VÀI NÉT VỀ GIÁO DỤC NHO HỌC THỜI LÊ - TRỊNH

VAI l^IET VE GIAO DIIC ^mO HOC THOI LE - TRINH
(THE KY X V n - XVIII)

TRINH THI HA*

N

fim 1533 vdi sfl ki^n NguySn Kim
cho lfip Ld Duy Ninh l&m vua l&y
nidn hi$u Nguydn Hda, nhfi Le bat diu
Trung hflng. Trong thdi gian hdn 200 n&m
elm quyin (1533-1788), n l n "cdng nghidp"
cua t&p do&n Ld - Trinh gfiy dflng ndn khdng
phai 1& nhd, thfim chf d i n ngfiy nay, khi
nhin nhfin d&nh gi& lgi, chung ta v i n th&'y
"d&y lfi thdi ki lich sfl kh& d&e bi$t" v& kh&
nhilu biln ddng trong Ijch sfl qu&n ehii
Vi§t Nam. T h i ky XVII - XVIII tfldng flng
vdi thdi gian trj vi cua hai tfip do&n phong
kiln vua Li • chUa Trinh b Dang Ngoai,
chiia Nguyin d Dang Trong; ban than trilu
dinh Ld - Trjnh d Dfing Ngo&i lai t i n tai
theo t h i ehl'lfldng d i u chd": triiu dinh do
vua Le dflng d i u vfi phu chua eiia ddng hp
Trinh.
Dfic dilm chfnh t 4 nfiy da cd t&c dpng
khdng nhd d i n ehfnh sach x&y dflng v&
ph&t triln n l n gi&o due Nho hpe eiia trilu
dinh Ld -Trinh trong vi$e dfio tgo va tuyln
ehpn dfldc dpi ngu tri thflc Nho hpc (cd hpe
vi) phue vv eho bp m&y chfnh quyin. Chfnh

vi v&y, h$ t h i n g gi&o due Nho hpc trong hai
t h i ky XVII, XVIII dflchu r&'t quan tfim v l t&t ea cac m&t, tfl x&y
d i ^ g , md r^ng trfldng hpe tfl Kinh dd xuong
din cfi'p phii, huy^n, l&ng x&, tuyln chpn
gifio vien, hpe sinh de'n vi$c ban hfinh sfich

• ThS. Vi§n Sfl hpc

vd dgy hpc, eh&n ehinh t h i Id gifio due, c h l
dp Iflcnig bdng, d&i ngd... Nhd nhi2ng ehfnh
s&eh nfiy, giao due Nho hpe d& dat dfldc
nhilu k i t qua to ldn, gdp p h i n quan trpng
v&o sfl ph&t triln chung eua n l n vfin hda
dfin tdc.
1. Md t n / d n g dflbg ldp
He thdng trUdng cdng
Trong buli d i u Trung hflng (15331592), do cdn nhilu khd kh&n ndn chfnh
quyen Le-Trinh mdi ehi dflng lgi d vi$c to
ehfle mdt sl^ khoa thi (1) nhfim tuyln chpn
ngfldi ra lfim quan m& chfla quan tfim
nhilu din v&'n de to chfle n l n gi&o due Nho
hpe di vfio quy cu. Vi vfiy, phai m&'t mdt
thdi gian khfi d&i sau khi xae l§p bd m&y
ehinh quyen, trilu dinh Ld -Trinh mdi thi^e
sfl quan t&m dd'n vide t l ehflc hpc hfinh,
khoa cii, trong dd vi$c quan trpng nh&t 1&
tu siia, tdn tgo vfi x&y dflng them he thong
trfldng ldp trong phgm vi ca nflde.
Tgi Kinh thfinh Th&ng Long, Qudc lii

Giam v i n lfi trUifng hqc, la trung t&m giao
due Nho hgc ldn nhdt cua ca nUdc, dfldc efie
sii gia thdi ky n&y gpi la nh& Thdi hgc.
Trfldng v i n dflpc dat tai thdn Minh Gifim,
huyen Thp Xflcftig (nay thudc phfldng Vfin
Mid'u, qu^n Dong Da, Hfi Ndi). Didn tfeh
eua trfldng lflc d i u mdi x&y dflng 1& bao
nhidu khdng dfl<^ sui sach ghi, song trai


Rflhito elhi Ljch sJr. stf 6.2015
qua eae ddt triing tu, xay dflng cua c&c
trilu dgi k l tiep sau n&y, dipn tich eua
trudng chle chfin dfldc md rdng hdn. Theo
Dia ba thdn Minh Gidm (lfip ngfiy 5-12 nam
Minh Mdnh thfl 18 - 1839), khu Vfin Milu Quoc Tfl Gi&m cd didn tfeh lfi: 7. 5.05.9.0 (7
mlu, 5 s&o, 5 thfldc, 9 t&c, 0 phan) (2). Trai
qua eae cudc xung dot eudi thdi Le, nhieu
cdng trinh kiln true cua nh& Thai hpe hi hfl
hgi nfing nl, didn dfldng vfi cung tfldng
trong ngo&i eiia nhfi Quoc hpc nhilu chd dot
nfit, hoang r^m. Vi vfiy n&m 1662, chua
Trinh Tgc dS sai Tham tung Le bd Thfldng
thfl kidm Ddng efie dgi hpc si, Tri Quic Tii
Giam lfi Phgm Cdng Trfl siia sang lgi
trfldng, nhd vfiy quy md, ehd' dd din d i n lgi
nhfl xfla (3). Kl tfl dd eho din khi hi qufin
Tfiy Sdn Ifit d l nSm 1788 nhfi nflde cdn tie'n
hfinh siia chfla trudng Gifim vfio cac nam:
1676, 1762, 1785 (4). Bdn eanh dd, nha nflde

rfi't chfl f md rdng quy md t l ehflc, tfing
cfldng ed sd vfit ch&'t cho nhfi Quoc hpc, vi
v&y sang t h i Ity XV III, quy md, kiln trflc
trfldng Gi&m dfldc md rpng v& khang trang
hdn (5). Cung tai day, cfie ehua Trinh da cho
vdi cae phfldng thd dfi noi tilng trong nflde
nhfl phfldng Kinh Chu (Hai Dudng) vfi An
Hogch (Thanh Hda) v l Kinh do dl cham due
bia dfi, tfldng d&, thim b&c, cdt tru da di
khic tdn ngfldi d§ Tiln ai n h l m vinh danh
ngfldi do dat qua eon dfldng khoa cii (6). Dl
t h i hidn t&m long tdn sflng dgo Thanh hiln,
nhfi Chua d& nhieu l l n dd'n nhfi Thai hpc
bai yit Tidn thanh (Khlng Tii), eung cac
trilu si lfim thd ea tung dao dfle thfinh hiln.
Dfic bidt, chfla Trinh S&m (1767-1782) da sai
dgi t h i n Nguydn Nghiem due qua ehudng
dong ldn, cd tdn 1& Bich Ung dai chung
(nghia 1& Chudng ldn Bich Ung) de chi tdn
nghidm dao hpc, hidn dang dflde treo tai nhfi
Thfii hpc (7).
Ngofii trfldng Quoc Tii gifim, tgi Kinh dd
Th&ng Long vin tilp tuc duy tri hogt ddng

mdt sd^ trfldng Nho hpc khac von da dfl^ xay
dflng tfl thdi Ld Sd, chu yeu lam ndi hoc tfip
eho con ehau quan lgi, hoang th&n qu6c
thfch trilu (finh nhfl Chidu Vfin quan (thdi
Ld Sd, trfldng cd ten 1& Siing V&n qudn
nhiftig vao n&m 1505 doi lam Chieu Van

qudn, tdn gpi n&y duy tri hd't thdi Ld Trung
hflng), Tu Lam cue, Trung Thfl giam.
D I CO suy cho n l n gi&o due Nho hpe phfit
triln, nh& nflde cdn cho xay dflng vfi mfl
rdng he th^ng trfldng cdng d c&p phii, Id dl
l&m ndi hpc t|ip cho c&c Sinh dd vfi Dong
sinh (8) tu&n tfl (chinh sfl goi la nhd HUdng
hoc), hpc sinh hpe t^p d dd dfl^e gpi lfi Hieu
sinh hoae PhU sinh. Mae du chfla tim thfi'y
nguon tfl li$u nao eho chung ta bilt vl so
lfldng, quy md mdt each cu thd v l h$ tbong
trfldng Hfldng hoc, song ghi ch6p ciia t^
lieu lich sfl v l vi$e t l chfle nhan si^ cua cfie
trfldng nfiy da p h i n nfio khang dinh si^ ton
tgi vfi phfit trien ciia nd. Nha nghidn cttu
Nguyen Tid'n Cfldng cho rang: khu vUc
D&ng Ngo&i giai doan 1592-1788 cd 48 phii,
nen rfi't cd kha nfing so trfldng phu cui^
xfi'p XI so trfldng phii eua thdi gian trflde dd
(thdi Le sd) vdi t&t ca ed 36 trfldng phil,
binh quan khoang g i n 6 huydn ehau c6 mot
trfldng (9). Chfnh quyin Ld - Trinh cflng
chl mdi dflng lgi d vide md trfldng edng tdi
c&p phu. Id edn d e&p tr&n khdng cd trfldng,
sau nfiy nhfi Chfla ed cho dgt ehflc Doc hgc
chmh d c&p trfi'n chi l&m nhiem vu quan \f
giao due mfi thdi (10),
He thdng triidng tii
Trong niia d i u t h i ky XVII, do anh
hfldng cua cudc ndi chid'n gifla hai ddng ho

Trinh - Nguyen (1627-1672) da lfim cho h$
thong trfldng edng khdng ed dilu kipn phfit
triln. Tuy nhidn, dfiy lgi lfi thdi k^ chflng
kie'n sfl ph&t triln r i m rd eua h§ thing
trfldng tfl, vdi nhilu logi hinh dfl^c xay
dflng tfl Kinh do xudng cfi'p lang xa d nhilu
dia phfldng, cd vai trd tieh cflc trong vi$c


v&i n a ygflIAodue Rho hoc...
"l&m ch&n rii tich ciic cho viec si tit hgc tap
vd thi cie".
• TrUdng tu cua cdc danh si
Day lfi trfldng hpc dfldc md bdi efie eae vi
danh si thi do lam quan, gifl dia vi eao quy
trong xa hdi, hoge khi tri si (vl hflu) ve qud
md trfldng day hpe ma dfin gian thfldng gpi
lfi "Tien vi quan, thodi vi sit'; hp thfldng la
nhflng nho si dat hpc vi Hfldng cong trd ldn,
cao nh&t 1& Tiln si. Trong hai the ky XVII XVin, Kinh dd Thfing Long vfi cfie vflng phu
cfin ven do lfi khu vfle tfip trung khfi nhilu
trfldng hpe danh tilng cua cac danh si, thu
hflt dflpe nhilu ngfldi theo hpc mfi stt s&eh
cdn ghi ehdp lai, nhfl trfldng hpc ciia t h i y
Nguyin Dinh Tru (1627-1703), trfldng H&o
Nam cua Th&m hoa Vu Thgnh (1664-?) md
eu^i t h i ky XVII (11), trfldng ciia t h i y Vu
Cdng Dgo, Phfldng Am - Nguyen Huy C&n,
Biii Huy Bfch, H& Tdng Hu&n, trfldng Quan
Hoa eua Hfldng cong Nguyin Cdng Thinh d

lang Thfldng Yen Quylt (12)... Nhflng
trfldng hpe nay khdng ehi thu hut dfldc
nhilu hpc trd theo hpe, ma nhilu ngfldi
trong so dd da thi dd dai khoa, lam quan vfi
cd nhflng ddng gdp to ldn cho xa hdi.
O cac vung dia phfldng thudc tU trdn
Kinh Bac, Hai Dfldng, Sdn Tfiy, Sdn Nam
(viing dong bang va mdt p h i n trung du Bac
Bp ngfiy nay) din c&c xfl Thanh Hoa, Nghe
An, Hfi Tlnh cung da xu&t hi$n mot so'
trfldng hpc m& t h i y gi&o 1& c&c danh si, vi
quan noi tilng: trfldng hpc cua Bfli Si Tidm,
Nguyin Tdng Quai, Le Quy Ddn d Thai
Binh; trfldng hpe cua Ngd Tidm d Nam
Dinh; trfldng hpc eua t h i y T r l n An Tridm d
lfing Ydn Djnh, Thanh Hda, ed 2 ngfldi hpe
trd la H& Tdng Huan do Bang nhan khoa
thi nfim 1724, D l Huy Ky do Th&m hoa
khoa thi nfim 1731. Tai Ha Tinh cd trfldng
hpe eua t h i y Nguyen Huy O&nh la mot
trong nhflng ngdi trfldng noi tid'ng d nfla
sau t h i ky XVIII, vdi h&ng ng&n hpc trd,

trong s6 hpe trd eua dng ed din 30 ngfldi dd
Tilh si ciing trilu (13), th&nh danh trdn
eon dfldng hoan Id nhfl Pham Nguyin Du,
Pham Quy Thieh... Cung ed trfldng dflde
md bdi ngfldi cd hpc thflc, t&i tri, dd dat
nhflng khdng mud'n lfim quan, &n n&u d ndi
sdn l&m hoae chin thdn da (bfic dn nho).

Chang ban d lfing Quynh Nghd An cd
trfldng hpc eua t h i y Dfldng Chung Tu
(1710-1780), thi dd Hfldng elng nhflng t h i y
khdng mudn di thi Hdi mfi b nhfi dgy hpc,
hoc trd h&ng mfi'y trfim ngfldi, ed ngfldi
thfinh dat nhfl Hofing giap H i Si Dd'ng
(1739-1785) (14).
- TrUdng tU cua thdy do
Dfiy 1& hd thing trfldng ldp cua b^c hdn
nho, chi nhflng ngfldi "khdng cd may man
do dgt qua thi cfl" hogc chi dd ba ki thi
Hfldng gpi la Sinh do (d&n gian gpi tfit lfi
t h i y do), d nha theo nghl day hpc. Cfie ldp
t h i y do nay ton tai khfi p h i biln trong t l
ehflc hfldng - gi&p, lfing xa Vidt Nam thdi
quan chu, nd ed vai trd r&t quan trpng
trong vide "khdi day va tao nin mdt truyin
thdng hieu hgc va tdn sU trgng dgo cua
ngudi Viet Nam" va da cd nhflng ngfldi
t h i y cd eong day d l nhilu ngudi dd dgt vfi
thanh danh trdn con dfldng hogn Id. O
Kinh Ble ed t h i y d l Nguydn Khac Kinh,
trflde khi thi dl dng da md ldp dgy hpc v&
da cd edng day dd cho Phgm Duy Udng
(ngfldi huydn Chi Linh, Hai Dfldng) dS
Trang Nguydn khoa thi nfim Quang Bao
(1562) thdi Mae, tai khoa thi nfiy Nguyen
Khfie Kinh thi d l Hofing giap. O lfing Ta
Thanh Oai cd Ngd Thi t^c, dng thi dd A
nguydn trong ki thi Hfldng n&m 1733,

song thi Hdi khdng do, sau dd dng ddi nh&
khdi d&t kinh thanh ve que hfldng md ldp
dgy hpc. Ong da cd cdng dgy dd cho eon
trai minh 1& Ngd Thi Si, ehau ndi Ngd Thi
Nh&m la nhflng nho si thfinh danh trdn
con dfldng khoa nghiep.


Rflhian cihi Ljch sit, stf 6.2015

30
- Tn^g
tu do nh&n d&n dong gop xdy
dUng
Dfiy 1& loai hinh trfldng dflde xay dflng
dfla tren sfl ddng gdp tfl nguydn bfing tiln
ho&c d&t dai cua nh&n dfin d c&p l&ng xa
mfi khdng cd sfl ho trd ciia nha nflde. Tae
gia Nguyen Hflu Miii trong "Vdi net vi tinh
hinh gido due Nho hgc 6 cdp ldng xa qua tU
lieu van bia" cho biet loai hinh trfldng nfiy
xu&t hi$n kh& mupn, phai din t h i ky XVIII
mdi cd tfl U$u ghi ehdp v l sfl hinh th&nh.
Ngdi trfldng dflpe md sdm nh&t d hai xa
VSn Trflng vfi Lfing Tning, huydn Bgch
Hac (nay lfi xa Vfin Trflng, huydn Vinh
Tfldng, tinh Vinh Phflc). Tfl Udu vfin bia
eho bilt, nhfin dan hai xa nfiy da tfl nguydn
"ciing nhau bo rugng ddt dUng th&nh ngoi
trUdng l&ng tren dien tich 3 s&o ddf (15).

Nfim 1756, mdt ngdi trfldng khfie dupe md
tgi xa Dgi Dinh, huydn Bach Hgc; nfim
1767 nhfin d&n xk Phfl Da (huydn Bach
Hgc) da cilng nhau quyen xu&'t gia t&i trong
dfin dflpe 800 quan tiln co, trich m^t phin
tiln di^g hai day nhfi hpc, moi dfiy nfim
gian, trdn tda d&t tfl d xfl Doanh Sung, d
mOt sd'dja phfldng kh&e nhfl xfi Lgi Thfldng,
huy§n Thgeh Th&'t, xa Muc Xa, huydn
Thanh Oai (Hfi Noi), xa Hac Bong, huydn
Nghia Hflng (Nam Djnh); xa Trgch Ld,
huy$n Tfl Kf (Hai Dfldng) cung deu ed cfie
ngdi trfldng dflpe md do sfl ddng gdp tiln bgc
cua nhfin dfin. Nhfl v&y, vide hpc khdng chi
1& su quan t&m cua nhfi nflde nfla, mfi vdi
tfi'm long muon con em biet cai chfl, cao hdn
muln con cfii thfinh danh qua con dudng
khoa cfl, ngfldi dan thdn qud da tfl nguydn
"gfinh vac" eflng chfnh quyen lfip trfldng, lk.p
ldp d l con em l&ng x5 dflde hpc tap.
2. Doi t f l ^ g hgc v a d a y
Quoc Tit Gifim la trung t&m gifio due v&
d&o tao Nho hpe ldn nh&t ciia ca nflde, vi
v&y cflng vdi vipc xfiy dflng cd sd vat eh&t.

md rdng canh quan k i l n trfle ciia trfldng,
trilu (finh Ld - Trinh sdm cd f thflc li^
ehon ddl t f l ^ g vao hpc. Hpc sinh hoe t^p
tgi trfldng Gifim dfldc gpi chung lfi "Gifim
sinh", vdi c&c th&nh p h i n sau (i&y:

- An gidm: lfi nhflng Giam sinh dfl^ vua
ban an cho v&o hoc tgi trfldng.
- Ajn gidm: \k eon em efie quan lgi cao
e&p tfl Tfl p h i m trd ldn (thdi Nguyin gom
con ehau cua cac vi cdng h l u khanh tfldng
vfi cfie quan tfl Ngu p h i m trd len dflpc d§c
fin v&o hpe trong trfldng Giam).
- Ciigidm: gom nhflng ngfldi da d l ki thi
Hfldng nhiing ehfla dfl thi Hpi vfi nhiii^
ngfldi ehfla d l k^ thi Hdi xin vfio hoe dl chd
khoa thi Hpi l&'y b l n g Tid'n si.
- Gidm sinh: bao glm nhflng hpc trd c6
tfl chfi't thdng minh dfldc giii ldn tfl cfie dja
phfldng, qua ki s&t hgeh eua cfie quan
trfldng Gifim (16).
Gi&m sinh trfldng QuIe Tii Gifim xult
phfit tfl nhilu th&nh p h i n kh&e nhau trong
xfi hdi, nhflng nhin chung hp khong bi dli
xfl phfin bidt, khdng kf thi nhau. Thfldc do
ehung cua tfi't ea cac hoe sinh d trfldng lfi
hoe lflc vfi ky lufit, hp diu dfl^c trilu dinh
c&p hpc blng h&ng thfing d l ho tr^ cho vi§c
hoc. Luc d i u , dinh mflc hpc blng dfinh cho
Gifim sinh trfldng Gi&m cung theo chl d§
Tam xd sinh nhfl thdi Hing Dfle (17),
nhflng den n&m 1779, trilu dinh Le • Trjnh
chia hpc sinh trfldng Gi&m thfinh hai hang:
hgng mgt 1& Nho sinh trung thflc vfi Gifim
sinh; hgng hai gom Nho sinh vfi Sinh do
(18), sd* Ifldng cu t h i v l mli hgng nfiy nhfl

the nfio hipn chfla cd tfl Udu d l kd cflu.
D l quan ly vfi to ehflc vide day hpc d nhfi
Thai hpe, chinh quyin Ld - Trinh da cho
dgt c&e chfle Hpe quan (thdi Nguyin gpi lfi
Giam thin), bao gom: 1 vidn T l tiiu hfim
Tdng tfl p h i m , 1 vien Tfl nghidp hfim Tdng
Ngu p h i m . Nhfi nflde thfldng dflng vien dgi


Vat n a yg gjAo due Rho h9C..
t h i n kiem lanh chfle vu T l tflu vfi Tfl
nghidp, chii ylu dfit mdt ngfldi nhflng ed Iuc
dfit 2 ngfldi d l kiem lanh mdt trong hai
ehflc vy n&y. Sfl sach eho biet, tfl nita sau
t h i ky XVni, ch&t Ifldng giang day va hpe
t&p trd nen sa sut, vfin chfldng trfldng
Giam khdng edn lfi m l u mflc ntila, d l khic
phuc tinh trgng nfiy, nhfi nflde cho tfing
them quan T l Tflu, Tfl nghipp d l eung
trdng coi, quan ly vide giang t^p. Nfim
1756, ehua Trinh Doanh cho Nhfl Dinh
Toan eung kiem ehfle Tl' tflu vdi Nguyin
B& L&n; n&m 1767 chiia Trinh Sfim hg ldnh
eho Te tfldng Nguyin Nghiem lfim chfle
Trung Thfl gifim, Vu Midn giQ ehflc T i t i u ,
Ld Qu^ Don vfi Phan Ld Phien lfim Tfl
nghi$p. Day la hai chfle quan dflng d i u
nha Quoc hpc, ed nhi^m vy giang b&n kinh
sfl, vfio ngfiy mong mOt vfi ng&y r i m hang
thang dd'n d\t xem hoc trd t&p duydt vfin

bfii; dong thdi cfl d i n thfing thfl hai cua
quy, efic quan n&y ed tr&ch nbi^m khao
hgeh hpc trd de khen thfldng hoge xii phgt.
D l h i trd eho quan T l tiiu v& Tfl nghidp
trong vi|c giang day hpc trd, trilu dinh Ld Trjnh edn sfl dung thdm e&e ehfle quan
kh&e: Gido thu (Chfinh bat phim), Hgc
chinh (Tdng b&t phim) cflng mdt s l chfle
quan: Gido thu phu, Sdi tdo phu lfim
nhi^m vy phye vu cho efie Hpc quan v& dpn
dpp Vfin Mid'u, nha Thai hpc. Nhfl vfiy, v l
cd ban ehfnh quyin Le -Trjnh v i n tilp tue
kd' thfla v& duy tri cac ehflc quan nhfl thdi
Le Sd, duy c&c vua Ld chfla Trjnh dk eho bd
chfle NgU kinh gido thu, chi d l NgU kinh
hgc chinh - Hpe chfnh nSm kinh (hfim Tdng
b&t phim) mli logi 1 vidn. D l trd th&nh
Hpc quan trfldng Gi&m phai lfi nhflng
ngfldi thdng h i l u Nho gifio, d l Tiln a c6
trinh d | uydn thfim v& dfle d$, bdi "Nhd
Quoc hgc Id ckS li gido d day, quan he ddn
phong hoa. Minh &n d cho dung d&n ddl&m
khudn phep cho mgi ngUdi citng dUng ddn

Id trdeh nhiim cua hgc quan". Vi v&y, thdi
1^ nfiy cung da xu&t hipn kha nhilu nhflng
vi T l tiiu, Tfl nghiep, giao quan lfi nhflng
ngfldi t h i y dfle dd, uydn tham, ed cdng dfio
tao bao t h i hd hpc trd tfii nfing eho dfin tdc
nhfl Phgm Cdng Trfl (1602-1675), Nguyin
Qu^ Dfle (1684-1720), Le Quy Ddn (17261784), Nguyin Huy O&nh (1713-1789)...

DSi vdi hd thShg efie trudng dfinh eho
ho&ng thfin quic thfeh, eon chau efie quan
vidn nhfi nflde eung eho dat chfle quan
trdng eoi vide hpe, eu t h i :
Chiiu V&n qudn: Lfi trfldng hpe dfinh
cho eon trfldng v& cac con thfl eua cfie quan
vfin vo ham nh&t nhj phim, eon trfldng eua
cac quan tam p h i m -1& nhflng ngfldi thdng
hieu nghia s&eh v& phai qua sat bach n l u
dii trtnh dp mdi dfldc vfio hpe tap. Hpe sinh
trfldng Chidu V&n qu&n dfldc gpi lfi Nho
sinh, n l u tning 3 trfldng ki thi Hdi dflde gpi
lfi Nho sinh triing thulc. Quan 1^ vfi giang
day tai Chidu V&n qu&n glm hai chfle quan
Tu hudn vk Didn nghia v6n dflpc dfit tfl
thdi Ld Sd.
7 ^ Ldm cue: Hpc sinh hpc t^p d dfiy bao
glm con thfl ciia cac quan van vo h&m nhi,
tam ph&m trd xuong din b&t phftm, cflng
eon eh&u cac quan lue phim trd ldn. Dl trd
thfinh hpe sinh d Tu Lam cue, nhflng ngfldi
nay phai trai qua ki sat bach n l u dii trtnh
dp mdi dfldc nh&n vao hpe, n l u khdng se
dfldc ehpn de sung v&o Vd Vu l&m. Chfle
quan giang dgy eua Tu Lfim cue dflde gpi lfi
Tu hudn Tu L&m cue, do ba vien quan H&n
lam vi$n kidm nhiem.
Trung Thu gidm: Doi tfldng dfldc hpc d
Trung Thfl gifim ehu ylu 1& con cfie quan
lai, hpc trd dfl^c gpi 1& Hoa van hgc sinh

(19). Theo Kien van tieu luc ciia Le Quy
Don thi dfiy lfi nhflng ngfldi trflng tuyen ky
thi to&n v& vilt (20), vi v&y, thflc ch&t
Trung Thfl gi&m 1& mdt trfldng hoc bo tfle
nghidp vu hai mdn tofin vfi vid't, d&o tgo


Rghian cjhi Ljch siJ-. stf 6.a
nhflng Lgi dien th&nh thgo nghl de bo
dung vfio nhipm vu vilt, chep gi&y td van
ban hfinh ehinh, cac td bilu, van t l . Trfldng
hpe n&y tilp tuc ton tai dd'n ddi Mac vfi Le
Trung hflng. Trdng coi vide hoc t&p d Trung
Thfl gi&m lfi ehflc Trudng quan.
Dfldi thdi Ld Trung hflng, trfldng cdng d
e&c dja phUdng ehii ylu dfldc xfiy dflng d
c&p phii, huy^n vfi dupc gpi la trfldng
Hfldng hpc; hpc sinh hpc tap tgi dfiy dfldc
gpi lfi Hipu sinh ho&c Phii sinh, bao glm
Sinh do vfi ddng sinh tufin tfl trong cua
phu tinh nguy&n v&o hpc. Ngfldi hpe khdng
dfl^ trilu (finh trd e&p hpc bong v l tiln
ho&c gao d l &n hpc nhfl trudng Giam, sau
nfiy dudi thdi Nguyin, cd mpt trfldng hpp
duy nhfi't hpc sinh trfldng tinh dflpc trp cfi'p
tiln cho fin hpc, dd lfi trfldng hdp cua
H u ^ h Thflc Khfing (21).
Mfic dfl khdng xfiy dyng trudng hpc,
nhflng d cfi'p trfi'n nhfi nudc vfin eho dat
chfle Di ddc hgc chinh - do vidn quan Tham

ehfnh ban xfl dam nh$n (gpi t i t Doc hgc) c6
nhi^m vy ddn doc cae Hiiu quan (chfle
quan phu trfieh v i ^ gifio due d trfldng phu)
phai lfim trdn bon phfin doc thflc hpc trd
luypn t^p vfin bfii. Tgi cac huyen (viing
dong blng), cfie chau (miln nui) thi dfit
chfle Hudn dgo (hfim Chfinh Cflu phim)
lam nhi^m vy quan 1;^ edng vide hpc tfip,
tryc tilp khao hgeh cac sinh do vfi rdn tfip
giang day hpe sinh.
3. Noi d u n g chflctag t r i n h h o c v a
cfich thflc h o c t a p
Npi dung chfldng trinh day hpc dfldc
chia theo lfla tuoi khfie nhau. Ngay khi mdi
v&o trfldng hpc, tre thfldng tfl 4 de'n 8, 9
tudi chii yd'u dflde hpc cac sach cd cfie cfiu
ngln, ed vin, ed nghia dl de thude de nhd
nhfl: Sd hgc vdn t&m, Au hgc ngu ngdn thi,
Nhdt thien tU, Tam thiin tU, NgU thiin tU,
Minh dgo gia hudn... Ckc sach hpe nay
giflp ngfldi hpc hieu dfldc le nghia bilt qua

sii sach d l noi nhiing gfldng tfi't v l hpc
hanh va tu t$p tinh tinh.
Tfl 10 tuoi trd idn, ngfldi hpc dfldc day
Kinh truydn, Co vfin, thd Dfldng, t^p viet
am ta nham giup ngfldi hpe th&u ro nghia
ly eua dgo Nho d l trd nen ngfldi hilu bilt,
mong sau nfiy giup fch cho ddi blng nghidp
khoa ctt. Ngo&i TH thu vk NgU kinh lfi

nhflng bd giao trinh b i t bude, ngfldi hpe cdn
hpc ca sfich stt glm efic bp Ble stt. Nam sii
(22). Khdng chi sii dung cfie saeh kinh dien
Nho gia ciia Trung Quoc, trilu (finh Le •
Trjnh rfi't ehfl y d i n vide dflng sach do
ngfldi Viet Nam bidn sogn d l day hoe, chii
ylu 1& cfie ban tdm Ifldc hogc chu giai them
v l cfie bp TU thu hofic NgU kinh ciia Trung
Quoc n h l m lfim cho hpc trd Vidt Nam dl
dpc vfi d l thudc hdn (23). Dong thdi, hoc trd
thfldng xuydn dfldc rdn luyen e&e t h i logi
vfin dflpc dflng trong thi cfl nhfl: Kinh
nghla, Chl, Chieu, Bieu (24) ciing thd, phii
vfin sfich vfi mdt so e&e the loai khac nhfl
efiu ddl, vfin t l .
Vicdch thUc hgc tap: muc dich cuoi ciing
ctta vide hpe tfip la thi cfl dd dgt de thfinh
danh, vi vfiy dfl lfi hpc sinh trfldng Quoc
hpc hay trfldng Hfldng hpc diu trai qua ba
hinh thfle ehii ylu: nghe giang sach, lam
vfin vfi binh v&n. Theo quy dinh ciia nhfi
nude moi thfing hai lln, eae giang quan
Qudc Tii gi&m tie'n hfinh giang kinh truydn
tren ldp, thdi gian edn lai hpe trd phai tii
hpc, ty nghien cflu, t&p lam eae bfii vfin
sfich. Ding thdi h&ng thang, hpc trd phai
trai qua 1 ky Tilu tap (thi cac hpe trd) vfi
lam mdt ki Dai tAp (thi khao hpe trd vfi
Hudng edng) v&o 4 thang trpng cua nfim
(25). Thiy gifio ch&m bfii, phfin logi k i t qua

thfinh 3 logi: flu, binh, thfl. Logi thfl chia
lfim ba logi: Thfl mac lfi bfii ed dogn hay,
thfl cde thude logi xofing, bfii kdm bi phd
Udt. Nhiing bfii thfit hay kem theo nhflng
ldi binh eiia t h i y dfldc ehpn dpc trong


Vai n a v& gito due Rho hge...
nhiJng buoi binh vfin tgi trudng vfio hai
ngfiy Sdc, Vpng. Thong thfldng, efie buoi
binh vfin dflde to ehflc rfi't trpng t h i , cd mdi
cfie quan ehflc trong t r i l u vfi c&c nha khoa
bang den dfl. D l b&i vfin sfich dflde chpn
thfldng Udn quan den efic v&n di an dan trj
qudc nhfl: chan nho ehinh tjnh, Le nhac
hfinh chinh, Dao tri nflde ciia efie bfic d^
vfldng, dgo l&m thiy...
4. Chan chinh the le giao due
Cflng vdi vide x&y dflng ed sd trfldng ldp,
xip dfit ddi ngu giao vidn, xfiy dflng chfldng
t n n h vfi efich thfle hpe t^p, ehfnh quyin Le
• Trinh cdn ehu f d i n viec chfi'n chinh t h i Id
gifio dye. D&e bi^t, v l cuoi the ky XVIII,
trflde hi^n trang n l n gi&o due Nho hpc bde
Ip nhilu m&t han ehd', nhfi nflde da dfinh
nhilu sfl quan t&m hdn din vfi'n de nfiy
thdng qua vide ban hfinh vfi thflc hien mpt
sdquy djnh v l npi quy trfldng ldp (hpc quy),
l l ldi hpc tfip cua t h i y vfi trd, npi dung
giang tfip.

Bdi vdi ngi guy trUdng hgc, trilu dinh Ld
- Trjnh v i n duy tri hpe quy nghidm ngat
nhu trilu Ld Sd, trilu Mgc. Nhfi nflde yeu
clu Hpe quan phai quan ly ehfit che thdi
khie hpe tfip, thi^c hipn td't chfle trach cua
mdt ngfldi t h i y nhfl quy djnh n&m 1683
ciia chua Trjnh Tgc: "Khi giang tap phai
gifl diing thdi khic, chfin nudi dfin, chd lfim
dilu chfnh si^ bgo ngflpe" (26). Hpc trd chiu
sfl quan 1^ trflc tid'p eiia efie Hoc quan, dong
thdi phai chfi'p h&nh d l y dii, nghidm tuc
"hpc quy" v l thdi khic, th&i dp khi hpe t&p:
"Cac Giam sinh, Sinh do, Nho sinh, efl dd'n
ngfiy mung mdt, ngfiy r i m hang thang diu
phai m^c ao mu dilm myc dung nhfl phdp
da djnh. Phai tu&n theo hpc quy, tSp hpe
nghidp eho dfl^ th&nh t&i giup fch cho
nflde" (27). Ngofii thdi gian hpc tap tren ldp,
hpe trd phai ty hpc, tfl nghidn eflu, t&p lam
cfie bfii v&n s&eh. Moi thfing l&m mdt b&i
khao hgeh (tilu t^p) vfi dgi tftp. Rieng vdi

e&e Gi&m sinh hpc tfip tai trfldng Qudc Tfl
Giam, trilu (finh ydu eau ehat ehe hdn ve
chsfp hfinh ndi quy trfldng hpc. Theo do,
Gi&m sinh chi dfldc d trong ky tfle xa, ngofii
gid hpc hp chl d^SOc kn d va sinh boat tai
nhflng ndi da dfldc quy djnh trong trfldng,
khdng dfldc rong chdi bd tre vide hpc, khdng
dfldc ty tap udng rfldu, dfinh bge, gfiy

huyen nao d trong trfldng, nd'u vi pham se
bi dudi v l khdng eho vao hpe. Trong quan
he vdi t h i y giao, ban bd phai l&y l l dm xfl
vdi nhau, kinh trpng ngudi ldn, khi tid'n lui
di dflng ndi nfing deu phai theo dflng Id
nghia, hdp phap dp (28). Tuy nhien, cang
g i n v l cudi the ky XVIII, tinh hinh giao
due Nho hpe Dai Vidt boe Id nhilu ba't cfip,
khi n l nd'p giang tap eiia ca t h i y va trd trd
nen sao nhang, khdng cdn quy cii nhfl trflde
nfla, cd thd thfi'y ro hidn trang nfiy qua sfl
phan finh sau dfiy cua Ngd Thi Nhfim: "Hpc
quan d Qudc Tfl Giam tuy cd mdn sinh d
Lye dfldng, song ngay thang hpc tfip, bfi't
qua de giuc nhflng hoe trd cap saeh d kinh,
phd vao trudng theo t h i y hpc, chfldng eti
hieu qua loa... cdn hpc trd d Qufin cyc, gidi
hay khdng gidi, hpc trd d Lue dfldng chdi
hay eham ehi diu khong tinh dd'n" (29).
Trflde thflc trang dd, chua Trjnh Sam da
ydu clu cln quan ly chat che hdn n l n i p
hpc tfip de chfi'n chinh n l n van phong: 'Te
tflu, Tfl nghiep hang ngay den nha Thai
hpc, tap hdp hpc trd, giang kinh sfl... Do
vgy, Nho phong dan dan dfldc chfi'n hflng"
(30). Nfim 1779, chfla Trjnh Sfim cdn tfl
soan ra ban "hpc quy" de dung d Quoc Tit
Gifim vfi cac trudng phu Id. Ban hpc quy
ndu ro "trUdc diic hgnh sau nghe van", ding
thdi eho lfip sd hgc tich d mdi trfldng d l

theo ddi viec hpc tfip h&ng ngfiy cua hoe trd.
C&n efl vao so hpc tieh, eudi n&m sdt ai ehiu
khd hpc hanh, cd tai pham thi bieu dfldng,
edn ngfldi hpc k6m thi phai sfla minh ma co
gfing hpc hanh.


Rghioi ciru Ljch si. stf 6.8015
"Khdi 10 diiu" chi ro "Tdn sflng e&i hpc
ehfnh thdng, chan hflng phong th&i nhfi
nho, khdi phue loi vfin h l n h^u ddi Hong
Dfle, thay dli thdi viet ehi li thdi trung cd^';
Ngd Thi Sl cho rang c l n bd loi hpc tim
chfldng mfi chudng s&u rpng, bd 1^ vfin
thfi'p k6m mfi di tdi hflng h l n , nhfl t h i thi
hpe nghidp ed thfinh hieu nhfin tfii nay nd
ra nhilu, dii cung eho nha nflde dflng. Nfira
1779, chua Trjnh Sfim yeu elu cfie quan
Quoc Tfl gifim cflng vdi Di ddc hgc ehinh
phai day bao hoc trd hpc tfip TU thU, NgU
kinh, cdt ylu d chd dpc thude, hpc ky, y tii
tinh vi, giang cflu nghia ly. Cdn cfie bd sti
nhfl Tu tri thdng gidm eUdng miic vfi Quoc
sU ndn "nghidn cflu, chinh sfl ddi thay, thi
v^n hflng suy, nh&n v&t tdt x&u ciia cac
trilu dai, e i n Unh hdi eho thong sudt dl c6
t h i bid't theo dd m& noi gfldng hay canh
gidi, de hilu vide ddi... Hang ng&y day do
hpc trd khdng ehi diing lgi d vide xem xdt
ldi vfin mfi chii ye'u lfi bidt dem h i t tfim sflc

dgt vfio sfl nghiep" (35). Chua Trjnh Sam
cung ehi ra rang mudn eh&n chinh dfldc
thdi cu, trflde h i t cln phai eoi trpng vide
giao dye dgo dfle eho ngfldi hpc: "trflde hit
day cae si nh&n ed dfle hanh thfle tl, rli sau
mdi dd'n v&n ttf*. Nho si Ngo Thi Nhfim
eung chii trfldng: "Vi$c giang tap d Quic Ttt
Gifim, v l thd, phii vfi tfl lue, phai thflc thi
triet de phdp hpc eiia trilu nhfi Trln vfi
thdi Qudc sd. Cdn v l Kinh nghia thi nen
phdng theo 15i v&n Bat co d trong nflde. Vl
Viic gidng t&p: Trong cfie ban tfldng doi saeh ndn khao x6t chfnh trj xfla nay..."
trinh vl gifio dye cua cac nho si dfldng thdi (36), Ifi'y phdp hpc d Qudc Tfl Gifim lfim
nhtf "Khdi 10 diiu" eiia Bui Si Tidm, "Khdi khuon m l u eho vide giang tfip eiia h$ thdng
xin sOa ddi vdn thd* eiia Ngd Thi Si, "Kie'n trfldng hoe trong ca nflde.
nghi vigido due", "Vdn di cd't yi'u cua gido
D l gdp p h i n eh&n ehinh dfldc thdi hpc
due" cua Ngd Thi Nhfira diu mong muln cu ciia hpe trd, theo kiln nghj cua efic t5
khdi phue lgi the vdn ddi Hong BUc (34) khai nhfi nflde cln cd sfl chpn lpc trong viec
trong ndi dung gifio dye vfi khoa cii d l Ifla chpn nhflng vidn quan ed sflc hpc rpng
ngfldi hpc va thi phai nham v&o nhflng v&n de bo ehfle Hpc quan. Trong hai ban "Kidn
d l thilt thye eiia xa hdi. Bfli Si Tiem trong nghi vi gido ditc" vfi "Vdn di edt yeu cua

Vi H lot hgc t&p: TH ntta sau t h i ky
XVni, hien trang gi&o dye Nho hpc ng&y
cfing sa sflt ea v l mat the thfle lfin nh&n
cfich, khi mfi "nhiing ngfldi hpe kdm trfi
trpn dfldc do, ngfldi cd hpe thfldng hi hdng",
vfi mdt bp ph^n si nho thi chi "l&y vide kieu
ngao vdi be tren eho lfi gidi, nhdn vdi ngfldi

ldn cho lfi hay, khdng thieh siia minh mfi
thieh bfin vi$e nflde, khdng elu thflc hpc ehi
elu hfl danh" (31). Trong khi hpc, ngfldi di
hpc ehl noi theo khudn sfio, t i m chfldng
trich cfl, chfim chfim vfio nhflng ldi ndi phfl
philm trong doi sfich ciia Chfl Ttt mfi p h i n
nhilu bd sdt ehfnh vfin "Ngfldi dpc saeh Stt
ehi thidp Udp sach ngoai mfi bd quen s&ch
Cuang muc (s&eh TU tri thdng gidm cUdng
muc eiia Tu Mfi Quang ddi Tdng sogn), hpe
thu^t sd Ifldc, lo ml". Trflde thflc trgng dd,
trilu dinh ciing m^t so bfic tri thflc dfldng
thdi da cd chu trUdng cdn chdn chinh lgi U
ldi hgc tap eiia ke si de khfch 1§ ngUdi hiln
tfii, nhfl yeu clu ngfldi hpc phai tdn sung
cfie sfich kinh diln, c&m eae s&eh Chfl Tii,
nghiem c&'m ngfldi hoc mua sfich tfl Trung
Qude. Ldi ehi dy eua chua Trinh Giang
nfim 1732 neu ro: "Ngfldi (fi hpe tfl nay sfieh
Kinh, Truyen phai thupe hd't ehfnh vfin, edn
nhfl tftp ehu, tilu ehii thi ehi ehpn l&'y p h i n
tinh tfly. Cfie sach Tu tri thdng gifim cUdng
myc, Ta, Truydn cln dpe kf' (32). Trflde dd,
Trong td "Khdi 10 diiu" cua Bfli Si Tidm
trinh len chfla Trjnh Giang nfim 1731 eiing
da cd chu trfldng nfiy (33).


Vtl n a v& gi6o dMC Rho hoc...
gido due" Ngd Thi Nh^m dfla ra d l xufi't: 6

bfic Qude hpc phai ehpn ngfldi dilm dam,
khdng elu egnh, ngay t h i n g khdng xu phy
ed t h i lam khudn m l u cho hpc trd. Hfing
ngfiy bao ban hpe trd dpe s&ch giang bfin,
bfin v l kinh sfl, khuyin khfch hp v l dfldng
danh tilt. 6 b^c Hfldng hpc, di quan Thtte
ty lfim D l hpc, Ddc hpc, l&y hai ngfldi ed hpe
thfle rdng lfim tfly giang Ddc hpe vfi trich
rudng hpc diin b cac phu cfip eho hp de hp
ydn tam giang dgy. Hpc quy eung theo
gidng nhu nhfi Quic Ttt Gi&m (37).
6. Che d o d a i n g o k h u y e n
gifio d u e N h o h p c

khich

Cung nhfl e&c trilu dai qufin chu trflde
dd, trilu dinh Ld - Trjnh rfi't quan tam din
v&n d l khuyen khfch gifio dye Nho hpe phat
triln, vi t h i nhfi nflde da thfle hipn nhilu
e h l dp dai ngd kh&c nhau: ehu e&p chi phi
cho trfldng hpc, ban e&p bong ldc, fin diln
eho ngfldi day v& ngfldi hpc. ^fam Bao Thai
thfl 4 (1723), chfla Trjnh Cfldng thflc hipn
e h l dp "hpc diln" d l e&p rudng cho trfldng
Qudc hpc v& trfldng Hfldng hpc nhilu ft ed
khfie nhau: trfldng Qudc hpe dflde c&'p 60
mlu rudng, trfldng b Phu ldn 20 m l u nidng,
Phu vfla 18 mfiu, Phu nhd 16 mlu. Theo quy
chd'cu, e&'p "hpe (filn" cho eae Phu phy thudc

vfio ndi cd dfi't hay khdng d l thflc hi$n, tuy
nhidn din nam Bao Thai thfl 6 (1725), nhfi
Chua bat d i u ehuln e&p hpc (filn cho t&t ea
e&c trfldng d phii, mli phu dupe 20 m l u vfi
dfit lfim Id l&u d&i.
Tgi h$ thdng trfldng tfl, nh&t 1& trfldng
lfing, mfic dfl nhfi nflde khdng h i trp kinh
phf di xfiy dflng trfldng Idp, khdng chi tra
tiln Ifldng cho t h i y gifio, song nhfi nflde lgi
gifl vai trd quan 1^ thdng qua viec thyc hipn
c h l dd "hgc diin". Mue dieh vide dfit hpe
diln lfi nham "khuyen khieh h&u hgc", "d&n
du h&u hgc, l&m chdn tdc v&n phong".
Ru0ng hgc dien dfl^c l&y tfl hai nguln: thti

nhdt Ik trich tfl rudng edng cua lang xa; thii
hai lfi huy ddng rupng tfl trong nhfin dfin,
(fieu n&y dflvfin bia khuyin hoc ndi lang xa. Chang ban
theo v&n bia "Hgc diin bi Ay" d xa Phfl
Chinh, huydn Vmh. Tfldng, tinh Vinh Phflc
ghi: "ban djnh ve sd rudng hpe, moi nam
moi m l u ndp 500 d&'u thdc. Thud' edng v l sd
rudng hpc do ban xa lanh chju" (38).
Ddi vdi ede Hgc quan: chfnh quyin Le Trinh da d&nh nhilu flu dai khfie nhau eho
cac hpe quan ve trieu phue, Ifldng bong,
phong tfldc, truy phong &m thy. Theo quy
djnh nh& nflde, cac Hpc quan khdng phfin
bidt trong kinh, ngofii tr&'n diu dflde trilu
{finh c&'p eho mdt bd trilu phyc bao glm:

mu, ao, Bo tfl, dai, hia, bi t&t, d du vdi mfiu
sfic vfi kieu efieb khac nhau phy thude
pham trfit eiia tflng ngUdi (39). Dong thdi,
hp dflpe nh& nflde tra Ifldng thong qua chd'
dd ban e&p d&n ldc, tiln ggo vfi ngfldi theo
h l u . Theo quy (finh nfim Bao Th&i thfl 1
(1720), quan T l tflu thudc h&m Tfl phim
dupe c&'p d3n ldc 1 x&, tiln gifin 150 quan,
ngfldi theo h l u 15 ngudi; quan Tfl nghidp
thupc hfim Ngu p h i m thi dupe dan ldc 1 xa,
chuan djnh tiln gian 100 quan, ngfldi theo
h l u 10 ngfldi (40). Khi v l tri si cfie hpe
quan n&y dflpe ghi cdng trang, ban tang v^t
chfi't ho&e tinh t h i n nhfl ban biln ngach
khen ngpi, tfing thd phu, md yin tiee tien
v l que (41)... Thfim ehf khi m&t, ho cdn
dxldc nhfi nflde ban cho mdt sd tiln "tfl sfl"
(tiln thd eflng) vdi mflc dp cd khfic nhau
(42). Con chau cua Hpc quan, nh&t 1& Hpe
quan trfldng Gifim eung dflban cho nhilu &n (fien nhfl miln sflu dieh,
phong thfldng ehfle tfldc (&m boY Chfing
hgn, theo quy djnh cua nhfi nflde nfim 1677
thi: "H&ng quan van: Dgi hpc si vfi Td' tflu
thi 5 ddi con ehfiu diu dfldc lfim hgng quan
vien til tdn. Cae quan ehfle Hpe si, Thi


Rghian cflu Ljch aiSr. stf 6.2015
giang, Tfl nghidp, Thi thfl, Hidu thfl thi 4

ddi eon ehfiu diu dflde lara hgng quan vien
tfl tdn" (43).
Ddl vdi ngudi hgc: chinh quyen Le Trinh da thflc hien che dp mien tuyln linh,
cung phu phen tap djch cho hpc trd cfie
trfldng dang tham gia hpc t^p. Dfic bidt, neu
ngfldi hpc thi do trong M thi d phu. Id thi
dupe mien lao dieh va dupe bo vfio Qufic Ttt
Giam (song trong qua trinh hpe tfip m&
khfing cd sfl tiln bp thi se bj m&t quyin flu
tien dd). Ngudi hoc edn dupe nha nflde chu
cdp sdch vd, bat mUc bao gom eae bd TU tku,
NgU Kinh vk e&c bd Ble sfl. Nam sii d l hpe
tfip, nhflng ehu yd'u hpc sinh d cac trfldng
edng mdi nhan dfldc an (filn nay. Hp cdn
dupc cfi'p phfit mpt bd II phye, dfl lfi hoc sinh
trfldng Giam hay trudng Hfldng hpe diu
dflde c&p mu d sa ddn, ao thanh cat cd ldt,
khfing ed lfi phu sau, cd day thao ddn (44).

6. Nhan xet
Trong hai t h i ky XVH, XVHI, trilu (finh
Le - Trinh dfi ban hfinh vfi thflc hipn nliilu
chinh sach kh&e nhau d l xay dflng vfi
khuyd'n khfch nen giao dye Nho hpe phat
trien: tfl dflng trfldng md ldp, xep dgt quan
ehflc dgy hpc, ban hanh nhilu c h l dp dai
ngfi eho ca ngfldi hpe v& ngfldi dgy den
nhflng giai ph&p di ch&'n chinh t h i lg trong
giao dye dang trdn eon dfldng sa sut.
Nhflng vide lfim nfiy vfla the hidn sfl quan

tfim cua nhfi nflde tdi nen hpe v&'n cua nflde
nh&, vfla khang djnh tfl tfldng d l cao hoc
thuyd't Nho giao, coi giao dye va khoa cii
Nho hpe 1& mpt phfldng thflc quan trpng di
dao tgo v& Ifla ehpn nhfin tai phyc vu cho
bp may qufin ehu quan lidu. Trong dd, vdi
ehfle nfing lfi trung tfim giao due Nho hpc
ldn nha't ciia ca nflde, la nhfi Quoc hpc vfi
cung 1& ed cfi'u tdi eao eua quan ly hpc Udu
Nho hpc Vipt Nam, he thfi'ng to chfle vfi dao
tao gifio dye tgi trfldng Qufi'c Tfl Gifira dfldc
trilu dinh Ld -Trinh to chfle rfi't quy eu, bfii
ban. Gifio vidn, hpe sinh dfldc tuyln chon
mpt each ehat che: Hpe quan phai lfi nhflng
nha Nho cd uy tfn, cd trinh dd ehuyen mon
do dgt qua thi efl va phai ed phim hgnh,
dao dfle. Trong trfldng hpc cd ndi quy,
chfldng trinh hoe tfip va ren tfip cy thi,
nghiem tue; npi dung giang tap eua trfldng
Giam trd thfinh khufin m l u eho he thong
cae trudng hpe trong phgm vi ea nflde.

Hoc sinh trfldng Giam cdn dflpc nhfin
nhieu &n dien hdn hpc sinh trfldng d phu,
lang xfi. Ngofii dfldc cfi'p hpe bong de an hpe,
dflde cfi'p tiln khi dm dau, dflpc h i trd tiln
ve que thfim cha me gifi, efic Giam sinh eon
cd t h i dupe x6t tuyln ra lam viec gifla
chtfng neu trilu (finh cln ngudi va hp cd
nguyen vpng. Dl dupe bo dyng, hp phai trai

qua ki khao hgeh tgi trfldng dUdi su giam
sat cua gifio quan trfldng Giam. Theo the lg
khao hach hpc trd quy dinh nfira Bao Thfii
thfl 2 (1721) thi: "mdi thfing cd mdt k^ tieu
tfip, vi^c nfiy do Gifio thy va Hpc chfnh phu
Dgc bidt, vide thfle hien nhilu ehe dp dai
trfieh; bdn thfing trpng cd mot ky dai t^p
(thi khao hpc trd vfi Hfldng cong) dd Giara ngd cua nhfi nflde danh eho ngfldi dgy vfi
quan phu tr&ch. Neu ai do ca 4 khda thi do ngfldi hpc da cd vai trd tfch cflc trong viec
quan Giam bao cfl, bd Lai l l n Iflpt thuyen cd vu, khfch Id, ddng vidn hp ea v l v&t chfi't
lfin tinh t h i n trdn con dfldng khoa nghidp,
bo'" (45).
hogn Id. Kit qua lfi tfnh tfl n&m 1592 den
Rd rfing, vdi ehflc nfing lfi cd quan dfio nam 1788, chfnh quyin Ld - Trinh dfi to
tgo va bli dfldng nguln tri thflc Nho hpc ehflc dflpc 65 khoa thi, Ifi'y do 748 vi Tiln si.
cao e&p nen nhfi nude dfi danh nhilu sy flu Khdng chi d&nh nhieu flu &i eho ngfldi hpc,
fii hdn den efic Hpc quan cung nhfl hpc sinh chfnh quyin Ld - Trinh cdn dfinh nhilu an
trfldng Qudc Ttt Gifim.
(filn cho ngfldi dd dat qua eon dfldng khoa


Vai n a v& giAo due Rho hoc...
cfl. Sfl flu ai nfiy bdn egnh m&t tieh cflc, cdn

Nam trong hai t h i ky XVH, XVIII khi ed

dfla dd'n mfit hd qua: tao ndn tfim ly^ say sfla

kha n h i l u vi Tien si xu&'t thfin tfl "Ctta

hpc hfinh khoa cfl d l tim danh ldi, ngfldi

Khong sfin Trinh" da trd thfinh

hpc ehi biet ldi hpc t i m chfldng trich cu, xa

danh si n l i tid'ng, la nhiing nhfi vfin hda,

rdi thfle te. Trflde thflc t r a n g dd, trieu (finh

nh& ehinh trj, qu&n sfl, ngoai giao cd nhiing

nhflng

cung vdi mfit sd vj quan T i l n si cd tfl tfldng

ddng gdp to ldn cho sfl phat trien ciia d&n

"kinh bang td' thfi" lufin t r a n trd vdi vkn

tpc, mfi ten tuoi cua hp vfin cdn lflu lgi

mdnh cua nflde nh& nhfl Bfli Si Tiem, Ngd

trong sfl sach n h u Phgm Cdng Trfl (1602-

Thi Si, Ngd Thi Nham... da de ra mpt sd

1675), Nguydn Quy Dfle (1648- 1720), Vu

giai phfip de ehfi'n ehinh lai l l ldi hpe t&p

Thanh (1664-?), Bui Si Tidm (1690-?), NhQ

cua ke si dfldng thdi nhflng khdng dUde

Dinh Toan (1703-1774), Nguyen Nghiim

ehinh quyin chfi'p nh&n hogc chi cho phdp

(1708-1775),

thflc hien mpt each ntta vdi.

1789), Ld Quy Dfin (1726-1784), Ngd Thi Si

Nguyin

Huy

Tuy nhidn, khfing t h i phu nhan sfl phat

(1725-1780), Bfli Huy Bich

t r i l n rfle rd eua n l n giao due Nho hpc Viet

Ngd Thi Nhfim (1746-1803)...

CHU

Cfinh

(1713-

(1744-1802),

THICH

(1). H&m 1554, Nam trilu da t l chfle khoa thi
Ch^ khoa d£u tiSn t^i hfinh cung An Trfldng
CThanh H6a). Tfl d6 vi sau cho den ngm 1600, nhfi
L§ Trung hUng con md th§m 9 khoa t h i nfla bao
g6m: 2 khoa t h i Che khoa vfio nam (1565; 1577); 1
khoa thi Hudng (1562); 6 khoa thi Hoi (1580, 1583,
1589,1592, 1595, 1598). Chfla c6 khoa thi Dinh.
(2). Phan Huy Lg (Chil bien), flm bg ci Hd Ngi
(huyin Thg XiiOng, Vinh Thudn), tfip 2, Nxb. Hfi
Npi, 2010, tr.l88.
(3). P h a m C6ng Trfl (1602-1675) ngUdi Ifing
l i e u Xuyen, huy§n Dudng Hfio (Hai Dfldng), ong
xufi't than gia 27 t u l i dS Dong Tiln si khoa thi nfim Mfiu Thin
(1628) dbi vua Le T h i n T6ng. 6 n g gifl nhieu chfle
vy khac nhau tfl Thfii thflcing Tfl khanh, Do Ngfl
sfl, Thflpng thfl BS L^i, chuSng Li^c bo sfl, hfim
Thieu bao... Vi BI^ kipn nfim 1662, sach Lich triiu
hiin chuang logi chi cua P h a n Huy Chii ghi cu the
nhu sau: "Nfim V^n Khanh, Nhfim D i n (1662),
ong trong coi Qufic Tfl Giam: Luc do ong cho lfim
nhfi, xfiy tfldng nhft, Itfy ngfiy m^ng mot vfi ngfiy

r i m de hpp cac tro. L^i lftm Phan Thuy dfldng (tfle
nhft Qu6c hpc) b gifla hi d i n g trudc, mdi khfich
d^n lftm thd d l ngfim vjnh. Do d6 vfin phong n^i
dfiy, th6i tijc cua hpc trd ngfiy mot m6i", dftn tfl:

Phan Huy Chu, Lich triiu hien chiiOng logi chi,
tap 1, Muc Nhdn vdt chi, Nxb. Gifio due, Hfi Npi,
2007, tr. 328.
(4). Nfim 1785 v6i mong muffn chfi'n hflng n l n
gifio due - mpt cong cu tinh t h i n duy nhfi't d l "duy
tri thi'dgo nhdn t&m, lay cUang vi Id hdnh tham",
Bfli Huy Bich da tfl dflng r a t l ehfle sfla chfla nhfi
Thai hpc. Sach Viit si ciAfng muc tiet yeu cho bilt:
"Bfiy gid trfldng hoc xieu veo do nat. Bfli Huy Bich
mudn gifl y§n long ngfldi, xin t u sfla. Ong l^i hay
tdi Giam giang bai, h a n c h l thoi cfiu may. Ngfldi
ngfldi khen ong lfi bac h i l n tfti"; d i n tfl: D$ng
Xuan Bang, Viet si ciiOng muc tOi yiu, Nxb. Khoa
hpc xa hpi, Hft Npi, 2006, tr. 607.
(5). Nfim Bao Thai thfl 6 (1725) chua Trinh
CUdng cho vdi cac t r i l u si vfio sfin phu chiia lftm
bfii Ky Qudc Ti gidm vk bfti Ky Vo hgc sd. Trong
bfii "Ky Quoc Ti gidm" do Hftn lfim hi§u ly T r l n
Danh Dtnh vfi Cap sfl trung T r l n Vfin Hoan
phvmg soan co doan ca ngdi canh true trfldng Giam
nhfl sau "... nha Giam lft ch6 de gay nuoi nhan tfti,
mfi thiSn h9 khong the khdng c6 cong cua Nho
giao, bft'y gid mdi r a lenh sfla sang, cho thp xay
d i ^ g : ciia ngo dao dfle d i u vfin nhfit nhfi't y theo
tfldng vach nen cu, nhflng xft n6c nhfin nghia, quy

md mdi noi v l cao rdng hdn, dep de hdn. Sfin vft edt


R g h i e n e i h i Ljch sA. stf 6.8015

38
thi b l t h i khang trang, cung thfi't thay d i u trang
1$. TrSn di t6n sflng dao thdng thanh hien, dfldi d^
gfiy d i ^ g nhfin tfti tuftn tfl", dfin tfl: Ngd Cao Lang,
Lich triiu tgp ky, Nxb. Khoa hpc xa hpi, Hft Npi,
1995, tr. 374.

Hfto Nam, nhfin hpc tro d^y hpc. Hpc trd tfl hdn

(6). Trong sd 82 vfin bia de danh Tien si b Vfin
Milu - Hfi Npi thi chi c6 7 bia dflng nftm 1484, chii
yeu dflpc dUng vfto thdi Le - Trinh, trong dd nfim
1653 di^ng 26 bia, nfim 1716 truy dflng 21 bia.

ldp hftu tien, ra sflc svfa lpi thoi cu hu Ifiu, vfin

(7). Bich ung vdn lft chfl trong Xuftn Quan Chu L l lft mpt trong Ngd hoc: Bich ung, Thflpng
tudng, Ddng tfl, d ddng dfl Thftnh qufin vi ngu
hpc, giai d^i hpc gift", trong dd Bich ung b trung
tfim lft tdn quy nh&t.
(8). Sinh do: ch! nhflng hpc trd thi Hfldng dS
dflpc 3 ky (nlu t n i n g 4 ky gpi lft Cdng « ) , thdi
Nguyin tfl nfim 1828, Sinh dd gpi lft Tu tdi, Cong
81 gpi lft Cfl nhan; Ddng sinh: ehi nhflng hpc trd di
thi Hfldng mft chfla vfto hpc 6 trfldng Hfldng hpc 6

Phu.

nghin dfim c i p sach theo hpc. TrUdc nhfi, gfin h i 7
m l u mSi khi giang bfii, nhft hpc khong chfla hit
ngfldi, hpc trd phai mflpn miing tre, gh6 sfit bd ho
nghe giang bfii. Thanh tinh khoan hda khto d^y dS
chfldng tao nha, lft khufin mJku thdi dd. Hoc trd fing
cd n h i l u ngfldi do giap khoa lftm danh t h i n , lfi ton
sfl cua ngfldi hoc, cung vdi Nguyen Dinh Tru h
Nguydt Ang d i u noi t i l n g b ddi. Em lft Vu Huy,
con lft Vu Huygn deu di d i n g tien sT. Din tfl:
Dfing Xufin Bang, Viet si cUOng muc tiii yiu, add,
tr.492.
(12). Trfldng Quan Hoa dflpc md tfl nftm Bfnh
Ngp (1786), thudc phudng Quan Hoa, quftn Clu
Gifiy. Trfldng t6n tgi den nhflng nfim 20 cua thiky
XIX lft ngdi trudng cd quy md kha ldn, thu hflt rfi't
nhieu ngfldi theo hpc, tfl dd gdp p h i n dfio tgo m$t
Iflpng ldn hpc trd cho vung Cdt vfi cac lfing k l cfin
Thfldng Yen Quylt vft Hp Yen Quyet vfto thdi

(9). D5n theo: Nguyin Tiln Cfldng, "Trudng
cdng l§p 6 cfie dia phfldng tfl d i u t h i ky XV d i n
dfiu t h i ky XDC", T^p chi Nghien ciu Gido due, B6
6,1999, tr. 29.

Nguyin. Hifn nay, trong lfing Quan Hoa (ngo 68 to

(10). Bia chi Bdc Giang cho bifft, dfldi thdi Le
M^c - L§ Trung hflng 6 Bic Giang da c6 hai trudng

phii: phu L^ng Giang vft phu Bfic Hft vft 5 trfldng
huy^n {Bao L^c, Phflpng Nhan, Yin Dung, YSn
Vi§t, Hi$p Hda) nhung d i n nay khdng cdn dfi'u
tich.

nhat thong chi, tftp 1, Nxb. Lao ddng - Trung tfim

(11). Sfich Bgi Viit si ky todn thii, tfip Bdn ky
tuc biSn (1676-1740) (do Nguyin Kim Hflng vft Ngd
T h i Long dich vft chu thich, Nguyin Dong Chi
duy§t vft hipu dinh, Nxb. Khoa hpc xft hdi, Hft Npi,
1982, tr. 60 ghi chip ve trfldng eiia t h i y Nguyin
EHnh Tr\i nhfl sau; "Bfiy gid Hi^u thao Nguyen
EHnh Try bi bilm trich da Ifiu, nhfin s&ig nhfin,
md trfldng day do ke hftu tiln, trong so dd cd nhilu
ngfldi lftm n6n, hpc trd cd tdi hftng nghin. Dupc hpc
gia dfldng thdi suy tdn".
Sfieh Viit si cUang muc tiit yeu ghi chip v l
Trfldng Hfto Nam ctia Vu Thftnh nhfl sau "Mfla
dfing thfing 12, H6ng Id tfl khanh Vu Thanh bj
miln chfle. Thanh bj dufi'i vl, lftm nhfi b phfldng

5 phfldng Quan Hoa, qufin C l u Gifiy) cdn tfi'm bia
Truy tu bi ghi v l viec thftnh Iftp ngdi trfldng nfty.
(13). Quoc sfl quan t r i l u Nguyin, Dgi Nam
vfin hda Ngfin ngfl Ddng Tfiy, 2012, tr.755.
Nguyin Huy Gfinh (1713-1789) ngfldi lfing
Trudng Lflu (xa Trudng L^c, huyfin Can Lfic, Hft
Tinh), dng dS Tien si khoa Mfiu Thin nftm.1748,
lftm quan den Ta thi lang Bd Lai; nfim 1783 dng tfl

quan, v l nhft md trfldng dgy hpc. Khong chi day
hoe tro, Nguyin Huy Oanh da lfip m^t thU vipn ldn
ed tfin lft Phic

Giang thti viin, ehfla hftng van

quyen sach, trd thftnh t h u vi€n ldn trong ca mien
Nghe H n h thdi b^y gid. 6 n g cdn cho khfic go nhieu
sach kinh sfl d l cd ban in cho hpc trd hoc, cho din
nay sau bao nhifiu nftm hi thfi't lgc mfit mfit, hp
Nguyen Huy d TrUdng Lpc con gifl dfldc trfin 400
mpe ban.
(14). Phan Hflu Thjnh, Ldng Quynh xUa hoc
hdnh vd khoa ci (khao ciu). Nxb. Ngh§ An, 2010,
tr.116-117.
(15). Nguyin Hihi Mui, "Vfti net ve tinh hinh
giao dpc Nho hpc b cfip Iftng xa qua tfl li$u Vftn


Vni n&t vi g i a p d u e R h o h o c . . .
bia", Tgp chi Nghien

ciu Hdn Ndm,

39
stf 4 (71),

2006, tr.26.
(16). Cach phfin loai hpc sinh trfldng Giam
theo: An gidm. Am gidm, Ci gidm, Gidm sinh lft

chung tdi t h a m khao tfl cac cdng tiinh nghien cflu
ehuyfin khao cua cac nhfi nghifin eflu giio due hipn
dai nhfl: Nguyen Tien Cfldng, Sti phdt triin gido
due vd chi do thi cid Viet Nam, Nxb. Giao due, Hft
Ndi, 1998; Dinh Khfic Thuan, Gido due vd khoa

ci

Nho hgc thdi Li d Viit Nam gua tdi liiu Hdn Ndm.
Nxb. Khoa hpc xa hfii, Hft Ndi, 2009.
(17). Dudi thdi Hong Dfle (1470-1496), cac
Giftm sinh trfldng Qud'c Tfl Gifim dflpc ehia ba
hang (Tam xft sinh): nhflng ngfldi thi Hdi trflng ba
ky hS vfto Thugng xd sinh, trung 2 ky thi Hdi btf
Trung xd sinh vft trung 1 ky thi Hpi btf vfio Hg xd
sinh. Hpc btfng dflpc cfi'p cao thfi'p khfic nhau.
(18). Nho sinh tning thic: bao g l m cfie hang
quan vifin nhfl d i l n lai vft eon cftc quan v i l n eao
eft'p da vfto hpe b Sflng Vftn quan, Nho Lam quan,
Tu Lfim eye vft da t n i n g tfl trfldng thi HUdng;
Gidm sinh chl nhflng hpc trd khfing phfin bipt con
quan hay con dfin, da di thi HUdng nhflng chfla do
khoa thi H§i; Nho sinh: con cua quan vien da
trflng tam trfldng Id thi Hfldng vfto Giftm hpc tftp
d l chd thi H§i); Sinh do: xem lgi chu thich 8.
(19). Thdi Nguyen gpi lft Hoa anh hgc sinh, tfl
nfim 1841 vi kifing tfin huy cua mp vua nfin vua
Thipu Tri (20). Sfich Khdm

dinh

Viet si

thdng

gidm

cUang mgc, tfip 2, Nxb. Giao due, Hft Nfii, 1998, tr.
25-26 cho bilt, vfto nfim 1506 ddi vua Uy Muc c6 ttf
chfle thi Thfl toan b san difin Giang Vd. Ngfldi flng
thi hdn 3 vgn ngfldi, Ifi'y do khoa nfty lft hdn 1.519
ngUdi, dUa di lftm lgi d i l n cftc nha mdn. Trong so
con lgi chpn ra 144 ngUdi cho thi phuc hach Ifiy
trflng cfich dflpc 25 ngfldi bo sung vfto Hoa vftn hpc
sinh.
(21). VUdng Dinh Quang trong Thd vdn

Huynh

Thuc Khdng, Nxb. Vfin hpc, 1965 eho bilt: d tinh
Quang Nam c6 ey Ddc hpc T r l n Dinh Phong biet
rd gia canh b i n bach ciia Huynh Thuc Khfing da
nftng dd bfing cfich cho finh b trfldng Doc trong
tinh m l i th&ng 16 quan tien.

(22). Ti thtt. Trung dung, Dgi hpc, Lufin ngfl,
Mgnh Tti, Ngu kinh glm: Kinh Thi, Kinh Thfl,
Kinh Ll, Kinh Dich, Kinh Xufin Thu. Bac si gom:
CtOtng mtfc (tfle Tu tri thfing giftm cfldng muc) cua

Chu Hy, Sur ky cua Tfl Mft Thifin; Nam si c6 bd
Dgi vi4t si ky todn thii cua Lfi Vftn Hflu, Ngd Si
Lien.
(23). Cac bd saeh bao gom; Ti thU thuyit tide
cua Chu Vftn An (da mfit), Minh dgo vft Vd ddt cua
Ho Quy Ly (da mfit); Ti tha liA: gidi cua Lfi Quy
Don; Lugn ngi ngu dn, Trung dung diin ca, Dich
qudi dien ca cua Pham Nguyin Du; Ngd kinh tiet
yiu cua Bfli Huy Bich; Ti thii vdn tuyin ciia Dfing
Huy Trfl bifin tftp.
(24). Kinh nghia: lft t h i vftn giai thich mfit hoftc
nhilu cftu trong sach Tfl thu, Ngu kinh; Chi. lft ldi
vua phong thfldng cho cdng t h i n ; Chiiii: Ift ldi vua
truyin ve mfit vipe quan trpng ciia trilu <£nh;
Biiu: ldi t h i n dfin, quan chfle chuc tpng hofic tg dn
vua.
(25). Bon thang trpng eua nfim gdm: trpng xufin
thftng 2, trpng hg thang 5, trpng thu thftng 8,
trpng dfing thang 11.
(26), (43). Ngd Cao Lang, Lich triiu tgp ky, sdd,
tr. 81, 65.
(27). Bgi Viit si ky todn thii (Bdn khic ndm
Chinh Hod 18-1697), t^p 3, Nxb. Khoa hpc xft hfii,
Hfi Nfii, 1993, tr.60.
(28), (32), (35). Dat Viit si ky tuc bien (16761789), Nxb Khoa hpe xa hfii, Hft N^i, 1991, tr. 447,
135, 448.
(29). Trung tam Khoa hpc Xfi hfii vft NhSn vfin
quoc gia, Vipn Nghien cflu Han Nfim, Ngd Thi
Nhdm todn tap, tfip 1, Nxb. Khoa hpc xft hfii, Hft
Ndi, 2003, tr. 557.

(30). Dfing Xuftn Bang, Viet si ciiOng muc tiit
yeu, sdd, tr. 594-595.
(31), (36), (37). Trung tfim Khoa hpc Xft hpi vft
Nhftn vfin qutfc gia, Vifin nghifin cflu Han Ndm,
Ngd Thi Nhdm todn tap, tftp 1, sdd, tr. 550, 559,
551-552.
(33). Bui Si Tifim (1690-?), ngfldi xft Kim Lu,
huypn Dfing Quim - nay xa Ddng Kinh Ddng Hflng,
Thai Binh. 26 tuoi dng d l ffinh nguyen Dfi nhi


40

Hgmen cmi JJCP sur. so 6.Z015

giftp Tien si xuift than khoa At Mui, nifin hipu

btf tfl thfiu chim t h u i n am, dai dinh suing trfiu bit

Vinh Thinh (1715) ddi Le Dp Tdng. Nfim 1731, fing

than, dia hia vft bi tlTt. Neu h l u phu chua thi dung

dfing khai trinh bfty 10 dilu c l n kip vdi ehua

mu o sa, fio thanh cat cd lot, dfiy thao ddn.

Trinh Giang, trong dd e6 dilu thfl 7 ndi v l tp vfin

(40). P h a n Huy Chfl, Lich trieu hiin chtAJng

ehudng thi cfl chudng loi hpc tfl chfldng trich cfl, de

logi chi, tftp 1, Mye Quan chic chi, sdd, tr. 645.

nghi chfin hflng thflc hpc de dao tgo nhan tfii.

648.

Trong dd dng nfiu ro nfin cfiln cac sach "Ngoc Trai

(41). Sftch Lich triiu hiin chiiang logi chi cho

(Thfip khoa sfich lupc)", "Sftch hpc d l cUdng", "Tfl

bilt: khi Pham Cfing Trfl xin v l huu, fing dflpe

dgo trudng sftch" lft nhflng sach do ngfldi ddi

chfla Trinh viet hai cftu dfii theu vfto lft cd khen

Nguyen, Mdng soan v l sau, khfing phai lft cac sftch
ed ban.
(34). Theo chu thieh cua sach Dgi viit si ky
tuc biin, nfii dung "Thi vftn ddi Hong Dfle" nhfl
sau: Vi kinh nghia, tfly y dflng chfl, cot phat huy
y nghia trong sfich; vi ti lgc, vfla dflng sfl ctf vfla
dflng thdi sfl; vi phu, hofic dujig t h i ly tao, hofic

ngdi dng, trong dd cd cau:

TTiiAtng thli an chieng

lgc, thiiy thdn tdn hot,

cia mieu dien an
Thien hg dgt 6n tam, vi tich gia ngdn, triiu
dinh chuyin

vgng.

Nghia lft: Ldm thugng thii gii sdu dn, ru dai
cdm hd't, chin miiu dUOc yin;

dflng the vfin tuyen; oi tha khong cfiu ne ngii

Gdm cd ba thi tdn guy cua thiin hg

ngfin hay thfit ngfin deu dung xen ca diln trong

Tuoi, Die), cdng to noi hay, triiu dinh tdn trgng.

sfl, truyfn hofic sach ngofti cflng cftc canh vfit
khfie. Theo Ngfi Thi Si thi t h i vfin trfin khfing

(Ti^,

6 n g v l hflu cd thd lflu gian, cac trieu t h i n glm
c6 han 50 ngudi b cftc p h u Bfi, Tfl, Khoa, Dgo deu

phai ngudi hpc hdi rfing rfii thi khdng the lftm

hpa lgi vft d i u viet vfto lua, lgi dfit rfldu tiln chfin h

dupe.

bd song (tfle giang dinh).

(38). Dinh Khfic Thuftn, "Phat triln vfin hda vfi

(42). Theo quy dinh nftm Vinh Khftnh thfl 4

gifio due thdi Le -Trinh", Tgp chi Nghiin ciu Hdn

(1732) n l u quan Ti tiu mft't dflpc 180 quan tien

Ndm, so 5 (102), 2010, tr. 30.

giftn, quan Tu nghifp m a t dupel40 quan tiln gifin,

(39). Theo quy che p h i m phpe eiia chua Trinh
Cudng nftm 1721 thi: quan T l tflu, Tfl nghifip ed
trilu phuc g i n giong nhau: khi vfto chlu vua thi
diu dflng mu phae d i u ; ao c h l u thi cd tudc dflng
mftu hdng, ehfla cd tudc dflng mftu xanh; Bo ti thi
thfiu con edng; Dal: dinh d l i mdi bit bgc; di hia vft
bi tfi't. H l u phu Chua thi dflng mu d sa, ao thiuih
cat efi la phu sau, day thao k4p. Trong khi dd, chfle
Gifio thv. Hpc chinh dflng fio chlu mftu xanh den,
Bd ti theu chim t h u i n am; dai dinh sflng trftu bit
thau, di hia vft bi tat. H l u phu chua thi dflng mu d

sa, fio thanh cat ed ldt, day thao ddn. Cac chfle
Giao thu, HQC chinh. Huft'n dgo khi chlu vua thi
dflng mu phfic d i u , ao chlu mftu xanh mfiu den,

d i n tfl: Phan Huy Chu, Lich triiu hiin chUOng logi
chi, Tftp 1, Muc Quan chic chi, sdd; tr. 666.
(44). Phan Huy Chu, lich

triiu hiin chUOng

logi chi, tfip 1, Muc L#n^AicAi, sdd, tr. 718.
(45). Dfing Xuan Bang, Viit si thdng gidm
CiiOng muc tiit yiu, sdd, tr. 503.
V l nfii dung khao hach thi btf cua Giam sinh,
cd t h i tham khao quy dinh nftm 1825 thdi Nguyen
nhfl sau: phep khao ehia lfim ba ky: ky d4 nhdt,
mfit bfii thd ngfl ngfin, bfti luftt ngfl c h l 12 vin,
mdt bfti kinh nghia bat ctf; ky di nhi, mot bfti ehieu
cao thfl phung, mdt bfti tung theo each tfl ngfin doi
v i n 40 cfiu vfi c6 tieu d i n ; ky di tam mpt bfii sach
vi'n v l t h i vu.