Báo chí phật giáo với vấn đề phụ nữ trước năm 1945

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------

TẠ THỊ BÍCH LIÊN

BÁO CHÍ PHẬT GIÁO
VỚI VẤN ĐỀ PHỤ NỮ TRƯỚC NĂM 1945

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Hà Nội - 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------

TẠ THỊ BÍCH LIÊN

BÁO CHÍ PHẬT GIÁO
VỚI VẤN ĐỀ PHỤ NỮ TRƯỚC NĂM 1945
Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam
Mã số: 60 22 54

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học:TS. Đặng Thị Vân Chi

Hà Nội - 2015

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của
riêng tôi dưới sự hướng dẫn của TS. Đặng Thị Vân Chi.
Các số liệu, tài liệu tham khảo trong luận văn đều
trung thực và có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng.
Hà Nội, ngày 15 tháng 08 năm 2015
Tác giả luận văn

Tạ Thị Bích Liên


LỜI CẢM ƠN
Trước tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới cô giáo hướng dẫn luận
văn của tôi – Tiến sĩ Đặng Thị Vân Chi đã tạo mọi điều kiện, động viên, giúp
đỡ tôi hoàn thành tốt luận văn này. Trong suốt quá trình nghiên cứu, cô đã
luôn kiên nhẫn hướng dẫn, trợ giúp và chia sẻ với tôi những khó khăn trong
quá trình thực hiện đề tài. Sự hiểu biết sâu sắc về khoa học cũng như kinh
nghiệm của cô chính là tiền đề giúp tôi đạt được những thành tựu và kinh
nghiệm quý báu. Tôi xin cảm ơn PGS.TS Nguyễn Đình Lê đã quan tâm, giúp
đỡ và chỉ dẫn cho tôi trong quá trình hoàn thành luận văn.
Xin cảm ơn Khoa Lịch sử, phòng Sau đại học, Trường Đại học Khoa học
Xã hội và Nhân văn – ĐHQGHN; xin cảm ơn các cán bộ Thư viện Quốc Gia
Việt Nam, thư viện Viện Tôn giáo, thư viện Viện Thông tin KHXH… đã tạo
điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình hoàn thành đề tài.
Tôi cũng xin cảm ơn bạn bè, các anh, chị em cùng lớp và gia đình đã
luôn bên cạnh, cổ vũ và động viên những lúc khó khăn để tôi có thể vượt qua
và hoàn thành tốt luận văn này.
Tôi xin chân thành cảm ơn!

MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................... 5
1.Lý do chọn đề tài ................................................................................................. 5
2.Lịch sử nghiên cứu vấn đề .................................................................................. 6
3. Mục đích nghiên cứu............................................ Error! Bookmark not defined.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................... Error! Bookmark not defined.
5. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu ......... Error! Bookmark not defined.
6. Đóng góp của luận văn ........................................ Error! Bookmark not defined.
7. Bố cục của luận văn ............................................. Error! Bookmark not defined.
CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ TÌNH HÌNH PHẬT GIÁO VÀ PHONG
TRÀO CHẤN HƯNG PHẬT GIÁO Ở VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỶ XX Error!
Bookmark not defined.
1.1. Sơ lược về giáo lý Phật giáo ............................. Error! Bookmark not defined.
1.2. Khái lược lịch sử Phật giáo Việt Nam từ khởi thủy đến đầu thế kỷ XX Error!
Bookmark not defined.
1.3. Tình hình Phật giáo ở Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX và yêu cầu Chấn
hưng Phật giáo.......................................................... Error! Bookmark not defined.
1.3.1. Tình hình Việt Nam đầu thế kỷ XX ............. Error! Bookmark not defined.
1.3.2. Sự giảm sút của Phật giáo ......................... Error! Bookmark not defined.
1.3.3. Phong trào Chấn hưng Phật giáo ............. Error! Bookmark not defined.


