Tư tưởng giáo dục của khổng tử và ý nghĩa của nó đối với đổi mới giáo dục việt nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN THỊ HOA PHƯỢNG

TƯ TƯỞNG GIÁO DỤC CỦA KHỔNG TỬ
VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ ĐỐI VỚI ĐỔI MỚI GIÁO DỤC
VIỆT NAM HIỆN NAY
Chuyên ngành: Triết học
Mã số: 62 22 03 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS.TS. NGUYỄN VĂN HÒA

NGHIÊN CỨU SINH:
NGUYỄN THỊ HOA PHƯỢNG

HÀ NỘI – năm 2016


LỜI CAM ĐOAN
Luận án là công trình khoa học độc lập của tác giả, mọi trích dẫn đều có xuất
xứ rõ ràng. Tác giả xin chịu mọi trách nhiệm về công trình của mình!
Hà Nội, ngày 24 tháng 08 năm 2016
TÁC GIẢ
Nguyễn Thị Hoa Phượng

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN.............................................................................................................1
MỞ ĐẦU..........................................................................................................................1
Chương 1...........................................................................................................................6
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN..............................................6
ĐẾN ĐỀ TÀI....................................................................................................................6
Chương 2.........................................................................................................................31
ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG...............................................31
GIÁO DỤC CỦA KHỔNG TỬ.....................................................................................31
Chương 3.........................................................................................................................51
MỘT SỐ NỘI DUNG CHỦ YẾU...................................................................................51
TRONG TƯ TƯỞNG GIÁO DỤC CỦA KHỔNG TỬ..................................................51
Chương 4.......................................................................................................................103
Ý NGHĨA CỦA TƯ TƯỞNG GIÁO DỤC KHỔNG TỬ ĐỐI VỚI..............................103
ĐỔI MỚI GIÁO DỤC VIỆT NAM HIỆN NAY..........................................................103
KẾT LUẬN...................................................................................................................149
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................153
Tiếng Việt......................................................................................................................153
Tiếng Anh.....................................................................................................................161
Tiếng Trung Quốc.........................................................................................................161


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
Trong thời đại ngày nay, khi nguồn nhân lực, đặc biệt là nguồn nhân lực
chất lượng cao đã trở thành yếu tố hàng đầu thể hiện quyền lực và sức mạnh
của một quốc gia thì hầu hết các nước trên thế giới đều ý thức được giáo dục
không chỉ là phúc lợi xã hội mà còn là đòn bẩy cho sự phát triển kinh tế - xã
hội. Muốn phát triển nhanh và bền vững thì các quốc gia phải quan tâm đến
giáo dục, coi đầu tư cho giáo dục chính là đầu tư cho sự phát triển.

Đổi mới giáo dục ngày nay đã trở thành một yêu cầu cấp bách và là sự
sống còn của mỗi quốc gia. Hầu hết các quốc gia trên thế giới đang không
ngừng cải cách, đổi mới giáo dục để thích ứng với xu thế phát triển mới mẻ và
năng động của toàn nhân loại, đồng thời để tạo ra những nguồn lực mới phục vụ
cho nhu cầu phát triển xã hội trong bối cảnh mới.
Đối với Việt Nam hiện nay, đổi mới giáo dục đang là vấn đề được toàn
Đảng, toàn dân hết sức quan tâm, coi đó là chìa khóa để thực hiện sự nghiệp
công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế.
Cái mới ra đời trên cơ sở cái cũ chứ không phải ra đời từ hư vô, trong cái
mới vẫn chứa đựng những yếu tố tích cực của cái cũ. Do đó, đổi mới giáo dục
không có nghĩa là chúng ta đoạn tuyệt với nền giáo dục cũ, mà trái lại trong nền
giáo dục mới vẫn tiếp thu và phát huy những yếu tố tích cực của tư tưởng giáo
dục và nền giáo dục trước đây. Nền giáo dục cũ của nước ta chịu ảnh hưởng
không ít bởi tư tưởng giáo dục của Nho giáo mà người sáng lập là Khổng Tử một trong những người thầy vĩ đại của lịch sử giáo dục phương Đông. Khổng
Tử được người đời tôn xưng là “vạn thế sư biểu”, tư tưởng giáo dục của ông
được xem là cơ sở của nền giáo dục Nho giáo ở các triều đại phong kiến nước
ta. Mặc dù có những hạn chế nhất định, nhưng trong tư tưởng giáo dục của
Khổng Tử, vẫn có những hạt nhân hợp lý, tích cực mà chúng ta cần tiếp tục
nghiên cứu và vận dụng.
1


Nghị quyết Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa
XI) đã khẳng định: Đổi mới giáo dục cần phải “tập trung vào những giá trị cơ
bản của văn hóa, truyền thống và đạo lý dân tộc, tinh hoa văn hóa nhân loại”
[36, tr.128]. Đồng thời, Đảng ta đã chỉ rõ: “Giáo dục và đào tạo chưa thực sự trở
thành quốc sách hàng đầu, thành động lực phát triển. Chất lượng, hiệu quả giáo
dục và đào tạo còn thấp so với yêu cầu, nhất là giáo dục đại học, giáo dục nghề
nghiệp. Hệ thống giáo dục và đào tạo thiếu liên thông giữa các trình độ và giữa
các phương thức giáo dục, đào tạo; còn nặng về lý thuyết, nhẹ thực hành. Đào

tạo thiếu gắn kết với nghiên cứu khoa học, sản xuất kinh doanh và nhu cầu của
thị trường lao động; chưa chú trọng đúng mức việc giáo dục đạo đức, lối sống và
kỹ năng làm việc. Phương pháp giáo dục, việc thi, kiểm tra tra và đánh giá kết
quả còn lạc hậu, thiếu thực chất…” [37, tr.115-116]. Như vậy, để đáp ứng yêu
cầu phát triển của đất nước trong giai đoạn hiện nay, đòi hỏi phải đổi mới căn
bản và toàn diện nền giáo dục nước nhà. Giáo dục phải đặc biệt quan tâm đến sự
phát triển năng lực và phẩm chất người học; phải kết hợp hài hòa giáo dục đạo
đức với giáo dục trí, thể, mỹ; phải gắn kết dạy người, dạy chữ và dạy nghề; vừa
phát triển những giá trị truyền thống vừa sáng tạo những giá trị mới phù hợp với
thời đại mới.
Lịch sử là một dòng chảy liên tục, tiếp nối không ngừng. Giáo dục là một
quá trình trải dài theo thời gian, không ngừng tiếp nối truyền thống để hướng
đến tương lai. Điều đó đòi hỏi phải không ngừng chưng cất trong nó những giá
trị phương Đông và phương Tây, truyền thống và hiện đại, dân tộc và nhân
loại. Vì thế, kế thừa và phát huy những giá trị truyền thống của dân tộc, tiếp
thu một cách sáng tạo những tư tưởng và kinh nghiệm giáo dục quý báu đã
được tích lũy trong lịch sử nhân loại để góp phần vào sự nghiệp đổi mới và
phát triển giáo dục nước ta hiện nay là một yêu cầu tất yếu, khách quan.
Trong lịch sử phát triển, nền giáo dục Việt Nam đã tiếp thu rất nhiều
thành tựu của giáo dục nhân loại. Một trong những di sản quý báu đó là tư
tưởng giáo dục của Khổng Tử. Những vấn đề về mục đích giáo dục, đối tượng
2


giáo dục, nội dung và phương pháp giáo dục của Khổng Tử thể hiện rõ nét
trong tác phẩm Luận ngữ và sau này đã được các nhà Nho tiếp tục phát triển và
được thể chế hóa vào trong chế độ khoa cử Nho giáo. Một số nội dung trong tư
tưởng giáo dục của Khổng Tử đến nay vẫn còn có thể vận dụng và phát huy
trong quá trình xây dựng, phát triển, hoàn thiện nền giáo dục Việt Nam.
Với Khổng Tử, giáo dục không chỉ là phương tiện đưa lại tri thức hay

