Bồi dưỡng học sinh giỏi hóa học thông qua dạy học phần dung dịch điện li ở trường trung học phổ thông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

NGUYỄN THANH THỦY

BỒI DƢỠ NG HỌC SINH GIỎI HÓA HỌC
THÔNG QUA DA ̣Y HỌC PHẦN DUNG DICH
ĐIỆN LI
̣
Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SỸ SƢ PHẠM HÓA HỌC

Hà Nội - 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

NGUYỄN THANH THỦY

BỒI DƢỠ NG HỌC SINH GIỎI HÓA HỌC
THÔNG QUA DA ̣Y HỌC PHẦN DUNG DICH
ĐIỆN LI
̣
Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM HÓA HỌC
Chuyên ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Hóa học
Mã số: 60140111

Cán bộ hƣớng dẫn: GS.TS. Lâm Ngo ̣c Thiềm

Hà Nội - 2015

1


MỤC LỤC
Lời cảm ơn ........................................................................................................ 1
Danh mục các từ viêt tắt.................................. Error! Bookmark not defined.
Mục lục .............................................................................................................. 2
Danh mục các bảng .......................................................................................... vi
Danh mục các hình, biểu đồ ............................................................................ vii
MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 5
Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ........ Error!
Bookmark not defined.
1.1. Lịch sử nghiên cứu đề tài ......................... Error! Bookmark not defined.
1.1.1. Các luận án tiến sĩ ................................. Error! Bookmark not defined.
1.1.2. Các luận văn thạc sĩ............................... Error! Bookmark not defined.
1.1.3. Các khóa luận tốt nghiệp ....................... Error! Bookmark not defined.
1.2. Tổng quan về bồi dƣỡng học sinh giỏi..... Error! Bookmark not defined.
1.2.1. Quan niê ̣m về ho ̣c sinh giỏi trên thế giới và ở Viê ̣t Nam............... Error!
Bookmark not defined.
1.2.2. Mục tiêu của việc bồi dƣỡng học sinh giỏiError!

Bookmark

not

defined.

1.2.3. Các hình thức tổ chƣ́c bồ i dƣỡng ho ̣c sinh giỏiError! Bookmark not
defined.
1.2.4. Tầ m quan tro ̣ng của viê ̣c bồ i dƣỡng ho ̣c sinh giỏiError!

Bookmark

not defined.
1.3. Tổ ng quan về vấ n đề nghiên cƣ́u ............. Error! Bookmark not defined.
1.3.1. Mô ̣t số quan niệm về học sinh giỏi hoá họcError!

Bookmark

not

defined.
1.3.2. Những năng lực cầ n có của học sinh giỏi hóa họcError!

Bookmark

not defined.
1.3.3. Những kĩ năng cần thiết của giáo viên trong viê ̣c bồi dƣỡng học sinh giỏi
hóa học ............................................................. Error! Bookmark not defined.

2


1.3.4. Mô ̣t số biê ̣n pháp phát hiê ̣n ho ̣c sinh giỏi hóa học ở bậc THPT .... Error!
Bookmark not defined.
1.3.5. Mô ̣t số biê ̣n pháp bồ i dƣỡng ho ̣c sinh giỏi hóa học ở bậc THPT .. Error!
Bookmark not defined.

1.4. Bài tập hóa học ......................................... Error! Bookmark not defined.
1.4.1. Khái niệm bài tập hóa học..................... Error! Bookmark not defined.
1.4.2. Phân loại bài tập hóa học ...................... Error! Bookmark not defined.
1.4.3. Tác dụng của bài tập hóa học ................ Error! Bookmark not defined.
1.5. Mô ̣t số phƣơng pháp da ̣y ho ̣c

tích cực dùng bồ i dƣỡng ho ̣c sinh giỏi

hóa học ............................................................ Error! Bookmark not defined.
1.5.1. Phƣơng pháp dạy học đàm thoa ̣i phát hiê ̣nError!

Bookmark

not

defined.
1.5.2. Phƣơng pháp da ̣y ho ̣c phát hiê ̣n và giải quyết vấn đềError! Bookmark
not defined.
1.5.3. Phƣơng pháp dạy học hợp tác theo nhóm Error!

Bookmark

not

defined.
1.6. Thực trạng của việc bồi dƣỡng học sinh giỏi hóa học ở các trƣờng Trung
học phổ thông thành phố Hải Phòng hiện nay Error! Bookmark not defined.
1.6.1. Giới thiệu về kì thi học sinh giỏi cấp Thành phốError! Bookmark not
defined.
1.6.2. Mô ̣t số điề u tra cơ bản ........................... Error! Bookmark not defined.

1.6.3. Phân tích n hững thuận lợi và khó khăn trong việc bồi dƣỡng học sinh
giỏi hóa học ở thành phố Hải Phòng thông qua kế t quả điề u tra ............. Error!
Bookmark not defined.
TIỂU KẾT CHƢƠNG 1.................................. Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 2. BỒI DƢỠNG HỌC SINH GIỎI HÓA HỌC THÔNG QUA
DẠY HỌC PHẦN DUNG DỊCH ĐIỆN LI Ở TRƢỜNG THPT ....... Error!
Bookmark not defined.
2.1. Cấu trúc của chƣơng Sự điện li - Hóa học 11 Nâng cao - THPT ............ 28

3


2.2. Cấ u trúc của mỗi chuyên đề phầ n dung dich
̣ điê ̣n li dùng trong giảng da ̣y
bồ i dƣỡng ho ̣c sinh giỏi................................... Error! Bookmark not defined.
2.2.1 Mục tiêu của chuyên đề........................................................................ 27
2.2.2. Hệ thống lý thuyết ................................................................................27
2.2.3. Hê ̣ thố ng bài tập...................................................................................28
2.2.4. Xây dƣ̣ng giáo án da ̣y ho ̣c cho mỗi chuyên đề ...................................28
2.3. Xây dƣ̣ng các chuyên đề phầ n dung dich
̣ điê ̣n li dùng trong giảng da ̣y bồ i
dƣỡng ho ̣c sinh giỏi ......................................................................................... 29
2.3.1. Chuyên đề 1: Độ điện li, hằ ng số điê ̣n li, phản ứng trao đổi ion và một
số đinh
̣ luâ ̣t bảo toàn. ...................................... Error! Bookmark not defined.
2.3.2. Chuyên đề 2: Cân bằ ng trong dung dich
̣ axit , bazơ, muố i. Tính pH của
dung dich
̣ ......................................................... Error! Bookmark not defined.
2.3.3. Chuyên đề 3: Cân bằng trong dung dịch chứa hợp chất ít tan ....... Error!

Bookmark not defined.
2.3.4. Chuyên đề 4: Cân bằng tạo phức trong dung dịch.Error!

Bookmark

not defined.
TIỂU KẾT CHƢƠNG 2. ................................ Error! Bookmark not defined.
Chƣơng 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .... Error! Bookmark not defined.
3.1. Mục đích thực nghiệm sƣ phạm ............... Error! Bookmark not defined.
3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm .............. Error! Bookmark not defined.
3.3. Chọn đối tƣợng và địa bàn thực nghiệm sƣ phạmError! Bookmark not
defined.
3.4. Phƣơng án thực nghiệm sƣ phạm ............. Error! Bookmark not defined.
3.5. Kế t quả thƣ̣c nghiê ̣m sƣ pha ̣m và xƣ̉ lí kế t quả thƣ̣c nghiê ̣m sƣ pha ̣m....82
3.5.1. Phƣơng pháp xƣ̉ lí số liê ̣u trong khoa ho ̣c giáo du ̣c.............................. 82
3.5.2. Xƣ̉ lí kế t quả thƣ̣c nghiê ̣m sƣ pha ̣m......................................................83
3.6. Đánh giá kế t quả thực nghiệm sƣ phạm ................................................... 86
3.6.1. Đánh giá đinh
̣ tin
́ h kết quả thực nghiệm sƣ phạm ............................... 86

4


3.6.2. Đánh giá đinh
̣ lƣơ ̣ng kết quả thực nghiệm sƣ phạmError!

Bookmark

not defined.

TIỂU KẾT CHƢƠNG 3.................................. Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............... Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 10
PHỤ LỤC ....................................................................................................... 93

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Tục ngữ Việt Nam có câu: “Trí thông minh nhƣ ngọc không mài”; ý
muốn nói ngọc muốn sáng cũng cần mài, con ngƣời dù vốn thông minh thì
vẫn cần rèn luyện và học tập . Nhƣ vâ ̣y , từ ngàn xƣa nhân dân ta đã rất coi
trọng giáo dục và phát triển nhân tài . Ngày nay, Đảng và Nhà nƣớc ta vẫn
luôn chăm lo đến sự nghiệp giáo dục và đào tạo. Trong những năm qua, với
sự quan tâm của Đảng, Nhà nƣớc, toàn xã hội và sự nỗ lực phấn đấu của
ngành giáo dục, sự nghiệp GD-ĐT đã có một số tiến bộ mới: Ngân sách đầu

5


tƣ cho giáo dục nhiều hơn, cơ sở vật chất kĩ thuật đƣợc tăng cƣờng, quy mô
giáo dục đƣợc mở rộng, trình độ dân trí đƣợc nâng cao. Những tiến bộ ấy đã
góp phần quan trọng vào công cuộc đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Để
đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nƣớc, đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX
của Đảng cộng sản Việt Nam đã khẳng định: “ Phát triển giáo dục - đào tạo là
một trong những động lực quan trọng thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp hóa,
hiện đại hóa; là điều kiện phát huy nguồn lực của con ngƣời, là yếu tố cơ bản
để phát triển xã hội, tăng trƣởng kinh tế nhanh và bền vững”
Để thực hiện nghị quyết của Đảng, ngành giáo dục và đào tạo không
những có nhiệm vụ “giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể
chất, thẩm mĩ và các kĩ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng
động và sáng tạo, hình thành nhân cách con ngƣời Việt Nam xã hội chủ

nghĩa, xây dựng tƣ cách và trách nhiệm công dân” mà còn phải có nhiệm vụ
phát hiện, bồi dƣỡng những học sinh có năng khiếu, có tƣ duy sáng tạo nhằm
đào tạo các em trở thành những bậc nhân tài của đất nƣớc.
Nhiều năm trở lại đây, Việt Nam luôn có nhiều học sinh đoạt huy
chƣơng trong cuộc thi Olympic quốc tế cấp Trung học phổ thông. Để có thể
đạt đƣợc những thành công nhƣ vậy, ngoài sự nỗ lực của học sinh còn có
công lao lớn của các thầy giáo, cô giáo đã phát hiện và dìu dắt các em ngay từ
ban đầu. Nghĩa là, nhiệm vụ phát hiện và bồi dƣỡng học sinh giỏi phải đƣợc
thực hiện thƣờng xuyên trong quá trình dạy học và qua các kì thi tuyể n chọn
học sinh giỏi các cấp.
Từ thực trạng của việc bồi dƣỡng học sinh giỏi hóa học tại trƣờng tôi,
mô ̣t công tác đang gặp một số khó khăn nhƣ: Giáo viên chƣa xây dựng đƣợc
hệ thống bài tập chuyên sâu trong quá trình giảng dạy; học sinh không có
nhiều tài liệu tham khảo; …
Và tôi nhận thấy dung dịch điện li là một trong những nội dung quan
trọng của chƣơng trình hóa học bâ ̣c Trung học phổ thông, bài tập thuộc phần
này cũng thƣờng xuyên xuất hiện trong đề thi học sinh giỏi hóa học. Hệ thống

6


lý thuyết và bài tập phần dung dịch điện li dùng cho bồi dƣỡng học sinh giỏi
cần đƣợc tổng kết dƣới dạng chuyên đề nâng cao để đáp ứng nhu cầu tham
khảo của giáo viên và học sinh.
Xuất phát từ những nhu cầu thực tiễn đó, cùng với kinh nghiệm bản
thân đã tham gia bồi dƣỡng học sinh giỏi một số năm, tôi đã chọn đề tài “Bồ i
dƣỡng ho ̣c sinh giỏi h óa học thông qua dạy học phần dung dịch điện li ở
trƣờng Trung ho ̣c phổ thông” để nghiên cứu. Hy vọng, đề tài luận văn sẽ là
một tài liệu tham khảo có ích cho bản thân và đồng nghiệp trong việc thực
hiện nhiệm vụ bồi dƣỡng học sinh giỏi.

2. Mục đích nghiên cứu
Hệ thống hóa lý thuyết ; tuyể n cho ̣n , xây dƣ̣ng và hê ̣ thố ng các dạng
bài tập nâng cao phần dung dịch điện li; soạn giáo án sử dụng hê ̣ thố ng lý
thuyết và bài tập đó nhằm bồi dƣỡng học sinh giỏi hóa học bậc Trung học phổ
thông ở thành phố Hải Phòng.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
Thứ nhất: Nghiên cứu cơ sở lý luận có liên quan đến đề tài.
Thứ hai: Nghiên cứu chƣơng trình hóa học phổ thông nâng cao, phân
tích các đề thi học sinh giỏi cấp tỉnh của thành phố Hải Phòng và một số tỉnh,
thành phố khác; tâ ̣p trung đi sâu vào nội dung phần dung dịch điện li. Căn cứ
vào đó xác định và xây dƣ̣ng:
- Hệ thống kiến thức lý thuyết cần mở rộng.
- Các dạng bài tập phù hơ ̣p.
- Giáo án dạy học phù hợp, hiê ̣u quả.
Thứ ba: Tiế n hành t hực nghiệm sƣ phạm nhằm đánh giá hiệu quả của
nô ