyện về thời kỳ dựng nước.” [96;
tr.30]. Đây là những gợi mở rất quý báu cho chúng tôi trong việc nhận diện đặc điểm
truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
Ngồi những cơng trình nghiên cứu có đề cập đến mẫu hình nhân vật anh hùng
văn hóa trong truyện kể dân gian nói chung và truyện kể về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc
nói riêng, những tiền đề lý luận mà chúng tôi sử dụng trong luận án cịn xuất phát từ
những cơng trình nghiên cứu liên quan đến những đặc trưng của hình tượng nhân vật
anh hùng văn hóa trong mối quan hệ với diễn xướng, tín ngưỡng và phong tục:
Năm 1973, Nguyễn Khắc Xương cơng bố bài viết Tìm hiểu quan hệ giữa thần
thoại, truyền thuyết và diễn xướng tín ngưỡng, phong tục. Bài viết này nằm trong
hướng nghiên cứu coi thần thoại, truyền thuyết là một hiện tượng văn hóa tổng thể.
Theo tác giả “Thần thoại và truyền thuyết lưu truyền bằng miệng trong dân gian đã
được tái hiện cụ thể và sinh động trước nhân dân qua nghệ thuật diễn xướng hỗn hợp”
[70; tr. 209]. Tác giả đã chỉ rõ mối quan hệ giữa thần thoại, truyền thuyết và diễn
xướng tín ngưỡng phong tục là quan hệ giữa tích và trị, đồng thời khẳng định, diễn
xướng tín ngưỡng hội làng cịn là một phương thức bảo lưu thần thoại, truyền thuyết.
Tiếp tục hướng nghiên cứu coi văn học dân gian là một hiện tượng văn hóa dân

gian tổng thể, năm 1989, GS Đinh Gia Khánh trong cơng trình Trên đường tìm hiểu văn
hóa dân gian nhấn mạnh đến tính ngun hợp của văn học dân gian. Soi chiếu vào
trường hợp cụ thể truyện Sơn Tinh Thủy Tinh, tác giả cho rằng có dấu vết tục thờ núi,
thờ sơng thời ngun thủy, dấu vết cuộc đấu tranh chống thủy tai... Tác giả cũng cho


17

rằng trong truyện cịn hiện hữu các mơtíp liên quan đến phong tục hôn nhân thời cổ và
các phong tục tập qn khác. Từ những gợi mở đó, chúng tơi tiến hành nghiên cứu hình
tượng nhân vật anh hùng văn hóa trong truyện kể về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trên cơ
sở nghiên cứu tổng thể nhiều lớp văn hóa được xếp chồng qua các thời đại khác nhau.
Năm 1995, Luận án Tiến sĩ với đề tài Mối quan hệ giữa truyền thuyết người
Việt và hội lễ về các anh hùng của Lê Văn Kỳ được công bố. Tác giả hệ thống hố
tồn bộ tài liệu đã sưu tầm, nghiên cứu truyền thuyết và hội lễ ở Việt Nam, nghiên cứu
mối quan hệ giữa truyền thuyết và hội lễ về người anh hùng. Tuy nhiên, vì mục tiêu
của cơng trình nên tác giả chỉ tập trung nghiên cứu về tiểu loại truyền thuyết ngợi ca
các anh hùng chống ngoại xâm trong mối quan hệ với các lễ hội cầu mùa của cư dân
nơng nghiệp lúa nước, cịn các loại hình anh hùng văn hóa khác chưa được đề cập tới.
Bên cạnh những nghiên cứu lý luận mang tính chất khái qt, các cơng trình
nghiên cứu trường hợp cụ thể đã cung cấp cho chúng tôi một nguồn tư liệu phong phú:
Hội nghị nghiên cứu thời kỳ Hùng Vương được tổ chức 4 lần vào các năm
1968, 1969, 1970, 1971 mà các báo cáo khoa học đã được tập hợp khá đầy đủ trong bộ
kỉ yếu Hùng Vương dựng nước. 169 tham luận tại Hội nghị, trong đó có 15 tham luận
trình bày trực tiếp về truyền thuyết thời Hùng Vương. Các bài nghiên cứu đã có những
chỉ dẫn quan trọng về lịch sử hình thành nhà nước sơ khai Văn Lang - Âu Lạc, về thần
thoại và truyền thuyết thời kỳ này từ nhiều góc độ và tập trung nhất vào giá trị lịch sử
của truyện kể.
Năm 1971, nhà nghiên cứu Trần Quốc Vượng và Nguyễn Từ Chi đã cho đăng tải
trên Tạp chí Khảo cổ học, số 11-12/1971 bài nghiên cứu về Vua Chủ. Các tác giả đã tiến

hành khảo sát các dị bản đang được lưu truyền trên đất Cổ Loa và những bản kể đã được
ghi chép lại thành văn bản để phác họa nên diện mạo nhân vật vua Chủ - An Dương
Vương. Trong khi quan tâm đến những áng thần thoại kể về nạn đại hồng thủy, nhà
nghiên cứu cho rằng từ “sơ đồ cuộc loạn luân khởi nguyên”, con cái của những cặp anh
em sẽ là “những anh hùng văn hóa”, mà những cơng tích hiển hách là những bước liên
tiếp đã xây dựng cho nhân loại một nền văn hóa vẹn tồn, với các thế ứng xử mn đời
mẫu mực. Tác giả cũng cho rằng: “Phóng đại là thủ pháp thơng dụng, mỗi khi thần thoại
nguyên thủy đề cập đến người anh hùng văn hóa hay cặp tổ tiên khởi nguyên (vả chăng,
tổ tiên khởi nguyên và anh hùng văn hóa, nhiều lúc, chỉ là một)” [110; tr.659]
Năm 1978, tác giả Phan Kế Hồnh có bài viết Góp phần tìm hiểu nguồn gốc


18

truyền thuyết Âu Cơ - Lạc Long Quân trên Tạp chí Văn học số 4. Từ việc tìm hiểu các
văn bản lưu truyền và các hình thức tín ngưỡng dân gian liên quan đến nhân vật Lạc
Long Quân - Âu Cơ, tác giả nhận xét truyền thuyết Âu Cơ - Lạc Long Quân nằm trong
hệ thống và bắt nguồn từ hệ thống truyền thuyết Người - Rắn phổ biến của cư dân ven
các sông lớn của người Kinh, người Tày được lưu hành dài lâu vì gắn liền với ý thức,
nghi lễ thờ cúng và các phong tục của cư dân nơng nghiệp. Đây là những gợi mở rất có
ý nghĩa để chúng tơi tìm hiểu cội nguồn các hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa.
Năm 1987, tác giả Lê Trường Phát có chuyên đề Sơn Tinh - người anh hùng trị
thủy, anh hùng chiến trận. Tác giả khẳng định sức mạnh to lớn của nhân vật trong
công cuộc chinh phục tự nhiên, đặc biệt là công cuộc chống lũ lụt của người xưa đồng
thời phân tích hình tượng Sơn Tinh - người anh hùng chiến trận. Cơng trình có những
kiến giải riêng, đặc biệt sâu sắc về hình tượng nhân vật Sơn Tinh - nhân vật anh hùng
văn hóa tiêu biểu trong truyền thuyết thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
Cũng viết về hình tượng Tản Viên, trong bài nghiên cứu được viết năm 1990 Hình
tượng Tản Viên trong đời sống văn hóa của người Mường, tác giả Lâm Bá Nam khẳng định
rằng, Tản Viên trong văn hóa Mường là hình ảnh khá độc đáo, ngồi việc được thờ cúng

chung trong các nghi lễ của cộng đồng bản mường, vị thần này còn được thờ cúng trong
từng gia đình. Tác giả có nhắc đến đền thờ vua Bà, tương truyền là mẹ (có truyền thuyết
kể là vợ) Tản Viên, trong tâm thức dân gian, ngôi đền rất linh thiêng và đặc biệt ứng
nghiệm trong việc cầu mưa. Điều này đã gợi mở cho chúng tôi khẳng định quan điểm, các
nhân vật anh hùng văn hóa ln được hiện diện cùng với tín ngưỡng nơng nghiệp.
Năm 1997, tác giả Nguyễn Xn Kính cơng bố bài viết Truyện Sơn Tinh Thủy
Tinh dưới mắt các nhà nghiên cứu. Đây là một bài tổng thuật khoa học đầy đủ về một
hiện tượng văn hóa đa nghĩa. Tác giả đặc biệt nhấn mạnh lớp ý nghĩa: Sơn Tinh - một
vị thần có cơng trấn thủy. Các nghi thức phụng thờ Sơn Tinh đã thể hiện sâu sắc nhất
khát vọng trấn thủy của nhân dân. Cùng quan điểm xếp Sơn Tinh vào nhóm nhân vật
có cơng ngăn nước cịn có các tác giả Đỗ Bình Trị, Nguyễn Xuân Diện (Các bài viết
được đăng tải trong cuốn Sơn Tinh và vùng văn hóa cổ Ba Vì, Kỉ yếu hội thảo, Sở Văn
hóa Thơng tin Hà Tây (1997)). Đây thực sự là những gợi dẫn quan trọng cho đề tài
nghiên cứu của chúng tôi.
Như vậy, cho đến nay các cơng trình nghiên cứu đã khẳng định trong truyện kể
về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc có hiện diện hình tượng nhân vật anh hùng văn hóa với


19

những dạng thức khác nhau. Tuy nhiên hầu như vấn đề này chỉ được đề cập đến ở một
số khía cạnh mang tính chất chỉ dẫn. Việc tìm hiểu nhân vật anh hùng văn hóa trong
truyện kể dân gian về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc vẫn còn thiếu vắng cơng trình nghiên
cứu chun sâu mang tính tổng thể, hệ thống.
1.2. Tổng quan về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc
1.2.1. Thư tịch và việc xác định niên đại, cương vực lãnh thổ thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc
Trong nhiều thập kỷ gần đây, với sự phát triển của nhiều ngành khoa học xã
hội, các vấn đề nghiên cứu liên quan đến thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc được xới lên
mạnh mẽ nhằm dựng lại khung lõi lịch sử của một thời kỳ. Sự tồn tại của thời kỳ mang
đậm dấu ấn huyền sử này được lưu truyền trong dân gian, được ghi chép trong những

bộ sử cổ nhất của nước ta là Đại Việt sử lược, Đại Việt sử ký tồn thư. Ngồi ra, chúng
tơi có thể kể đến các nguồn thư tịch khác như Việt điện u linh (khoảng năm 1329) của
Lý Tế Xuyên, Lĩnh Nam chích quái (cuối đời nhà Trần) của Trần Thế Pháp, sau đó Vũ
Quỳnh và Kiều Phú biên soạn lại, Ức Trai di tập, Dư địa chí của Nguyễn Trãi, Vân
Đài loại ngữ (1773) của Lê Quý Đôn, Lịch triều hiến chương loại chí (1809-1819) của
Phan Huy Chú, Sử học bị khảo của Đặng Xuân Bảng, Đại Việt sử ký của Ngơ Thì Sĩ
… Tất cả những tài liệu này đều là những bộ sách có giá trị trong việc khảo cứu về
thời đại Hùng Vương, An Dương Vương.
Cố nhiên, muốn tìm tài liệu về thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc trong những thư tịch cổ
xưa hơn, chúng ta không thể không kể đến những bộ sách cổ của Trung Quốc - những bộ
sách đã được các học giả nước ta lấy làm căn cứ để viết về thời kỳ này tiêu biểu như Thủy
kinh chú của Lịch Đạo Nguyên đời Bắc Ngụy, Thái Bình quảng ký của Lý Phỏng, Cựu
Đường thư, Địa lý chí của Lưu Hú đời Thạch Tấn soạn, Thái Bình hồn vũ ký của Nhạc
Sử đời Tống, Thông điển của Đỗ Hựu đời Đường, An Nam chí nguyên của Cao Hùng
Trưng đời Minh. Những tư liệu trên đều đề cập đến sự tồn tại của thời Hùng Vương.
Bên cạnh đó, bộ Sử ký của nhà viết sử đời Hán là Tư Mã Thiên, Tiền Hán thư của nhà
viết sử đời Đông Hán là Ban Cố, Hậu Hán thư do Phạm Việp đời Tống, Lưu Chiếu đời
Lương soạn đều có những ghi chép ngắn gọn về nhà nước sơ khai Âu Lạc.
Theo những nguồn tài liệu như vậy, vẫn tồn tại nhiều cách xác định khác nhau
về niên đại thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
Trong bộ Đại Việt sử ký toàn thư - phần ngoại kỷ, phần ghi chép về khởi thủy
của người Việt từ Kỷ Hồng Bàng do sử gia Ngơ Sĩ Liên có viết: “Kinh Dương Vương