phương pháp mang đến kỹ năng mà còn là hành động nhập thế, phương thức
ứng xử, đạo làm người… Tư tưởng giáo dục của Khổng Tử góp phần khơi dậy
những mầm thiện trong con người, tinh thần hiếu học, tôn sư trọng đạo, phép
tắc lễ nghĩa; dấy lên phong trào khuyến học, khuyến tài.v.v.. Tuy nhiên, do hạn
chế của thời đại nên tư tưởng giáo dục của Khổng Tử cũng không tránh khỏi
những bất cập, những hạn chế như trọng hư văn, khinh thực nghiệp; nặng lý
thuyết, nhẹ thực hành; tri thức xã hội lấn át tri thức về khoa học tự nhiên; thiên
về tư duy tái hiện hơn tuy duy sáng tạo; “tầm chương trích cú”; “tín nhi hiếu
cổ”; thích tán tụng hơn là phản biện, phê phán…
Tất cả những nội dung trên đến nay vẫn còn hiện hữu và ảnh hưởng nhất
định đến công cuộc đổi mới giáo dục Việt Nam trên cả hai mặt tích cực và tiêu
cực.
Từ trước đến nay, nghiên cứu về tư tưởng giáo dục của Khổng Tử vẫn còn
những khía cạnh cần đi sâu hơn nhất là về nội dung và phương pháp giáo dục.
Theo chúng tôi, việc nghiên cứu tư tưởng giáo dục của Khổng Tử trong bối cảnh
hiện nay vừa phải vạch ra những hạn chế, những ảnh hưởng tiêu cực cần gạt bỏ
vừa phải rút ra cho được ý nghĩa và bài học vận dụng đối với sự nghiệp đổi mới
giáo dục ở nước ta.
Vì vậy, chúng tôi lựa chọn vấn đề: “Tư tưởng giáo dục của Khổng Tử và ý
nghĩa của nó đối với đổi mới giáo dục Việt Nam hiện nay” làm đề tài nghiên cứu
trong luận án tiến sĩ Triết học của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
2.1. Mục đích nghiên cứu
3


Mục đích nghiên cứu của luận án là phân tích một cách có hệ thống tư
tưởng giáo dục Khổng Tử từ mục đích, đối tượng, đến nội dung và phương pháp
giáo dục để qua đó, rút ra ý nghĩa của tư tưởng giáo dục Khổng Tử đối với sự
nghiệp đổi mới giáo dục ở Việt Nam hiện nay.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục đích trên, luận án tập trung làm rõ những nội dung chủ
yếu sau:
- Phân tích, khái quát những điều kiện và tiền đề chủ yếu cho sự hình thành
tư tưởng giáo dục của Khổng Tử.
- Phân tích, làm rõ một số nội dung chủ yếu trong tư tưởng giáo dục của
Khổng Tử.
- Bước đầu rút ra ý nghĩa của tư tưởng giáo dục Khổng Tử đối với sự
nghiệp đổi mới giáo dục Việt Nam hiện nay.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là tư tưởng giáo dục của Khổng Tử và
thực trạng của giáo dục Việt Nam hiện nay.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi nghiên cứu của luận án là tư tưởng giáo dục của Khổng Tử trong
tác phẩm Luận ngữ và những công trình nghiên cứu về tư tưởng giáo dục của
Khổng Tử cũng như ý nghĩa của tư tưởng giáo dục Khổng Tử đối với sự nghiệp
đổi mới giáo dục Việt Nam hiện nay.
4. Phương pháp nghiên cứu
Nhằm thực hiện mục đích và nhiệm vụ đặt ra cho đề tài, tác giả luận án chủ
yếu vận dụng những quan điểm biện chứng duy vật của triết học Mác – Lênin,
phương pháp lịch sử triết học kết hợp với một số phương pháp nghiên cứu khoa
học khác như: phương pháp diễn dịch, quy nạp; phương pháp phân tích, luận
giải; phương pháp đối chiếu - so sánh; phương pháp lôgíc - lịch sử; phương pháp
tổng hợp, khái quát.
4


5. Những đóng góp của luận án
Thứ nhất, phân tích và trình bày một cách có hệ thống những nội dung và

một số giá trị, hạn chế chủ yếu trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử từ mục
đích, đối tượng đến nội dung và phương pháp giáo dục.
Thứ hai, cung cấp những cơ sở, căn cứ chủ yếu để rút ra ý nghĩa và bài học
thiết thực nhằm phát huy những yếu tố tích cực, hạn chế yếu tố tiêu cực trong tư
tưởng giáo dục của Khổng Tử đối với sự nghiệp đổi mới giáo dục ở nước ta hiện
nay.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
6.1. Về mặt lý luận
- Từ góc độ và phương pháp tiếp cận triết học khoa học, luận án bước đầu
trình bày khái quát các điều kiện và nhân tố tác động đến sự hình thành tư tưởng
giáo dục của Khổng Tử.
- Phân tích và hệ thống hóa những nội dung cơ bản trong tư tưởng giáo
dục của Khổng Tử.
- Rút ra và bước đầu phân tích ý nghĩa từ tư tưởng giáo dục của Khổng Tử
đối với đổi mới giáo dục nước ta hiện nay.
6.2. Về mặt thực tiễn
Luận án có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong việc giảng dạy, nghiên
cứu và học tập về tư tưởng giáo dục của Khổng Tử nói riêng, tư tưởng Nho giáo
nói chung. Ngoài ra, kết quả nghiên cứu của luận án có thể vận dụng vào sự
nghiệp đổi mới nền giáo dục nước ta hiện nay.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài các phần: Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, phần nội
dung của luận án được kết cấu thành 4 chương, 12 tiết.

5


Chương 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN

ĐẾN ĐỀ TÀI
Khổng Tử - người sáng lập ra Nho giáo đồng thời là một trong những nhà
giáo dục tiêu biểu đầu tiên của nhân loại. Tư tưởng giáo dục của ông đã thu hút
nhiều học giả ở Việt Nam và thế giới quan tâm nghiên cứu với nhiều công trình
nghiên cứu tiêu biểu. Liên quan đến nội dung của đề tài “Tư tưởng giáo dục của
Khổng Tử và ý nghĩa của nó đối với đổi mới giáo dục Việt Nam hiên nay”, có
thể khái quát một số kết quả nghiên cứu chính từ các công trình tiêu biểu theo
các nhóm nghiên cứu sau:
1.1. Các công trình nghiên cứu về điều kiện và tiền đề
hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử
Trong nhóm nghiên cứu về vấn đề này, có một số công trình tiêu biểu sau:
- “Trung Quốc triết học sử” của Phùng Hữu Lan (Nhà xuất bản Thanh
niên, Hà Nội, 1999) và “Trung Quốc triết học sử đại cương” của Hồ Thích (Nhà
xuất bản Văn hóa thông tin, Hà Nội, 2004) là hai tác phẩm nổi tiếng và có sức
ảnh hưởng lớn đến giới học thuật và nền giáo dục Trung Quốc. Khác với chủ
trương “tín cổ” (tin xưa), “nghi cổ” (hoài nghi xưa), Hồ Thích và Phùng Hữu Lan
với chủ trương “thích cổ” (giải thích xưa) đã có nhiều đóng góp có ý nghĩa quan
trọng trong việc nghiên cứu lịch sử triết học Trung Quốc. Trong tác phẩm “Trung
Quốc triết học sử đại cương” (được xuất bản lần đầu tiên vào năm 1919), tác giả
Hồ Thích đã dành một thiên viết về “thời kỳ phát sinh triết học Trung Quốc” và
hai thiên viết về “Khổng Tử” và “Đệ tử họ Khổng”. Tác giả đã trình bày sơ lược
về tiểu sử của Khổng Tử và thời đại của ông với cái nhìn khách quan và đáng tin
cậy. Tác phẩm “Trung Quốc triết học sử” của Phùng Hữu Lan (được xuất bản
lần đầu tiên vào đầu những năm 1930) ngay từ khi mới xuất hiện đã trở thành
nguồn tài liệu chủ yếu trong nghiên cứu lịch sử triết học Trung Quốc. Trong tác
phẩm này, Phùng Hữu Lan đã trình bày khái lược điều kiện và tiền đề cho sự ra
6


đời học thuyết của Khổng Tử nói chung và tư tưởng giáo dục của ông nói riêng.

Các vấn đề này nằm rải rác ở hai chương: “Phiếm luận về thời đại Tử học” và
“Tư tưởng tôn giáo và triết lý trước thời Khổng Tử”. Các kết quả nghiên cứu của
Phùng Hữu Lan ở hai chương này là nguồn tài liệu có giá trị, giúp tác giả có
thêm cơ sở để triển khai các nội dung liên quan đến chương 2 của luận án.
- Tác phẩm “Gia giáo Trung Quốc cổ” (Nhà xuất bản Trẻ, 2001) do Diêm
Ái Dân, Cao Tự Thanh dịch đã bàn về sự nảy sinh và phát triển của gia giáo thời
cổ, nội dung và đường lối giáo dục của người xưa. Nghiên cứu tài liệu này,
chúng tôi có thêm căn cứ và định hướng để phân tích, luận giải những tiền đề tư
tưởng cho sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử.
- Các công trình: “Đại cương triết học Trung Quốc” của Nguyễn Hiến Lê
(Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh, 1992),“Đại cương lịch sử tư tưởng
Trung Quốc” của Lê Văn Quán (Nhà xuất bản Sự thật, Hà Nội, 1996), “Đại
cương triết học Trung Quốc cổ đại” của Doãn Chính (Nhà xuất bản Thanh niên,
2003), “Đại cương lịch sử triết học phương Đông cổ đại” của nhóm tác giả
Doãn Chính, Trương Văn Chung, Nguyễn Thế Nghĩa, Vũ Tình (Nhà xuất bản
Thanh niên, 2003)… đã trình bày những nét cơ bản về đặc điểm kinh tế, chính
trị, xã hội cho quá trình hình thành, phát triển của tư tưởng triết học Trung Quốc
cổ đại, trong đó tư tưởng giáo dục Nho giáo nói chung và tư tưởng giáo dục của
Khổng Tử nói riêng. Cuốn “Đại cương lịch sử văn hóa Trung Quốc” của Ngô
Vi Chính (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, Hà Nội, 2005) đã trình bày sơ lược
một số nội dung liên quan đến nền văn hóa Trung Quốc cổ đại và sự hình thành
tư tưởng triết học, tôn giáo, nghi lễ, chế độ điển chương, phong tục văn hóa, sự
phát triển mạnh mẽ của triết học Trung Quốc trong suốt thời nhà Chu.v.v.. Mặc
dù không trình bày một cách cụ thể, rõ ràng về điều kiện và tiền đề cho sự hình
thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử, tuy nhiên, nghiên cứu những công trình
này đã giúp chúng tôi có cái nhìn toàn diện hơn để phân tích những điều kiện và
tiền đề cho sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử.

7

- Hai tác phẩm lớn:“Nho giáo” của Nguyễn Tôn Nhan (Nhà xuất bản Văn
hóa thông tin, 2005) và “Nho giáo” của Trần Trọng Kim (Nhà xuất bản Thời
đại, 2012 đã nghiên cứu khá toàn diện về Nho giáo qua các thời kỳ hình thành và
phát triển. Mặc dù những tác phẩm này chỉ xem xét tư tưởng giáo dục của
Khổng Tử như là một bộ phận cấu thành trong tư tưởng giáo dục của Nho giáo
mà không trình bày sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử một cách trực
tiếp, nhưng qua nghiên cứu những nội dung trong hai tác phẩm này, chúng tôi
nhận thấy các tác giả đã đề cập nhiều vấn đề liên quan đến điều kiện và tiền đề
hình thành tư tưởng của Khổng Tử nói chung và tư tưởng giáo dục của ông nói
riêng. Trong tác phẩm “Nho giáo”, Nguyễn Tôn Nhan đã dành riêng một
chương viết về “Nho giáo trước khi có sử” với nhiều nội dung như: “Tín ngưỡng
tông giáo truyền thống”; “Tình trạng tông giáo giữa các đời Xuân Thu và Tần
Hán”; “Giai đoạn mới trong quan hệ giữa trời với người và học thuyết chư tử”…
Những nội dung này ít nhiều đã đề cập đến những điều kiện kinh tế - xã hội và
những tiền đề cho sự hình thành học thuyết và tư tưởng giáo dục của Khổng Tử
nói riêng, Nho giáo nói chung. Trần Trọng Kim trong quyển thượng của tác
phẩm “Nho giáo” cũng dành ba thiên nói về “Thượng cổ thời đại”, “Xuân Thu
thời đại” và “Học thuyết của Khổng Tử”. Tuy không trình bày một cách trực tiếp
những điều kiện và tiền đề cho sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử
nhưng qua nghiên cứu những nội dung này, chúng tôi có thể khái lược được bức
tranh tổng thể về điều kiện và tiền đề dẫn đến sự hình thành học thuyết của
Khổng Tử nói chung và tư tưởng giáo dục của ông nói riêng.
Nghiên cứu về Khổng Tử và những nhân tố chủ quan cho sự ra đời tư
tưởng giáo dục của Khổng Tử có một số công trình tiêu biểu sau:
- Khương Lâm Tường và Lý Cảnh Minh trong tác phẩm “Khổng Tử gia
giáo” (Nhà xuất bản Thế giới, 1999) đã đề cập nhiều vấn đề liên quan đến con
người của Khổng Tử trong đời sống thường nhật từ việc dạy đến việc học, nếp
sinh hoạt thường ngày của ông và những câu chuyện có tính giáo dục trong thời
đại Khổng Tử. Tác phẩm “Bách gia chư tử giản thuật” của Phạm Quýnh (Nhà

8


xuất bản Văn hóa thông tin, 1999) đã phác họa chân dung của Khổng Tử với
khuôn dáng của một “bậc thầy ở góc độ vì con người”.
- Công trình: “Khổng Phu Tử và luận ngữ” của Phạm Văn Khoái (Nhà xuất
bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004) đã trình bày đôi nét về cuộc đời, thân thế
và sự nghiệp của Khổng Tử, đồng thời tác giả đã đưa ra những nhận định mới về
giá trị của Luận ngữ đối với đời sống xã hội hiện nay. Phần thứ hai của công trình
này, tác giả dịch và chú giải sách Luận ngữ với ngôn ngữ hiện đại. “Khổng Tử”
của Nguyễn Hiến Lê (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, 2006) cũng đã trình bày
khá rõ nét về đời sống, con người, môn sinh và tư tưởng của Khổng Tử về “chính
trị”, “chính sách trị dân”, “đạo làm người”... Ở chương I của công trình này, tác
giả đã trình bày ngắn gọn lịch sử Trung Quốc “từ thời Nghiêu Thuấn tới Khổng
Tử”. “Khổng Tử” của Lý Tường Hải (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, 2009) đã
phát họa đôi nét về chân dung của Khổng Tử và xã hội Trung Quốc cổ đại với
những sắc thái rất riêng. “Trí tuệ Khổng Tử” của Tạ Ngọc Ái (Nhà xuất bản Văn
hóa thông tin, 2011) đã thông qua những câu chuyện để kể về cuộc đời của Khổng
Tử cùng với những lời bình nghiêm túc và mới mẻ. Nhân tử Nguyễn Văn Thọ
trong“Chân dung Khổng Tử” (Nhà xuất bản Hồng Đức, 2012) đã khái lược từ
“bối cảnh địa dư”, “bối cảnh lịch sử” đến tiểu sử và cuộc đời của Khổng Tử.
Các công trình trên là nguồn tài liệu tham khảo phong phú, tuy không đi sâu
phân tích các nhân tố chủ quan thuộc về Khổng Tử đối với sự hình thành tư tưởng
giáo dục của ông, nhưng đã trình bày khá khái quát bối cảnh lịch sử, cuộc đời và
sự nghiệp của ông. Các kết quả nghiên cứu trong các công trình này giúp chúng
tôi có thêm cơ sở để phân tích, luận giải những điều kiện và tiền đề cho sự hình
thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử ở chương 2 của luận án.
Trên cơ sở tham khảo và kế thừa những kết quả nghiên cứu từ các công
trình trên, tác giả luận án sẽ tiếp tục bổ sung và làm rõ những vấn đề sau:
Thứ nhất, phân tích một cách khái quát những điều kiện kinh tế - xã hội có

ảnh hưởng trực tiếp đến sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử.

9


Thứ hai, phân tích và khái quát những tiền đề tư tưởng và vai trò của nó đối
với sự hình thành tư tưởng giáo dục của Khổng Tử.
Thứ ba, phân tích và làm rõ nhân tố chủ quan thuộc về Khổng trong quá
trình hình thành tư tưởng giáo dục của ông.
1.2. Các công trình nghiên cứu về tư tưởng giáo dục của
Khổng Tử
Học thuyết của Khổng Tử và tư tưởng giáo dục của ông từ trước đến nay
được nhiều học giả, nhiều công trình nghiên cứu không chỉ ở Trung Quốc, Việt
Nam mà còn ở nhiều nước trên thế giới.
- Ở Trung Quốc, từ sau cải cách, mở cửa (1978) sách viết về Khổng Tử và
tư tưởng của ông đã được chú giải, xuất bản và dịch ra nhiều thứ tiếng. Nổi bật
là Tứ thư: Đại học, Trung dung, Luận ngữ và Mạnh Tử. Bốn quyển sách kinh
điển này được Trình Hạo (1032 – 1085) và Trình Di (1033 – 1107) thời nhà
Tống soạn tập, chú giải và được Chu Hy (1130 – 1200) – tập đại thành của Nho
giáo lựa chọn làm nền tảng cho triết học Trung Hoa và Khổng giáo. Trong đó,
sách Đại học do Tăng Sâm, một học trò của Khổng Tử ghi chép lại lời dạy của
Khổng Tử. Sách Trung dung do cháu nội của Khổng Tử là Khổng Cấp, hiệu là
Tử Tư, vốn là học trò của Tăng Sâm, ghi chép và hệ thống hóa lại tư tưởng trung
dung của Khổng Tử. Ở phần 1 của sách này gồm những lời dạy của Khổng Tử
về đạo lý trung dung và phần 2 là nội dung do Tử Tư giảng giải thêm về ý nghĩa
và giá trị của hai chữ trung dung. Hai quyển sách Đại học và Trung dung vốn là
những thiên trong Kinh Lễ do Khổng Tử san định trước đây. Sách Luận ngữ là
cuốn sách kinh điển chủ yếu của học thuyết Khổng Tử được học trò của ông ghi
chép lại khá cụ thể những lời nói, lời dạy của Khổng Tử đề cập đến nhiều lĩnh
vực như: triết học, chính trị, đạo đức, giáo dục, quản lý xã hội .v v.. Sách Mạnh

Tử ghi chép lại những cuộc đối thoại của Mạnh Tử với một số vị vua trong thời
kỳ ông sống và giữa Mạnh Tử với các học trò của ông. Mạnh Tử vốn là môn
sinh của Tử Tư, là Á thánh. Tư tưởng của Mạnh Tử là sự tiếp tục, phát triển tư
tưởng của Khổng Tử, là “chân truyền” của Khổng Tử. Vì vậy, ông chịu ảnh
10


hưởng sâu sắc bởi tư tưởng của Khổng Tử. Trong Tứ thư, Luận ngữ là cuốn “tản
văn chư tử” hay còn gọi là sách “ngữ lục”. Đây là cuốn sách không thể thiếu khi
nghiên cứu về tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. Hiện nay, bốn quyển sách kinh
điển này được dịch ra tiếng Việt bởi nhiều dịch giả như: Đoàn Trung Còn,
Nguyễn Hiến Lê, Lê Phục Thiện, Phan Văn Các, Phạm Minh Hạc, Nguyễn Đức
Lân .v.v.. Chúng tôi đã nghiên cứu, đối chiếu, so sánh các bản tiếng Việt của các
dịch giả này và từ đó, xác định những nội dung liên quan đến luận án cần phân
tích, luận giải và làm sáng tỏ.
- “Mười lăm nhà tư tưởng giáo dục lớn” của Joy A. Palmer (New York:
Routledge, 2003) đã trình bày đôi nét về nội dung, mục đích giáo dục của
Khổng Tử và những ảnh hưởng của nó đối với giáo dục ngày nay. “Giảng dạy
Nho giáo” của Jeffrey. L. Rickey (Nhà xuất bản Đại học Oxford, 2008) đã
khẳng định sức sống và những nội dung giáo dục cơ bản của Nho giáo và
Khổng Tử. Tác giả của cuốn sách đặc biệt nhấn mạnh đến các cách thức truyền
dạy trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử, chủ yếu là thông qua thực hành và
thông qua những cuộc đàm thoại. Tham khảo hai công trình này, giúp chúng tôi
có thêm những nhận định mới khi đánh giá lại một số nội dung trong tư tưởng
giáo dục của Khổng Tử, đặc biệt là về mặt phương pháp giáo dục của ông.
- “Tư tưởng giáo dục của Khổng Tử” của Trần Cảnh Bàn (Nhà xuất bản
Nhân dân Hồ Bắc, Trung Quốc, 2008) đã trình bày khá rõ nét tư tưởng giáo dục
của Khổng Tử từ cái nhìn hiện đại. Tác giả đã đi sâu phân tích các nội dung về
Lễ, Nhân, Dũng đồng thời đưa ra những nhận định khá mới mẻ. Khi bàn về nội
dung giáo dục của Khổng Tử, tác giả đã khẳng định, giáo dục không thể tách

khỏi chính trị mà chúng là một thể thống nhất. Điều đó cho thấy, giáo dục đạo
đức gắn chặt với chính trị trước đây của Khổng Tử ngày nay vẫn được các học
giả tán thành và quan tâm nghiên cứu. Đây là nguồn tài liệu giúp chúng tôi tham
khảo thêm khi phân tích và luận giải một số nội dung giáo dục đạo đức trong tư
tưởng giáo dục của Khổng Tử.

11


- “Trí tuệ Khổng Tử” (Nhà xuất bản Quần Ngôn, Trung Quốc, 2009) được
dịch và in từ tác phẩm nổi tiếng bằng tiếng Anh “The Wisdom of Confucius”
của Lâm Ngữ Đường, được một trong những nhà xuất bản lớn nhất thế giới là
Random House xuất bản vào năm 1938. Đây là cuốn chuyên khảo đầu tiên giới
thiệu về Nho giáo một cách có hệ thống và có ảnh hưởng mạnh mẽ ở các nước
phương Tây. Tác giả Lâm Ngữ Đường đã nghiên cứu và hệ thống lại học thuyết
Nho gia và lựa chọn các tư tưởng có giá trị trong Luận ngữ, Lễ Ký, Trung Dung
và Đại học để giới thiệu và truyền bá đến phương Tây. Trong tác phẩm, tác giả
cũng đã trình bày một số nội dung cơ bản trong tư tưởng giáo dục Khổng Tử
đồng thời khẳng định vai trò của Khổng Tử và những giá trị trường tồn trong
học thuyết của ông… Nguồn tài liệu này đã giúp chúng tôi có cái nhìn toàn diện
hơn khi nghiên cứu và đánh giá lại tư tưởng giáo dục của Khổng Tử.
Việt Nam do chịu ảnh hưởng khá sâu sắc bởi nền giáo dục Nho giáo do
Khổng Tử sáng lập, cho nên việc nghiên cứu về tư tưởng giáo dục của Nho giáo
nói chung, tư tưởng giáo dục của Khổng Tử nói riêng đã thu hút nhiều học giả,
nhiều nhà nghiên cứu như: Phan Bội Châu, Trần Trọng Kim, Nguyễn Tôn Nhan,
Đào Duy Anh, Nguyễn Tài Thư, Trịnh Doãn Chính... Khi nghiên cứu về Nho
giáo, hầu hết các học giả đã đi sâu nghiên cứu tư tưởng của Khổng Tử và đã có
cái nhìn biện chứng, khách quan khi đánh giá tư tưởng giáo dục của Khổng Tử
nói riêng, Nho giáo nói chung trên cả hai mặt tích cực và tiêu cực.
- Phan Bội Châu trong tác phẩm“Khổng học đăng” (Nhà xuất bản Văn hóa

thông tin, Hà Nội, 1998) đã bàn nhiều vấn đề như: “lí luận và sự thực thuộc về
chữ “học” của đức Khổng Tử”, về chữ “chí”, chữ “nhân” về “cách dạy người
của đức Khổng Tử”, về “lối chính giáo của Khổng học”, về Khổng học ở những
thời kỳ và triều đại khác nhau... Tác giả cũng đã phân tích khá sâu sắc một số
nội dung trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử dưới cái nhìn của một nhà Nho.
- Các công trình: “Quan niệm của Nho giáo về giáo dục con người” của
Nguyễn Thị Nga, Hồ Trọng Hoài (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội,
2003); “Quan niệm của Nho giáo về con người, về giáo dục và đào tạo con
12


người” của Nguyễn Thị Tuyết Mai (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội,
2009) đã phân tích và đánh giá những tư tưởng cơ bản của Nho giáo nói chung
của Khổng Tử nói riêng về con người và đào tạo con người. Trong chương I của
công trình “Quan niệm của Nho giáo về giáo dục con người”, tác giả Nguyễn
Thị Nga và Hồ Trọng Hoài đã bước đầu đi sâu phân tích quan niệm về giáo dục
con người của Nho giáo Trung Quốc với các nội dung cơ bản như “đối tượng và
mục tiêu giáo dục”; “nội dung giáo dục…”; “cách thức giáo dục con người của
Nho giáo…”. Liên quan đến đề tài, các tác giả của cuốn sách này đã tập trung
nghiên cứu quan niệm của Nho giáo về giáo dục trong sự đan xen với nhiều
quan điểm giáo dục của Khổng Tử. Tác giả Nguyễn Thị Tuyết Mai trong công
trình “Quan niệm của Nho giáo về con người, về giáo dục và đào tạo con
người” đã trình bày những nội dung cơ bản về nguyên tắc, nội dung giáo dục,
phương pháp giáo dục của Khổng Tử và cũng đặt tư tưởng giáo dục của Khổng
Tử trong hệ thống quan niệm giáo dục của Nho giáo. Do vậy, mặc dù tư tưởng
giáo dục của Khổng Tử đều được các tác giả đề cập đến nhưng do cách tiếp cận
và khuôn khổ của công trình, nên vẫn còn những nội dung cần tiếp tục nghiên
cứu, nhất là những nội dung giáo dục và phương pháp giáo dục của Khổng Tử.
Vấn đề này, chúng tôi sẽ làm rõ hơn trong chương 3 của luận án.
- “Khổng Tử” của Nguyễn Hiến Lê (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, Hà

Nội, 2006) đã trình bày ngắn gọn một số nội dung cơ bản trong học thuyết của
Khổng Tử như: “chính danh”, “đức trị”, “tu thân’, “phải học”, “dưỡng dân”, “giáo
dân”, “đạo làm người”.v.v.. Nghiên cứu những nội dung này giúp chúng tôi có
thêm những gợi ý để phân tích một số nội dung giáo dục của Khổng Tử.
- “Luận ngữ với người quân tử hiện đại” của Trần Tiến Khôi (Nhà xuất
bản Từ điển bách khoa, Hà Nội, 2008), ngoài những nhận định về vai trò của
Luận ngữ trong hệ thống tư tưởng Nho gia và bản dịch toàn văn Luận ngữ ở
chương II, tác giả còn đưa ra những phát kiến mới mẻ khi xác định những vấn đề
cần nắm vững sau khi đọc Luận ngữ và 13 phẩm chất cần có của người quân tử
hiện đại. Trong phần đầu của chương I, tác giả đã trình bày đôi nét về đối tượng,
13


mục đích, nội dung và phương pháp giáo dục của Khổng Tử nhưng chỉ mới khái
quát những nét hết sức cơ bản mà chưa đi sâu phân tích, luận giải.
- Trần Trọng Kim trong tác phẩm “Nho giáo” (Nhà xuất bản Thời đại, Hà
Nội, 2012) không chỉ nghiên cứu về Nho giáo qua các thời kỳ mà còn trình bày
khá rõ nét học thuyết của Khổng Tử trong quyển Thượng của tác phẩm này. Tác
giả đi sâu phân tích học thuyết của Khổng Tử với các nội dung “quan niệm về
trời và người”, “đạo của Khổng Tử”, về “quân tử và tiểu nhân” về “sự học vấn
và cách thao thủ của người quân tử”, về “tu thân”, “những sách của Khổng Tử”.
Tác giả đã đi sâu nghiên cứu về “sự giáo hóa của Khổng Tử” với những nội
dung: “hiếu đễ”, “lễ nhạc”, “quan niệm về chính trị”, “chính danh định phận”,
“thứ, phú, giáo”.v.v.. Đây là nguồn tư liệu quý giá giúp chúng tôi tham khảo
thêm khi nghiên cứu về nội dung tư tưởng giáo dục của Khổng Tử.
- “Triết lý giáo dục thế giới và Việt Nam” của Phạm Minh Hạc (Nhà xuất
bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2013) đã trình bày triết lý giáo dục của Việt
Nam và một số nhà giáo dục tiêu biểu trên thế giới. Tác giả đã dành nguyên
chương thứ 3 để viết về Khổng Tử và triết lý giáo dục của Khổng Tử. Ngoài
việc dịch lại những nội dung cơ bản của Luận ngữ, Đại học, Trung dung và

Mạnh Tử, tác giả đã đi sâu phân tích một số nội dung như: “vị trí và vai trò của
giáo dục”, “mục tiêu giáo dục”, “đạo làm người”, “học tập”…
Mặc dù chưa trình bày tư tưởng giáo dục của Khổng Tử một cách có hệ
thống, sâu sắc và toàn diện nhưng nghiên cứu các công trình trên giúp chúng tôi
có thêm cơ sở để phân tích và khái quát lại một số nội dung trong tư tưởng giáo
dục của Khổng Tử.
Ngoài ra, còn có một số bài viết trên các tạp chí nghiên cứu về tư tưởng
giáo dục của Khổng Tử, nhưng trong phạm vi hạn hẹp không cho phép những
bài viết này đi sâu nghiên cứu toàn bộ nội dung tư tưởng giáo dục của Khổng Tử
mà chỉ tập trung bàn luận đến một vấn đề, một nội dung nào đó trong tư tưởng
giáo dục của ông mà thôi. Chẳng hạn như bài viết:“Đôi điều suy nghĩ về đối
tượng và nội dung giáo dục, giáo hóa của Nho giáo” của tác giả Nguyễn Thanh
14


Bình (Tạp chí Giáo dục Lý luận, số 10, 2000) đã trình bày khái quát những suy
nghĩ của tác giả về đối tượng và nội dung giáo dục của Nho giáo, trong đó có đề
cập đôi nét đến những nội dung trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. Bài viết
“Nhân trong Luận ngữ của Khổng Tử” của tác giả Lê Ngọc Anh (Tạp chí Triết
học, số 3, 2004) đã phân tích sâu sắc phạm trù “Nhân” – một phạm trù quan
trọng trong nội dung giáo dục của Khổng Tử. Bài viết “Quan niệm về thế giới và
con người trong triết học Khổng Tử” của tác giả Doãn Chính (Tạp chí Triết học,
số 11, 2005) đã trình bày những nét cơ bản trong quan niệm của Khổng Tử về
thế giới, về con người thể hiện qua các phạm trù như “đạo”, “thiên mệnh”,
“nhân”, “nghĩa”, “trí”… Bài viết “Một số nội dung cơ bản của phạm trù “Hiếu”
trong Nho giáo sơ kỳ” của tác giả Trần Thị Lan Hương và Triệu Quang Minh
(Tạp chí Triết học, số 7, 2009) đã phân tích khái quát những nội dung về đạo
Hiếu trong quan niệm của Nho giáo sơ kỳ mà chủ yếu là trong quan niệm của
Khổng Tử. Vì dung lượng của bài viết này ngắn, cho nên các tác giả chưa thể
làm rõ được tư tưởng giáo dục của Khổng Tử một cách toàn diện. Tuy nhiên, có

thể nói đây là một trong những nguồn tư liệu giúp chúng tôi tham khảo thêm để
phân tích sâu hơn các nội dung trong chương 3 của luận án.
Trên cơ sở tham khảo và kế thừa những kết quả nghiên cứu trong các công
trình trên, chúng tôi sẽ tiếp tục bổ sung, làm rõ thêm và trình bày một cách có hệ
thống tư tưởng giáo dục của Khổng Tử từ mục đích, đối tượng đến nội dung và
phương pháp giáo dục trong chương 3 của luận án.
1.3. Các công trình nghiên cứu về tư tưởng giáo dục Khổng Tử đối với
đổi mới giáo dục ở Việt Nam hiện nay
1.3.1. Các công trình nghiên cứu về những yêu cầu của đổi mới giáo dục
Việt Nam hiện nay.
- “Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI” (Nhà xuất bản Chính trị
quốc gia, Hà Nội, 2011) đã trình bày những chỉ đạo cơ bản về “đổi mới căn bản
và toàn diện giáo dục và đào tạo” của Đảng ta trong thời kỳ mới. “Văn kiện Hội
nghị lần thứ tám Ban Chấp hành Trung ương khóa XI” (Văn phòng Trung ương
15


Đảng, Hà Nội, 2013) đã cụ thể hóa những nội dung cơ bản của đổi mới giáo dục
Việt Nam trong giai đoạn hiện nay với những quan điểm chỉ đạo và định hướng
rõ ràng từ mục tiêu tổng quát đến mục tiêu cụ thể; các nhiệm vụ, giải pháp và
cách thức tổ chức thực hiện công cuộc đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và
đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Trong “Văn kiện
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII” (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà
Nội, 2016) Đảng ta tiếp tục đưa ra những chỉ đạo mới về đổi mới căn bản và
toàn diện giáo dục và đào tạo; phát triển nguồn nhân lực với những phương
hướng, nhiệm vụ cơ bản, cần thiết, phù hợp với bối cảnh mới. Đây là nguồn tài
liệu quan trọng có ý nghĩa định hướng, chỉ dẫn cho tác giả triển khai các nội
dung liên quan đến chương 4 của luận án.
- Luật Giáo dục (Nhà xuất bản Lao động, Hà Nội, 2012) là văn bản pháp lý

quy định rõ về hệ thống giáo dục quốc dân; nhà trường, cơ sở giáo dục khác của
hệ thống giáo dục quốc dân, của cơ quan nhà nước, của tổ chức chính trị - xã
hội; tổ chức và cá nhân tham gia hoạt động giáo dục, đồng thời quy định cụ thể
về mục tiêu giáo dục; tính chất, nguyên lý giáo dục; yêu cầu về nội dung,
phương pháp giáo dục.v.v.. Đây chính là cơ sở pháp lý cho đổi mới giáo dục
hiện nay ở nước ta.
Nghiên cứu về đổi mới giáo dục ở Việt Nam hiện nay, không thể không
nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục. Tư tưởng của Người là sự đan
xen của văn hóa Đông và Tây; là một hệ thống quan điểm toàn diện, sâu sắc về
những vấn đề cơ bản của cách mạng Việt Nam, trong đó có giáo dục. Người
đánh giá rất cao vai trò của giáo dục đối với sự hưng thịnh của đất nước. Trong
tư tưởng của Người có nhiều định hướng phát triển giáo dục mà đến nay vẫn còn
nguyên giá trị.
- Tác phẩm “Hồ Chí Minh: Toàn tập” tập 1 và tập 2 (Nhà xuất bản Chính
trị quốc gia, Hà Nội, 1995); “Hồ Chí Minh: Toàn tập” tập 4, tập 6 và tập 9 (Nhà
xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002) đã trình bày nhiều quan điểm của Hồ
16


Chí Minh về giáo dục. Tư tưởng của Người về phát triển sự nghiệp giáo dục thể
hiện tập trung khát vọng hướng tới một nền giáo dục văn minh, tiến bộ mà ngày
nay, vận dụng sáng tạo và phát triển tư tưởng ấy vẫn là một nhân tố quyết định
thắng lợi của sự nghiệp đổi mới giáo dục và đào tạo ở đất nước ta. Các công
trình:“Hồ Chí Minh về giáo dục, bồi dưỡng thanh, thiếu niên và nhi đồng” (Nhà
xuất bản Lao động xã hội, Hà Nội, 2007), “Tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục và
đào tạo” của Phạm Ngọc Anh và Nguyễn Thị Kim Dung (Nhà xuất bản Lao
động xã hội, 2011)… đã trình bày khá rõ nét tư tưởng của Hồ Chí Minh về giáo
dục, làm nền tảng cho đổi mới giáo dục ở nước ta hiện nay. Đặc biệt, trong công
trình “Tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục và đào tạo”, hai tác giả Phạm Ngọc
Anh, Nguyễn Thị Kim Dung đã tập hợp nhiều bài viết có giá trị nghiên cứu về vị

trí, vai trò, nội dung, phương châm, phương pháp giáo dục của Hồ Chí Minh.
Tham khảo các công trình này đã giúp chúng tôi có thêm cơ sở để khẳng định
vai trò, nhiệm vụ của giáo dục và những yêu cầu của đổi mới giáo dục Việt Nam
hiện nay.
- Công trình “Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo Việt Nam”
của Viện Nghiên cứu phát triển phương Đông thuộc Ban Tuyên giáo Trung
ương (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, 2012) đã tập hợp nhiều bài viết của
nhiều tác giả về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo. Đây là nguồn tài
liệu tham khảo phong phú với những phát kiến mới mẻ, giúp chúng tôi xác định
rõ hơn những yêu cầu của đổi mới giáo dục ở nước ta hiện nay.
- Công trình “Triết học giáo dục hiện đại” của Lương Vị Hùng, Khổng
Khang Hoa do Bùi Đức Thiệp dịch (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội,
2008) cũng đã đề cập đến một số vấn đề về đổi mới giáo dục thông qua công
cuộc cải cách và phát triển giáo dục ở Trung Quốc. Trong công trình này, các tác
giả đã bàn về: bản chất của giáo dục, chức năng và mục đích giáo dục, các yếu
tố giáo dục, cơ cấu và cơ chế giáo dục, phương pháp giáo dục.v.v.. với quan
điểm “giáo dục phải hướng về hiện đại hóa, hội nhập quốc tế và hướng tới tương
lai” [46, tr.6]. Công trình “Triết lý giáo dục thế giới và Việt Nam” của Phạm
17


Minh Hạc (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2013) đã giới thiệu tóm tắt
một số tác phẩm và triết lý giáo dục ở một số nước, triết lý giáo dục của một số
nhà giáo dục lớn của nhân loại, trong đó có Khổng Tử. Khái lược triết lý giáo
dục của Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử của dân tộc, công trình này đặc biệt
quan tâm đến triết lý giáo dục của Hồ Chí Minh, triết lý giáo dục sau Cách mạng
Tháng Tám năm 1945, triết lý giáo dục thời kỳ đổi mới và những vấn đề đặt ra
để bổ sung, hoàn thiện triết lý giáo dục Việt Nam trong điều kiện kinh tế thị
trường và hội nhập quốc tế để góp phần chấn hưng nền giáo dục Việt Nam.
Chúng tôi sẽ nghiên cứu sâu hơn một số quan điểm trong các công trình này để

có thể xác định rõ hơn những yêu cầu của đổi mới giáo dục nước ta trong thời kỳ
hội nhập và phát triển.
Ngoài ra, một số bài viết đã bàn luận đến nhiều vấn đề liên quan đến phát
triển giáo dục Việt Nam hiện nay. Tác giả Nguyễn Văn Hòa trong bài viết “Phát
triển giáo dục và đào tạo – một động lực để phát triển kinh tế tri thức ở nước ta
hiện nay” (Tạp chí Triết học, số 4, 2009) đã khẳng định chất lượng nguồn nhân
lực, tri thức con người phải thông qua giáo dục và đào tạo mới có được và việc
nâng cao dân trí, đào tạo, bồi dưỡng và phát huy nguồn lực con người Việt Nam
trên cơ sở phát triển giáo dục là động lực của sự phát triển kinh tế tri thức, là vấn
đề có ý nghĩa sống còn trước xu thế toàn cầu hóa hiện nay. Ở bài viết “Một số rào
cản đối với việc phát huy tính sáng tạo của con người Việt Nam trước yêu cầu hội
nhập kinh tế quốc tế” (Tạp chí Triết học, số 2, 2010), tác giả tiếp tục nêu lên một
số rào cản trong việc phát huy tính sáng tạo của con người Việt Nam, những bất
cập còn tồn tại trong giáo dục và đào tạo ở nước ta hiện nay.
Các công trình nghiên cứu trên đã nêu lên những gợi ý, chỉ dẫn quan trọng
và cần thiết cho tác giả xây dựng những luận điểm, đưa ra những đánh giá, nhận
định mới liên quan đến nội dung chương 4 của luận án.
1.3.2. Các công trình nghiên cứu về ý nghĩa của tư tưởng giáo dục
Khổng Tử đối với đổi mới giáo dục Việt Nam hiện nay

18


Như trên đã trình bày, Khổng Tử là một trong những nhà giáo dục tiêu biểu
của nhân loại. Tư tưởng giáo dục của ông đã được nhiều học giả trên thế giới
quan tâm, nhiều công trình nghiên cứu. Trong một số công trình nghiên cứu này,
đã bước đầu đưa ra những nhận định về vai trò, ý nghĩa và giá trị trong tư tưởng
giáo dục của Khổng Tử đối với giáo dục hiện đại.
- “Khổng Tử quốc học viện” của Thường Hoa (Nhà xuất bản Phản Chức
Trung Quốc, Bắc Kinh, 2007) đã khẳng định ý nghĩa của tư tưởng Khổng Tử đối

với văn hóa, giáo dục Trung Quốc hiện đại, như ông cho rằng: “Việc đề xuất
hữu giáo vô loại của Khổng Tử đã trở thành ngọn cờ đầu mang tính cách mạng
trong lịch sử giáo dục Trung Quốc, đã khai sáng ra con đường phổ cập giáo dục
và văn hóa cho Trung Quốc, có ý nghĩa quan trọng trong việc phát động truyền
bá văn hóa” [140, tr.45]. Chúng tôi nhất trí với tác giả Thường Hoa về giá trị
vượt thời đại trong tư tưởng “hữu giáo vô loại” của Khổng Tử. Nghiên cứu tác
phẩm này, chúng tôi có thêm cơ sở để khẳng định ý nghĩa của tư tưởng giáo dục
của Khổng Tử, đặc biệt là tư tưởng của ông về đối tượng giáo dục.
- “Tư tưởng giáo dục của Khổng Tử và sự phát triển giáo dục hiện đại”
(Nhà xuất bản Giao thông Tây Nam, Tứ Xuyên, 2008) của tác giả Dương Trụ
đã khẳng định vai trò của Khổng Tử và ý nghĩa của tư tưởng giáo dục Khổng
Tử đối với việc xây dựng, cải cách giáo dục, phát triển chất lượng giáo dục,
giáo dục suốt đời, giáo dục hài hòa ở Trung Quốc hiện nay. Chúng tôi tham
khảo công trình này trong sự đối sánh với giáo dục Việt Nam để rút ra bài học
vận dụng từ những hạt nhân hợp lý trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử đối
với đổi mới giáo dục ở nước ta hiện nay.
- “Ý nghĩa nhân bản của tư tưởng giáo dục đạo đức Khổng Tử” của Tống
Lệ Quyên (Học viện sư phạm Chương Châu, Trung Quốc, 2010) đã khẳng định
văn hóa truyền thống Trung Quốc giàu tính nhân bản, đặc biệt là tư tưởng giáo
dục đạo đức của Khổng Tử. Tác giả đi sâu nghiên cứu, phân tích và khám phá
những ý nghĩa bao hàm trong tư tưởng giáo dục đạo đức của Khổng Tử. Công
trình này là nguồn tài liệu tham khảo giúp chúng tôi có thêm cơ sở để đánh giá
19


lại một cách khách quan ý nghĩa của tư tưởng giáo dục Khổng Tử, đặc biệt là
những nội dung về giáo dục đạo đức của ông.
- Vu Đan trong lời tựa của cuốn sách “Khổng Tử tinh hoa” (Nhà xuất bản
Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh, 2012) đã khẳng định: “Cách đây hơn hai ngàn
năm, Hoàng đế Vũ của nhà Hán loại bỏ hơn một trăm trường phái triết học để

ủng hộ Khổng Tử…” và “cách đây hơn một ngàn năm, Vương An Thạch, tự
Giới Phủ, tể tướng đầu tiên của nhà Tống, tự hào cho rằng ông có thể điều hành
được thế giới này chỉ với một nửa cuốn Luận ngữ”. Qua đó để thấy vai trò quan
trọng của tư tưởng Khổng Tử trong đời sống chính trị và xã hội Trung Quốc thời
cổ đại. Trong tác phẩm, tác giả cũng đã bàn luận nhiều về ý nghĩa thực hành của
tư tưởng Khổng Tử trong xã hội và cuộc sống của chúng ta ngày nay. Vấn đề
này, tác giả cho rằng: “Khổng Tử mang lại cho ta các chân lý đơn giản, các chân
lý này giúp ta phát triển Tâm và Hồn, đồng thời cho phép ta đưa ra các lựa chọn
đúng đắn khi thực hiện chuyến du hành vào cuộc đời.” [30, tr.31]. Chúng tôi
đồng ý với tác giả Vu Đan về ý nghĩa thực hành ở một số tư tưởng của Khổng
Tử trong cuộc sống ngày nay, nhưng đứng trên lập trường của chủ nghĩa duy vật
biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử thì chúng tôi không nhất trí với tác giả
khi cho rằng, mọi lời nói của Khổng Tử trong Luận ngữ đều là những chân lý.
Có thể nói, những lời dạy của Khổng Tử trong Luận ngữ nhằm dạy cho học trò
cách tu tập để thành người hoàn thiện và cách ứng xử với đời… Đó có thể là một
cẩm nang hữu ích cho hậu thế, nhưng dứt khoát không nên xem đó là những
chân lý hoặc những chuẩn mực đạo đức không bao giờ thay đổi. Điều này chúng
tôi sẽ phân tích rõ hơn trong chương 4 của luận án.
Những năm gần đây, học thuyết “xã hội hài hòa” của Hồ Cẩm Đào đã trở
thành triết lý chính thống của Trung Quốc, tư tưởng “Đại đồng” của Khổng Tử
là tiền đề quan trọng trong lý luận xã hội hài hòa Xã hội chủ nghĩa ở Trung
Quốc hiện nay. Trung Quốc chủ trương đẩy mạnh việc tuyên truyền, giảng dạy
và quảng bá các trước tác và ấn phẩm về Khổng Tử. Họ đã không phủ nhận vai
trò của Khổng Tử và những giá trị trong tư tưởng của ông. Phải chăng, sau
20


những thăng trầm của lịch sử, một lần nữa, học thuyết của Khổng Tử và chân
dung của “vạn thế sư biểu” lại được nhìn nhận và đánh giá cao ở Trung Quốc.
Người Trung Quốc cho rằng: “những truyền thống tốt đẹp của Nho học nếu

được hiểu trên lập trường mới, lập trường khoa học và cách mạng thì sẽ là động
lực thúc đẩy xã hội và con người Trung Quốc ngày nay tiến nhanh trên con
đường công nghiệp hóa, hiện đại hóa” [Dẫn theo 110, tr.31- 32]. Tại Hội nghị
Trung ương lần thứ ba (khóa XVIII), Đảng Cộng sản Trung Quốc đã nhấn
mạnh: “Khuyến khích các tổ chức xã hội, các tổ chức đầu tư Trung Quốc tham
gia xây dựng học viện Khổng Tử”. Hiện nay, học viện Khổng Tử và hợp tác
giáo dục đang trở thành “thương hiệu” quảng bá ngôn ngữ và văn hóa Trung
Quốc đối với các nước trên thế giới. Theo Phạm Minh Hạc trong tác phẩm
“Triết lý giáo dục Thế giới và Việt Nam” thì, “tính đến tháng 10 năm 2010, có
316 Viện Khổng Tử và 337 lớp Khổng Tử tại 94 nước và khu vực trên thế giới”
[42, tr.50 - 51]. Mới đây, trong chuyến thăm Việt Nam của Tổng Bí thư, Chủ
tịch nước Trung Quốc Tập Cận Bình, Việt Nam và Trung Quốc đã nhất trí xây
dựng viện Khổng Tử ở Đại học Quốc gia Hà Nội. Điều này nói lên rằng, học
thuyết của Khổng Tử nói chung, tư tưởng giáo dục của ông nói riêng vẫn hàm
chứa những yếu tố thiết thực và có ý nghĩa đối với bối cảnh hiện nay.
Trước đây, có những giai đoạn lịch sử, học thuyết của Khổng Tử bị phê
phán, bị coi thường ở Trung Quốc. Một thời, Tần Thủy Hoàng với nền pháp trị
khốc liệt đã thẳng tay “đốt sách chôn nho”; đến “phong trào Ngũ Tứ” năm 1919,
Trung Quốc đã nêu ra khẩu hiệu “Đả đảo Khổng gia điếm”, phản đối “Đọc kinh
tôn Khổng”; trong Đại Cách mạng văn hóa với phong trào “phê Lâm, phê
Khổng”… Khuynh hướng chung của các phong trào này là phê phán và bác bỏ
tư tưởng của Khổng Tử. Liên quan đến vấn đề này có các bài viết: “Phê phán tư
tưởng giáo dục của Khổng Khâu” của Phùng Thiên Du (Nhân dân xuất bản Bắc
Kinh, 1975) do Phan Văn Các và Trương Bích dịch; “Phê phán tư tưởng giáo
dục của Khổng Khâu” (Tài liệu dịch, Viện Triết học, 1980), “Vấn đề Khổng
giáo đối với các học giả Trung Quốc” (Tài liệu dịch, Viện Triết học, 1980).
21


Nghiên cứu các tư liệu này giúp chúng tôi có cái nhìn khách quan, toàn diện khi

nhận định, đánh giá lại ý nghĩa và giá trị trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử.
Cho đến nay, nhiều nước trên thế giới như: Hồng Kông, Đài Loan, Hàn
Quốc, Singapore và các nước phương Tây vẫn coi trọng việc nghiên cứu, đưa ra
những nhận định mới về ý nghĩa của việc vận dụng những giá trị trong tư tưởng
Khổng Tử nói riêng, Nho giáo nói chung đối với sự phát triển giáo dục của các
quốc gia này.
- Tác phẩm “Khu vực Đông Á: Di sản Nho giáo và sự thích ứng hiện đại”
(Nhà xuất bản Đại học Princeton,1991) của Gilbert Rozman đã trình bày những
nét cơ bản về sự truyền bá những giá trị trong học thuyết của Khổng Tử ở Trung
Quốc, Triều Tiên và Nhật Bản. Tác giả cũng đã đưa ra những tiêu chuẩn so sánh
sự tiếp nhận học thuyết Khổng Tử ở Trung Quốc, Nhật Bản và sự tiếp nhận đạo
Khổng của Triều Tiên ở thế kỷ XX. Tác phẩm “Những tư tưởng gia vĩ đại
phương Đông” (Nhà xuất bản Lao động, Hà Nội, 2005) của Ian P. McGreal đã
trình bày khái quát những nội dung cơ bản của các nhà tư tưởng nổi tiếng ở
Trung Hoa, Nhật Bản, Triều Tiên… Trong đó, một số nhà tư tưởng ở Nhật Bản,
Triều Tiên đã khẳng định vai trò, ý nghĩa của tư tưởng giáo dục Nho giáo nói
chung, của Khổng Tử nói riêng và sự cần thiết phải tiếp thu những giá trị tích
cực trong tư tưởng giáo dục Nho giáo và Khổng Tử để xây dựng học thuyết của
mình, đồng thời vận dụng vào thực tiễn của đất nước họ. Họ cho rằng: “Nho
giáo chẳng những không mất đi vị thế của mình trong những thập niên công
nghiệp hóa, mà ngược lại còn được đánh giá là nhân tố văn hóa tích cực, góp
phần làm nên những con hổ mới ở Đông Á” [99, tr.49]. Đặc biệt, ở Singapore,
đạo đức Nho giáo được coi là một môn học chính thức trong nhà trường phổ
thông với mục đích giáo dục con người biết phát huy truyền thống đạo đức của
dân tộc. Nghiên cứu các công trình này, giúp chúng tôi tham chiếu, đối sánh và
rút ra ý nghĩa vận dụng một số nội dung trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử
đối với giáo dục Việt Nam.

22