Vận dụng tiếp cận hệ thống trong dạy học chương “chuyển hóa vật chất và năng lượng”, sinh học 11 – trung học phổ thông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

TRẦN THANH HÀ

VẬN DỤNG TIẾP CẬN HỆ THỐNG TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG I
CHUYỂN HÓA VẬT CHẤT VÀ NĂNG LƢỢNG, SINH HỌC 11 –
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM SINH HỌC

HÀ NỘI - 2015

i


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

TRẦN THANH HÀ

VẬN DỤNG TIẾP CẬN HỆ THỐNG TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG I
CHUYỂN HÓA VẬT CHẤT VÀ NĂNG LƢỢNG, SINH HỌC 11 –
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM SINH HỌC
CHUYÊN NGÀNH: LÍ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DA ̣Y HỌC
(BỘ MÔN SINH HỌC)
MÃ SỐ: 60 14 01 11

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Lê Đình Trung

HÀ NỘI - 2015

ii


MỤC LỤC
Lời cảm ơn.............................................................................................................. i
Danh mục các chữ viết tắt ..................................................................................... ii
Mục lục ................................................................................................................. iii
Danh mục các bảng biểu, biểu đồ ......................................................................... v
MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1
CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ........ Error!
Bookmark not defined.
1.1. Lịch sử nghiên cứu ....................................... Error! Bookmark not defined.
1.1.1. Trên thế giới .............................................. Error! Bookmark not defined.
1.1.2. Ở Việt Nam ............................................... Error! Bookmark not defined.
1.2. Cơ sở lý luận ................................................ Error! Bookmark not defined.
1.2.1. Quá trình nhận thức ................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.2. Quá trình dạy học ...................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.3. Khái niệm hệ thống ................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.4. Khái niệm tiếp cận hệ thống...................... Error! Bookmark not defined.
1.2.5. Đặc điểm tiếp cận hệ thống ....................... Error! Bookmark not defined.
1.2.6. Nguyên tắc cơ bản của tiếp cận hệ thống .. Error! Bookmark not defined.
1.2.7. Tính hệ thống của chƣơng trình Sinh học THPT ..... Error! Bookmark not
defined.
1.2.8. Vai trò tiếp cận hệ thống trong dạy học chƣơng I “chuyển hóa vật chất và
năng lƣợng”, Sinh học 11 – THPT ...................... Error! Bookmark not defined.
1.3. Cơ sở thực tiễn ............................................. Error! Bookmark not defined.
1.3.1. Thực trạng nhận thức lí luận và vận dụng lý thuyết hệ tiếp cận hệ thống

của giáo viên trong dạy Sinh học nói chung và dạy học chƣơng I “Chuyển hóa
vật chất và năng lƣợng” Sinh học 11 – THPT nói riêng ... Error! Bookmark not
defined.
1.3.2. Thực trạng chất lƣợng học sinh học của học sinh ở trƣờng THPT hiện nay
.........................................................................................Error! Bookmark not defined.

iii


Tiểu kết chƣơng 1................................................ Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 2. VẬN DỤNG TIẾP CẬN HỆ THỐNG TRONG DẠY HỌC
CHƢƠNG I “CHUYỂN HÓA VẬT CHẤT VÀ NĂNG LƢỢNG”, SINH
HỌC 11 – TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ....... Error! Bookmark not defined.
2.1. Đặc điểm nội dung chƣơng I “Chuyển hóa vật chất và năng lƣợng”, Sinh
học 11 – THPT .................................................... Error! Bookmark not defined.
2.2. Nguyên tắc, quy trình tiếp cận hệ thống để dạy học chƣơng I “Chuyển hóa
vật chất và năng lƣợng”, Sinh học 11 – THPT ... Error! Bookmark not defined.
2.2.1. Nguyên tắc xây dựng quy trình dạy học theo tiếp cận hệ thống ........ Error!
Bookmark not defined.
2.2.2. Quy trình vận dụng tiếp cận hệ thống để dạy học chƣơng I “Chuyển hóa
vật chất và năng lƣợng”, Sinh học 11 – THPT ... Error! Bookmark not defined.
2.3. Một số giáo án xây dựng dựa trên tiếp cận hệ thống để dạy học các bài
chƣơng I “Chuyển hóa vật chất và năng lƣợng”, Sinh học 11 – THPT....... Error!
Bookmark not defined.
Tiểu kết chƣơng 2:............................................... Error! Bookmark not defined.
CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .... Error! Bookmark not defined.
3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm ............. Error! Bookmark not defined.
3.1.1. Mục đích thực nghiệm............................... Error! Bookmark not defined.
3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm .............................. Error! Bookmark not defined.
3.2. Đối tƣợng và phạm vi địa bàn thực nghiệm . Error! Bookmark not defined.

3.3. Kế hoạch thực nghiệm.................................. Error! Bookmark not defined.
3.4. Nội dung tổ chức thực nghiệm ..................... Error! Bookmark not defined.
3.4.1. Trao đổi với giáo viên dạy thực nghiệm ... Error! Bookmark not defined.
3.4.2. Tiến hành thực nghiệm .............................. Error! Bookmark not defined.
3.4.3. Nội dung thực nghiệm ............................... Error! Bookmark not defined.
3.5. Kết quả thực nghiệm .................................... Error! Bookmark not defined.
3.5.1. Kết quả phân tích định lƣợng các bài kiểm tra ........ Error! Bookmark not
defined.

iv


3.5.2. Kết quả phân tích định tính các bài kiểm tra............ Error! Bookmark not
defined.
Tiểu kết chƣơng 3:............................................... Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ................... Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 6
PHỤ LỤC ........................................................... Error! Bookmark not defined.

v


MỞ ĐẦU
1. Lý do nghiên cứu
1.1. Xuất phát từ yêu cầu phát triển đất nước, hội nhập
Đảng và Nhà nƣớc ta đã quyết định đẩy mạnh Công nghiệp hoá, hiện đại
hoá đất nƣớc. “Muốn tiến hành công nghiệp hoá, hiện đại hoá thắng lợi phải
phát triển giáo dục đào tạo, phát huy nguồn lực con người, yếu tố cơ bản của sự
phát triển nhanh và bền vững” (Nghị quyết hội nghị lần thứ 2 Ban chấp hành
TW Đảng khoá VIII).

Về mục tiêu phát triển giáo dục từ nay đến năm 2020 Nghị quyết TW 2
cũng chỉ rõ: “Nâng cao chất lượng toàn diện”. Với giải pháp chủ yếu là quy
định rõ mục tiêu, kế hoạch, chƣơng trình và sách, yêu cầu cơ bản về kiến thức
kỹ năng các môn học, quy định các chuẩn đánh giá, đánh giá giáo viên, đánh giá
kết quả học tập của học sinh.
Vì những đổi mới giáo dục đòi hỏi phải đổi mới giáo dục tất cả các môn
học ở bậc THPT nhằm phục vụ mục tiêu giáo dục là vừa phải chuẩn bị cho số
đông học sinh học lên đại học, vừa phải chuẩn bị cho một bộ phận học sinh đã
học tập thành công ở bậc THPT có thể bƣớc vào cuộc sống lao động.
1.2. Xuất phát từ yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học
Mặc dù giáo dục đã đổi mới nhiều về quy mô và hình thức phát triển,
nhƣng phƣơng pháp dạy học – khâu trọng yếu trong đào tạo thì vẫn còn nhiều
tồn tại. Tình trạng học sinh bị động trong quá trình học vẫn còn phổ biến.
Để đáp ứng mục tiêu đào tạo con ngƣời mới có năng lực hành động cao
hơn thì việc bồi dƣỡng cho học sinh năng lực phát hiện, đặt và giải quyết các
vấn đề trong học tập và thực tiễn là rất quan trọng. Trong quá trình dạy học, sự
chỉ đạo của giáo viên không có tính trực tiếp mà là sự hƣớng ý nghĩ của học sinh
vào đối tƣợng, vạch ra các vấn đề tồn tại trong đối tƣợng hoặc phát huy cao độ
tính tích cực của học sinh giúp các em tự nhìn thấy đƣợc vấn đề.
Muốn đạt đƣợc mục đích trên trong quá trình dạy học giáo viên phải tổ
chức để học sinh tìm tòi trí tuệ khi thu nhận tri thức thông qua cách giải quyết

1


các vấn đề. Quá trình đổi mới giáo dục môn Sinh học phải đồng thời đổi mới về
mục tiêu, nội dung, phƣơng pháp, thiết bị về cách đánh giá dạy và học.
1.3. Xuất phát từ thực trạng dạy và học môn Sinh học hiện nay
Hiện nay thực trạng dạy học sinh ở trƣờng trung học phổ thông cho thấy
còn có những hạn chế nhất định trong nhận thức, trong việc sử dụng phƣơng

pháp và biện pháp dạy ở giáo viên cũng nhƣ chất lƣợng học tập ở học sinh. Giáo
viên chƣa thực sự nắm vững quan điểm tiếp cận cấu trúc hệ thống trong nghiên
cứu các tổ chức sống, chƣa thấy rõ tính hệ thống, đặc điểm chung và các “chỉ số
vàng”của hệ thống sống. Vì vậy, giáo viên có xu hƣớng giảng dạy tách riêng
từng phần của chƣơng trình một cách máy móc, còn học sinh học tập thụ động,
kiến thức lĩnh hội rời rạc, do đó học sinh chƣa hứng thú với môn sinh học và kết
quả học tập chƣa cao.
Việc xác định logic vận dụng tiếp cận cấu trúc hệ thống trong nghiên
cứu các cấp tổ chức của thế giới sống là việc làm cần thiết, cần đƣợc quan
tâm nhƣ là một định hƣớng nâng cao chất lƣợng dạy học bộ môn.
1.4. Xuất phát từ đặc trưng cơ bản của chương trình Sinh học THPT
Kiến thức Sinh học là một hệ thống quay quanh hai tọa độ đồng tâm, đó là
vận động đứng yên: chứng minh tính nguồn gốc của sinh giới và vận động biến
đổi: chứng minh quá trình tiến hóa của sinh giới.
Chƣơng trình SGK ở bậc THPT đƣợc xây dựng theo quan điểm hệ thống
– các cấp tổ chức của thế giới sống. Các kiến thức trong chƣơng trình THPT
đƣợc trình bày theo trình tự từ cấp tổ chức nhỏ đến lớn: cấp độ phân tử → cấp tế
bào→ cấp cơ thể→ cấp quần thể → cấp quần xã → cấp hệ sinh thái → cấp sinh
quyển. Do đó, việc sử dụng phƣơng pháp tiếp cận hệ thống sẽ góp phần nâng
cao chất lƣợng dạy học sinh học một cách đáng kể.
1.5. Xuất phát từ ưu điểm của phương pháp tiếp cận hệ thống trong dạy học
Sinh học THPT
Môn sinh học nói chung và chƣơng I “chuyển hóa vật chất và năng
lƣợng”, sinh học 11 – THPT nói riêng đƣợc xây dựng theo quan điểm hệ thống.

2


Vì vậy, việc vận dụng tiếp cận hệ thống trong dạy học sinh học sẽ phát huy đƣợc
năng lực sáng tạo của học sinh để giải quyết các vấn đề tiếp thu đƣợc từ tài liệu