1.3.4. Thành tựu và tác động của phong trào Chấn hưng Phật giáo đối với tình
hình Phật giáo. ..................................................... Error! Bookmark not defined.
CHƯƠNG 2: BÁO CHÍ PHẬT GIÁO VIỆT NAM TRƯỚC NĂM 1945Error!
Bookmark not defined.
2.1.Sơ lược về lịch sử báo chí Việt Nam ................. Error! Bookmark not defined.
2.2.Sự ra đời và phát triển của báo chí Phật giáo .... Error! Bookmark not defined.

2.3.Nội dung cơ bản của báo chí Phật giáo.............. Error! Bookmark not defined.
2.4. Thái độ của báo chí Phật giáo đối với vấn đề phụ nữ ..... Error! Bookmark not
defined.
2.4.1. Vấn đề phụ nữ ở Việt Nam trước 1945 ...... Error! Bookmark not defined.
2.4.2.Quan niệm của Phật giáo về phụ nữ........... Error! Bookmark not defined.
2.4.3. Thái độ của báo chí Phật giáo đối với vấn đề phụ nữError! Bookmark not
defined.
CHƯƠNG 3: VẤN ĐỀ PHỤ NỮ TRÊN BÁO CHÍ PHẬT GIÁO Ở VIỆT
NAM TRƯỚC NĂM 1945 ..................................... Error! Bookmark not defined.
3.1. Vấn đề vai trò và địa vị của phụ nữ trong xã hộiError! Bookmark not defined.
3.2. Vấn đề giải thoát trí tuệ cho phụ nữ.................. Error! Bookmark not defined.
3.3. Vấn đề hoằng dương phật pháp bên nữ giới ..... Error! Bookmark not defined.
3.4.Vấn đề vận động, tập hợp ni giới tham gia gánh vác công việc xã hội ... Error!
Bookmark not defined.


3.5. Vấn đề tuyên truyền phụ nữ tham gia phong trào giải phóng dân tộc trong cuộc
vận động Cách mạng tháng Tám 1945 .................... Error! Bookmark not defined.
PHẦN KẾT LUẬN .................................................. Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................... Error! Bookmark not defined.
PHỤ LỤC ................................................................. Error! Bookmark not defined.
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Đầu thế kỷ XX, cùng với nhiều diễn biến chính trị, xã hội và văn hóa, trong
đời sống tôn giáo ở Việt Nam đã xuất hiện phong trào Chấn hưng Phật giáo. Phong
trào này khởi phát từ miền Nam nhưng nhanh chóng lan tỏa trở thành phong trào
sôi nổi, sâu rộng và toàn diện trong cả nước. Phong trào Chấn hưng Phật giáo đã
trở thành động lực, đòn bẩy cho sự phát triển của Phật giáo Việt Nam. Đây là một
sự kiện quan trọng, có ý nghĩa lớn trong lịch sử Việt Nam nói chung và lịch sử
Phật giáo Việt Nam nói riêng.

Một trong những tác động của phong trào Chấn hưng Phật giáo là từ đây
Phật giáo đi vào hoạt động có tổ chức, khác với sự rời rạc, lỏng lẻo trước đó. Các
tổ chức Phật giáo ra đời ở khắp ba miền, có cơ quan ngôn luận là những tạp chí,
nguyệt san, nội san…với những bài viết thu hút được rất nhiều sự quan tâm của
giới Phật giáo cũng như dư luận xã hội. Đặc biệt, trong bối cảnh xã hội Việt Nam
những năm đầu thế kỷ XX, dưới tác động của chương trình khai thác thuộc địa của
Pháp, ảnh hưởng của các trào lưu tư tưởng dân chủ và phong trào nữ quyền trên thế
giới, “vấn đề phụ nữ” đã trở thành đề tài thu hút sự quan tâm của toàn xã hội và
được thảo luận trên báo chí Tiếng Việt nói chung và báo chí Phật giáo nói riêng.
Cho đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu về phong trào Chấn hungPhật giáo,
tuy nhiên, thái độ của báo chí Phật giáo đối với vấn đề phụ nữ ra sao vẫn đang còn


là một khoảng trống chưa được quan tâm nghiên cứu. Theo sự tìm hiểu của chúng
tôi, tính đến thời điểm hiện tại vẫn chưa có công trình nghiên cứu nào đề cập đến
vấn đề này một cách đầy đủ để có được nhận thức khoa học tương xứng với vai trò
và vị trí của nữ giới trên các diễn đàn Phật giáo nói riêng và trong xã hội Việt Nam
nói chung.
Bởi vậy, việc nghiên cứu thái độ của báo chí Phật giáo trước năm 1945 đối
với vấn đề phụ nữ trong bối cảnh phong trào Chấn hưng Phật giáo và cuộc đấu
tranh nữ quyền đầu thế kỷ XX sẽ góp phần nâng cao về mặt nhận thức đối với lịch
sử xã hội và lịch sử tư tưởng cũng như lịch sử phong trào giải phóng phụ nữ ở Việt
Nam nửa đầu thế kỷ XX.
Với rất nhiều tạp chí, nguyệt san, nội san còn lưu giữ lại cùng với việc dịch,
công bố rộng rãi nhiều tư liệu về Chấn hưng Phật giáo và vấn đề nữ quyền trên báo
chí như: Tạp chí Đuốc Tuệ; Tạp chí Từ Bi Âm, Duy Tân Phật học; Tạp chí Viêm
Âm… đề tài nghiên cứu về vấn đề nữ quyền trên báo chí Phật giáo trước năm 1945
hoàn toàn có thể thực hiện được.
Học viên từng tốt nghiệp Đại học Sư Phạm Hà Nội chuyên ngành Lịch sử
Việt Nam cận hiện đại, triển khai đề tài này với sự tán thành và khích lệ của người

hướng dẫn khoa học, hi vọng đề tài “Báo chí Phật giáo với vấn đề phụ nữ trước
năm 1945 (1929 – 1945)” được triển khai và thực hiện thành công sẽ mở ra một
hướng nghiên cứu lâu dài đối với học viên.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Về các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận văn, trước hết là các
nghiên cứu về vấn đề phụ nữ trên báo chí tiếng Việt trước năm 1945 của TS. Đặng
Thị Vân Chi. Có thể kể một số công trình như:Vấn đề nữ quyền và giải phóng phụ
nữ trên báo chí đầu thế kỷ XX, Tạp chí Khoa học về phụ nữ, số 4, 1997; Vấn đề giáo
dục phụ nữ - nữ học qua báo chí những năm trước và sau Chiến tranh Thế giới thứ
nhất, Kỷ yếu hội nghị khoa học cán bộ nữ Đại học Quốc gia, số 2, 1997…; Đặc


biệt, phải kể đến Vấn đề nữ quyền ở Việt Nam đầu thế kỉ XX- trong Việt Nam họcTập IV, Kỉ yếu Hội thảo quốc tế lần thứ nhất, Hà Nội 15-17/7/1998 (nhiều tác giả),
NXB Thế giới, Hà Nội, 2001. Tiêu biểu trong số đó là công trình: Vấn đề phụ nữ
trên báo chí Tiếng Việt trước năm 1945, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2008. Các
công trình này đã cho thấy một bức tranh tổng thể về vấn đề phụ nữ ở Việt Nam,
những cuộc thảo luận về vai trò và địa vị của phụ nữ trong gia đình và xã hội, quá
trình nhận thức của phụ nữ, cũng như nhận thức của họ về nữ quyền và giải phóng
phụ nữ được thể hiện trên báo chí Việt Nam. Tuy nhiên, những nghiêncủa Đặng Thị
Vân Chi dù có tiếp cận bước đầu tới nguồn tư liệu báo chí Phật giáo nhưng lại chưa
đi sâu tìm hiểu một cách thỏa đáng.
Bên cạnh các công trình về vấn đề phụ nữ trên báo chí còn có nhiều công
trình nghiên cứu về lịch sử Phật giáo, phong trào Chấn hưngPhật giáo như:Lịch sử
Phật giáo Việt Nam,(NXB Khoa học xã hội, Hà Nội,1991),Mấy vấn đề về Phật
giáo trong lịch sử Việt Nam, (NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội,2010) của tác giả
Nguyễn Đức Sự, Lê Tâm Đắc; Việt Nam Phật giáo sử luận, (NXB Văn học, Hà
Nội, 2000) của Nguyễn Lang…Các công trình này đã cho thấy một bức tranh toàn
cảnh về lịch sử Phật giáo Việt Nam từ nguồn gốc đến thế kỷ XIX, làm sống lại
khôngkhí cũng như diện mạo cụ thể của sinh hoạt Phật giáo qua các thời đại;vai
trò, vị trí, những đóng góp quan trọng của Phật giáo trong lịch sử dân tộc cũng

như những sự kiện đặc biệt, những nhân vật điển hình của Phật giáo. Có thể nói
các công trình nghiên cứu này đã cho thấy một bức tranh tổng thể vềPhật giáo luôn
đồng cam cộng khổ với vận mệnh thăng trầm của xứ sở, trong công cuộc chống
ngoại xâm cũng như sự nghiệp dựng nước, mở mang bờ cõi, đánh bại âm mưu xâm
lăng và nô dịch về văn hóa của thế lực phương Bắc trong nhiều giai đoạn.
Đồng thời các công trìnhPhong trào Chấn hưng Phật giáo qua tư liệu
báo chí Phật giáo Việt Nam từ 1929 – 1945, (NXB Tôn Giáo xuất bản năm


2010) của Nguyễn Đại Đồng, Nguyễn Thị Minh; Luận án tiến sĩ Triết học
“Phong trào Chấn hưng Phật giáo ở Bắc Kỳ”, (Hà Nội, 2008) của Lê Tâm
Đắcđãgóp phần phục dựng lại phong trào Chấn hưng Phật giáo trong những năm
đầu thế kỷ XX ở Việt Nam. Tuy thế, những công trình này chỉ dừng lại tìm hiểu
phong trào ở từng khía cạnh cụ thể, chứ chưa có cái nhìn bao quát nhất.
Những công trình nghiên cứu được coi là gần sát nhấtvới đề tài luận văn cũng
chỉ mới dừnglại ở chủ đề nghiên cứu báo chí Phật giáo với phong trào Chấn hưng
Phật giáo hoặc đôi nét về đời sống ni giới Việt Nam như“Báo chí Phật giáo với phong
trào Chấn hưng phật giáo đầu thế kỷ XX” của Nguyễn Thị Thảo (trên tạp chíKhoa
học Xã hội số 12 năm 2012); “Lịch sử ni giới Bắc tông Việt Nam” (Nhà xuất bản Tôn
giáo ấn hành năm 2009) của tác giả Tỳ kheo ni Như Đức...
Về các nghiên cứu của học giả nước ngoài có cuốn“Print and Power” (Ấn
phẩm và quyền lực- NXB Đại học Hawaii’, 2004)của tác giả Shawn McHall.Tác
phẩm này đã phân tích ảnh hưởng của báo chí và sách trong mối quan hệ với chính
quyền thuộc địa, đặc biệtlà ảnh hưởng của nó đối với nhận thức của phụ nữ trong
vấn đề nam nữ bình quyền. Trong tác phẩm, Shawn McHall cũng đã dành một vài
chương để nói về vấn đề Phật giáo, phong trào Chấn hưng Phật giáo và sự đóng
góp của báo chí với phong trào này.
Có thể nói, các công trình trên là những cuốn sách, bài báo chuyên khảo, tham
luận giúp người đọc có được cái nhìn chung nhất, khái quát nhất về lịch sử Phật giáo,
phong trào Chấn hưng Phật giáo, báo chí Phật giáo và vấn đề phụ nữ ở Việt Nam

trong những năm đầu thế kỷ XX. Cũng đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về
những đóng góp của phụ nữ trong việc đấu tranh, giải phóng dân tộc, về nhận thức
của xã hội cũng như của phụ nữ trên các diễn đàn báo chí. Tuy nhiên, lại chưa có một
công trình nghiên cứu chuyên khảo hay đề tài nào trình bày một cách hệ thống về vấn


đề phụ nữ trên báo chí Phật giáo trướcnăm 1945. Vì vậy chúng tôi phải hoàn thành
luận văn của mình một cách độc lập.

TÀI LIỆU THAM KHẢO
Tài liệu tiếng Việt
1. Đặng Văn Bẩy (1928), Nam nữ bình quyền, Da kao.
2. Bộ chỉ huy quân sự tỉnh Hà Nam Ninh (1986), Lịch sử kháng chiến chống
Thực dân Pháp, Bộ chỉ huy quân sự tỉnh Hà Nam Ninh xuất bản.
3. Phan Bội Châu (1929), Vấn đề phụ nữ, Duy tân thư xã, Huế.
4. Đặng Thị Vân Chi (2008), Vấn đề phụ nữ trên báo chí Tiếng Việt trước năm
1945, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
5. Đặng Thị Vân Chi (2011), Vấn đề phụ nữ ở Việt Nam trước Cách mạng
tháng Tám 1945: Nội dung và giải pháp, bài đăng trên kỷ yếu Hội thảo quốc
tế Việt Nam học lần thứ 3 - Việt Nam hội nhập và phát triển, Tập 1, NXB
ĐHQGHN.
6. TS Tuệ Dân (2012), Vài dòng giới thiệu về bốn chữ Hoằng dương Phật pháp.
Truy cập từ />(truy cập ngày 10/4/2015).
7. Nguyễn Đăng Duy (1998), Nho giáo với văn hóa Việt Nam, NXB Hà Nội, Hà
Nội.
8. Lý Hữu Dư (1936), Lược khảo về Phật giáo sử ở nước ta, Tạp chí Duy Tâm
số 13, Lưỡng xuyên Phật học Trà Vinh, tr . 38.
9. Lê Tâm Đắc (2008), Phong trào chấn hưng Phật giáo ở Bắc Kỳ : LATS Triết
học: 62.22.90.01, Hà Nội.

10. Lê Tâm Đắc
/>_sach_ton_giao_cua_chinh_quyen_thuc_dan_Phap_o_Viet_Nam_1858_195
4, truy cập ngày 29/5/2015.
11. Tâm Đăng nữ cư sĩ (1937), Cái tu sơn lâm với cái tu thành thị, tạp chí Từ Bi
Âm số 133, Sài Gòn, tr 28.
12. Nguyễn Đại Đồng (2008), Lược khảo Báo chí Phật giáo Việt Nam (1929 2008), Nxb. Tôn giáo.
13.Nguyễn Đại Đồng, Nguyễn Thị Minh (2010), Phong trào Chấn hưng Phật
giáo : Tư liệu báo chí Việt Nam từ 1927 – 1945, Tôn Giáo, Hà Nội.
14.Tỳ kheo ni Như Đức (2009), Lược sử ni giới Bắc tông Việt Nam, NXB Tôn
giáo.
15.Trần Văn Giàu (1996), Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam, NXB Chính
trị Quốc Gia, Tập 1.
16.Trần Văn Giàu (1975), Sự phát triển của tư tưởng Việt Nam từ thế kỷ XIX
đến cách mạng tháng Tám, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, tập 2.
17. Trần Văn Giàu (1988), Triết học và tư tưởng, NXB Thành phố Hồ Chí
Minh.
18. Bà Kumudini Ranathunga, Đặng Thu Hương dịch – Trần Kim Chi hiệu đính
(2014) Quan điểm Phật giáo về vai trò phụ nữ, trích trong Hội thảo Phật giáo
về Phát triển bền vững và thay đổi xã hội.
19.Thích nữ Diệu Hường (1936), Ý kiến ni lưu, Tạp chí Duy Tâm phật học, số
32, Lưỡng xuyên Phật học Trà Vinh, .
20. Phương Hương nữ giáo sư, Tuệ Quang nữ cư sĩ (1938), Thư cho bạn nữ cư
sĩ, Tạp chí Đuốc Tuệ, số 85, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
21. Phạm Hữu Kha (1936), Địa vị người đàn bà, con gái đối với đạo Phật, Tạp
chí Đuốc Tuệ số 16, 17, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.


22. Diệu Không nữ sĩ (1935), Ý kiến phái phụ nữ đối với Phật học, tạp chí Viên
âm, số 19, Huế, tr38-41.

23. Cư sĩ Minh Ký (1938), Một cuộc điều tra về Ni giới, tạp chí Từ Bi Âm số
117, Sài Gòn, tr 39-43.
24. Nguyễn Lang (2000), Việt Nam Phật giáo sử luận, NXB Văn học, Hà Nội.
25. Sa Môn Tố Liên (1937), Cầu đạo Bồ Đề ở đâu? Bài giảng tại chùa Hội quán
trung ương, Tạp chí Đuốc Tuệ số 72, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
26. Phan Tài Luyện (1936), Chấn hưng phật giáo là sự cần thiết, Tạp chí Đuốc
Tuệ số 14, Pagode Quán Sứ, Hà Nội, tr 11-16.
27.Sư cô Diệu Minh (1936), Đối với nữ lưu hiện thời, chị em ta có nên ghé mắt
không?, Tạp chí Từ Bi Âm số 100, ngày 15 tháng 1, Sài Gòn.
28. Diệu Minh (1942), Phản đối bài “nên cải cách nghi thức sám hối” đăng
trong Duy Tân số 34 tháng 11 năm 1938, kỳ 172, Sài Gòn. tr 33-35.
29. Diệu Minh (1942), Ít lời cùng cô Diệu Nhựt ở Dakao– Sài Gòn, tạp chí Từ
Bi Âm, kỳ 174, Sài Gòn, tr 21-24.
30. Diệu Minh (1936), Vấn đề hoằng dương Phật pháp bên nữ giới, tạp chí Từ
Bi Âm số 116, 117, 118 từ tháng 11 đến 12, Sài Gòn.
31. Hà Thúc Minh (1986), Lịch sử tư tưởng Việt Nam và mấy vấn đề Phật giáo,
in trong cuốn Mấy vấn đề Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt Nam, Ủy ban
Khoa học xã hội Việt Nam, viện Triết học, Hà Nội.
32. Y Phương Minh (1937), Bà Lang Nhà (phép vệ sinh và cách chữa bệnh),
Tạp chí Đuốc Tuệ số 53, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
33.Dương Thanh Mừng, Truy
cập ngày 29/5/2015


34. Diệu Nhựt (1942), Thế nào là chơn hạnh của phụ nữ, Tạp chí Từ Bi Âm, kỳ
170, 171, trang 17 – 21 và tr 27, 31, Hội Nam Kỳ phật học, Hội quán chùa
Linh Sơn số 140, Sài Gòn.
35. Đinh Chí Nghiêm (1936), Phật giáo với phụ nữ Việt Nam, Tạp chí Đuốc Tuệ
số 26, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
36. Tỳ Kheo ni Tâm Ngọc (1939), Cùng chị em ni chúng Việt Nam, Tạp chí

Duy Tâm số 36, Lưỡng xuyên Phật học Trà Vinh, tr.569.
37. Sa di ni Tâm Nguyệt (1937), Lời than phiền của ni cô Tâm Nguyệt, Tạp chí
Đuốc tuệ số 60, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
38. Tuệ Quang nữ cư sĩ (1938), Thư cho bạn nữ cư sĩ Phương Hương giáo sư,
Tạp chí Đuốc Tuệ số 85, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
39. Diệu Quang (1940), Hiện trạng phật giáo đồ ở nước ta hiện nay, Tạp chí Từ
Bi Âm số 140, Sài Gòn, tr 40.
40. Thích Tử Thiện Quả - Takeo (1936), Luận về chấn hưng phật giáo nước ta,
Tạp chí Duy tâm số 07, Lưỡng xuyên Phật học Trà Vinh, tr 409-410.
41. Diệu Phước (1935), Phụ nữ với phật giáo, Tạp chí Viên âm số 17, An Nam
Phật học hội, Huế, tr. 23.
42. Bình Tâm (1936), Chuyện dài kỳ: Thư cô Mai, Tạp chí Đuốc Tuệ số 39, 42,
45, 47, 49 Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
43. Tỷ khiêu ni Huệ Tâm (1935), Ý kiến phụ nữ đối với Phật học nước ta: Các
hội Phật học nên hợp nhất, Tạp chí Viêm Âm số 17 tháng 9, 10, Huế.
44. Nguyễn Quang Thắng (2010), Thiện Chiếu – Nhà cải cách Phật giáo, NXB
Văn học, TP. HCM.
45. Nguyễn Thị Thập (Cb)(1981), Lịch sử phong trào phụ nữ Việt Nam, Tập 1.
NXB Phụ nữ.


46. Nguyễn Trọng Thuật (1938), Phải giải thoát trí tuệ cho phụ nữ - Bài diễn
giảng tại chùa Quán sứ Hà Nội, Tạp chí Đuốc Tuệ số 84, Pagode Quán Sứ,
Hà Nội.
47. Nguyễn Trọng Thuật (1937), Nghĩa bình đẳng của đạo Phật, Đuốc Tuệ số
66, 67 năm 1937, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
48. Thiều Chử Thuật (1941), Chúng ta phải nương tựa theo lời phật mà xây đắp
nên cái nền Nhân gian Phật giáo, Đuốc Tuệ số 148, Pagode Quán Sứ, Hà
Nội, tr 10- 11.
49. Nguyễn Tài Thư (1986), Phật giáo và thế giới quan của người Việt Nam

trong lịch sử, in trong cuốn Mấy vấn đề Phật giáo và lịch sử tư tưởng Việt
Nam, Ủy ban Khoa học xã hội Việt Nam, viện Triết học, Hà Nội.
50. Diệu Tịnh (1933), Lời than phiền của một cô vải, Tạp chí Từ Bi Âm số 7,
Sài Gòn.
51. Diệu Tịnh (1935), Cái án ngụy quyền Chánh Pháp, Tạp chí Từ Bi Âm số 73,
Sài Gòn.
52. Huỳnh Văn Tòng (2000), Báo chí Việt Nam từ khởi thủy đến 1945 , NXB
Thành phố Hồ Chí Minh.
53.Phạm Tuấn (2005), Phúc Điền hoà thượng và sự chấn hưng Phật giáo thời
Nguyễn, Tạp chí Xưa và Nay, Số 233.
54. Trung Quốc cư sĩ Dương Lạc Tai, dịch giả Quảng tràng thiệt cư sĩ (1938),
Phật giáo là chủ nghĩa bình đẳng rất chân chính, Tạp chí Đuốc tuệ số
Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
55. Trần Thiện Tỵ , Bùi Thế Phúc (1932), Vấn đề phụ nữ ở Việt Nam,
56. Lê Chính Tri (1939), Muốn đạt đến mục đích thế giới đại đồng cần phải nói
rõ ba nguyên nhân bất bình đẳng, Tạp chí Đuốc Tuệ số 100, 101 102, 103,
Pagode Quán Sứ, Hà Nội.


57. Tạp chí Đuốc Tuệ (1938), Bài diễn thuyết ở chùa Cả, số 1, Pagode Quán Sứ,
Hà Nội.
58. Tạp chí Đuốc Tuệ (1939), Bài diễn thuyết của bà Trạc Tri Tài chùa Thắng
Sơn, số 108, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
59.Tạp chí Đuốc Tuệ (1937), Bài viếng sư cụ Giác Linh chùa Bích Lưu là thầy
sư bà chụ trì Linh Đường, số 55, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
60.Tạp chí Đuốc Tuệ (1937), Bài điếu văn Sa Môn Thái Hòa đọc trước huyệt ni
cô Đàm Nga, số 55, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
61.Tạp chí Đuốc Tuệ (1938), Bài điếu văn viếng bà Nguyễn Thị Thơm, Đuốc
Tuệ số 69, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
62.Tạp chí Đuốc Tuệ (1936), Cô Nguyễn Thị Hai, số 13, Pagode Quán Sứ, Hà

Nội.
63. Tạp chí Đuốc Tuệ (1938), Chủ nghĩa quần chúng giải thoát của Phật, số 81,
Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
64. Tạp chí Đuốc Tuệ (1938), Câu chuyện đạo Phật với việc làng, số 83, Pagode
Quán Sứ, Hà Nội.
65. Tạp chí Đuốc Tuệ (1937), Lễ phật tiền kết hôn, số 70, Pagode Quán Sứ, Hà
Nội.
66.Tạp chí Đuốc Tuệ (1937), Một đám lễ báo hiếu độ vong cuả nhà chùa từ
trước đến nay chưa từng có, số 54, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
67.Tạp chí Đuốc Tuệ (1937), Phật học vấn đáp, phần 4: cách vệ sinh trong thì
thanh xuân, Đuốc Tuệ số 54, số 55, 56, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
68. Tạp chí Đuốc Tuệ (1936), Địa vị người đàn bà, con gái đối với đạo Phật, số
16, Pagode Quán Sứ, Hà Nội.
69.Tạp chí Từ Bi Âm (1936), Bài diễn văn tại cuộc lễ khánh thành chùa Hải Ấn,
Từ Bi Âm số 111, Sài Gòn.
70. Tạp chí Từ Bi Âm (1942), “Lời nói nên nợ”, kỳ 171, Sài Gòn, tr 22- 25.


71. Tạp chí Từ Bi Âm (1942), Làm thế nào trừ hết mối họa trong ni lưu”, Từ Bi
Âm kỳ 173, Sài Gòn, tr 30-34.
72. Tạp chí Từ Bi Âm (1942), Đám tang rất long trọng của bà: Lê Thị Đến –
Hội viên thường hộ Hội NKNCPH tại tỉnh thành Tân An kỳ 173, Sài Gòn, tr
37 – 39.
73. Tạp chí Duy tâm (1936), số 25, Nạn lụt, nạn lụt hỡi ai là cứu tinh “Bạt khổ
dữ lạc”, số 25, Lưỡng xuyên Phật học Trà Vinh.
74. Tạp chí Duy tâm (1936), Cuộc diễn kịch của Lưỡng xuyên phật Trà Vinh, số
26, Lưỡng xuyên Phật học Trà Vinh, tr 54.
75.Tạp chí Duy Tâm (1936), Bài giảng tại Châu Thành Trà Vinh, số 31, Lưỡng
Xuyên Phật học Trà Vinh, tr 324-325.
76. Duy tâm Phật học số 18 năm 1936, tr 345.

77. Duy tâm Phật học số 19 năm 1937, tr 308.
78. Tạp chí Viên Âm (1935), Bài giảng của bà sư Thích Diệu Viên ngày mồng
tám tháng tư tại chùa Diệu Đế, số 10, An Nam Phật học hội, Huế, tr 11-15.
79. Tạp chí Viên Âm (1940), Lễ Thành hôn tại chùa Hội quán, số 39, An Nam
Phật học hội, Huế, tr 28.
80. Tạp chí Viên Âm (1937), Ảnh hưởng của Phật giáo trong gia đình, số 25,
An Nam Phật học hội, Huế, tr 44-49
81. Tạp chí Tiến Hóa (1938), Kính cáo độc giả, số 1, tháng 1.
82. Tạp chí Tiếng chuông sớm (1935-1936), số 3.
83. Khánh Vân cư sĩ (1936), Phật giáo nước ta vì đâu phải chịu cái hiện trạng
suy đồi, Tạp chí Duy Tâm số 18, tr 304.
Tài liệu tiếng nước ngoài
84.Shawn Frederick McHale(1995), Print and Power, University of Hawai’I press.