SGK và thực tiễn cuộc sống, rèn cho HS tƣ duy khái quát, so sánh, tổng hợp làm
tiền đề cho việc học tập và nghiên cứu sau này.
Với những lí do trên, chúng tôi đã chọn đề tài: ‘‘Vận dụng tiếp cận hệ
thống trong dạy học chương I ‘‘Chuyển hóa vật chất và năng lượng’’, sinh
học 11 – THPT’’.
2. Mục đích nghiên cứu
Đề tài đƣợc nghiên cứu với mục đích vận dụng phƣơng pháp tiếp cận hệ
thống trong dạy học chƣơng I “Chuyển hóa vật chất và năng lƣợng”, Sinh học
11 – THPT nhằm giúp HS chủ động, tích cực trong học tập, từ đó nâng cao chất
lƣợng dạy học.
3. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu
- Đối tƣợng nghiên cứu: vận dụng lý thuyết hệ thống vào dạy học chƣơng
I Sinh học 11 – THPT.
- Khách thể nghiên cứu: phƣơng pháp dạy học sinh học trên đối tƣợng học
sinh lớp 11.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu cơ sở lí luận tiếp cận hệ thống và vận dụng tiếp cận hệ thống
trong dạy học chƣơng I Sinh học 11 – THPT.
- Nghiên cứu thực trạng dạy học theo hƣớng tiếp cận hệ thống ở nhà
trƣờng phổ thông qua điều tra khảo sát.
- Cấu trúc hóa nội dung chƣơng I “Chuyển hóa vật chất và năng lƣợng”
Sinh học 11 – THPT theo hƣớng tiếp cận hệ thống.
- Xây dựng qui trình vận dụng tiếp cận hệ thống trong dạy học chƣơng I
“Chuyển hóa vật chất và năng lƣợng” Sinh học 11 – THPT thông qua các giáo
án lên lớp.
- Thực nghiệm sƣ phạm, thống kê xử lý các số liệu, phân tích định tính và
định lƣợng kết quả thực nghiệm sƣ phạm.

3

5. Phạm vi nghiên cứu
- Về nội dung: Vận dụng phƣơng pháp tiếp cận hệ thống vào dạy học
chƣơng I “Chuyển hóa vật chất và năng lƣợng”, Sinh học 11 – THPT
- Về địa bàn thực nghiệm sƣ phạm: ở một số lớp 11 ở trƣờng THPT
Nguyễn Trãi, Ba Đình, Hà Nội.
- Về thời gian: học kì I năm học 2014 – 2015.
6. Giả thuyết khoa học
Nếu vận dụng tiếp cận hệ thống một cách hợp lí trong việc thiết kế nội
dung các bài lên lớp chƣơng I “Chuyển hóa vật chất và năng lƣợng”, Sinh học
11 – THPT thì sẽ góp phần nâng cao đƣợc chất lƣợng nhận thức cho học sinh về
CHVC & NL ở cấp độ cơ thể.
7. Phƣơng pháp nghiên cứu
7.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết
- Phân tích tài liệu: Phân tích các nguồn tƣ liệu đã có về việc vận dụng
phƣơng pháp tiếp cận hệ thống vào dạy học nói chung và dạy học sinh học nói
riêng.
- Phỏng vấn sâu: Tiến hành phỏng vấn sâu một số giáo viên và học sinh ở
trƣờng phổ thông về việc vận dụng TCHT vào dạy học sinh học 11 – THPT.
7.2. Phương pháp điều tra khảo sát
- Điều tra tình hình dạy học của giáo viên sinh học theo hƣớng tiếp cận
cấu trúc hệ thống qua phiếu hỏi.
- Khảo sát một số giờ dạy của giáo viên về các bài chƣơng I “Chuyển hóa
vật chất và năng lƣợng” Sinh học 11 – THPT theo hƣớng TCHT.
7.3. Phương pháp chuyên gia
Lấy ý kiến chuyên gia khi đánh giá thực trạng và chất lƣợng các giáo án
thực nghiệm trƣớc khi đƣa vào sử dụng.
7.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Tổ chức thực nghiệm sƣ phạm ở 2 lớp 11 với các giáo án đã soạn.

4


7.5. Phƣơng pháp thống kê toán học
Sử dụng phần mềm Microsoft Excel để xử lí số liệu thực nghiệm.
8. Những đóng góp mới của đề tài
8.1. Làm sáng tỏ thêm cơ sở lí luận và thực tiễn việc vận dụng tiếp cận hệ thống
trong dạy học nói chung và dạy học sinh học nói riêng ở nhà trƣờng phổ thông
hiện nay.
8.2. Cấu trúc hóa lại nội dung chƣơng I “Chuyển hóa vật chất và năng lƣợng”
Sinh học 11 – THPT theo hƣớng TCHT để làm cơ sở triển khai xây dựng các bài
lên lớp theo hƣớng nghiên cứu.
8.3. Xây dựng đƣợc quy trình vận dụng tiếp cận hệ thống tổ chức các bài lên lớp
nội dung chƣơng I “Chuyển hóa vật chất và năng lƣợng” Sinh học 11 – THPT.
9. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, tài liệu tham khảo, phụ lục,
nội dung chính của luận văn đƣợc trình bày trong 3 chƣơng:
Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của vấn đề nghiên cứu
Chƣơng 2: Vận dụng tiếp cận hệ thống trong dạy học chƣơng I “Chuyển
hóa vật chất và năng lƣợng”, Sinh học 11 – THPT
Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm

5


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Hoàng Chúng (1983), Phương pháp thống kê toán học trong khoa học
giáo dục. NXB Giáo dục.
2. Đặng Hùng Dũng (2014), Vận dụng tiếp cận hệ thống để xây dựng bài
tổng kết chương sinh học 11 – THPT. Luận văn thạc sĩ.

3. Phan Dũng (1996). Về hệ thống và tính ì của hệ thống. Trung tâm sáng
tạo KHKT, ĐHQG TP Hồ Chí Minh.
4. Đỗ Ngọc Đạt (1997), Tiếp cận hiện đại hoạt động dạy học. NXB đại
học quốc gia HN
5. Nguyễn Thành Đạt (2008), sinh học 11. NXB Giáo dục.
6. Nguyễn Ngọc Giao (1998), Những điều kì thú về các hình thái hỗn loạn
chaos. NXB GD, HN.
7. Trần Bá Hoành (1976), Hình thành và phát triển các khái niệm trong
chương trình sinh học đai cương. Nxb Đại học Sƣ phạm Hà Nội.
8. Nguyễn Đình Hòe (2005), Tiếp cận hệ thống và kiến tạo chỉ số trong
quản lý môi trường nuôi trồng thủy sản ven biển. Kỷ yếu Hội thảo toàn quốc bảo
vệ môi trƣờng và nguồn lợi thủy sản. NXB Nông nghiệp, HN.
9. Tô Duy Hợp (2001), Lý thuyết hệ thống – nguyên lý và vận dụng, triết
học, viện triết học, số 9 (127)/2001.
10. Nguyễn Thị Nghĩa (2009), Vận dụng tiếp cận hệ thống trong dạy học
sinh học cơ thể lớp 11 THPT phân ban, Luận án tiến sĩ Giáo dục học.
11. Hoàng Phê (CB), Vũ Xuân Lƣơng, Hoàng Thị Tuyền Linh (2008), Từ
điển tiếng Việt. NXB Đà Nẵng.
12. Dƣơng Tiến Sĩ (1999), Vận dụng tiếp cận hệ thống và quan điểm tiến
hóa, sinh thái trong giáo dục môi trường. Luận án tiến sĩ Giáo dục học.
13. Nguyễn Cảnh Toàn (CB) (2004), Học và dạy cách học. NXB ĐH Sƣ
phạm.

6


14. Đặng Thị Dạ Thủy (2007), Hình thành và phát triển các khái niệm về
cấp độ tổ chức sống trên cơ thể trong dạy học sinh học ở trường THPT. Luận án
tiến sĩ Giáo dục.
15. Hoàng Tụy (1997), Phân tích hệ thống và ứng dụng. NXB KH và KT,

HN.
16. Đào Thế Tuấn (1989), Hệ thống nông nghiệp và vấn đề nghiên cứu xã
hội học ở nông thôn.TC xã hội học, số 1, 1989.
17. Nguyễn Thu Tƣ (2010), Quán triệt quan điểm sinh thái và tiến hóa kết
hợp vận dụng quan điểm sinh học hệ thống trong dạy học phần sinh học vi sinh
vật, sinh học 10, THPT. Luận văn thạc sĩ.
18. Lê Đình Trung (CB) (2012), Đổi mới phương pháp dạy học và những
bài giảng minh họa sinh học 12. NXB sƣ phạm.
19. Lê Đình trung (CB) (2010), Dạy học theo chuẩn kiến thức và kĩ năng.
NXB sƣ phạm.
20. Viện ngôn ngữ (1996), từ điển tiếng việt. NXB Đà Nẵng.
21. Gharajedaghi, J, 1999. Tư duy hệ thống - Quản lý hỗn độn và phức
hợp , NXB Khoa học xã hội, HN, 2005 (bản dịch)

7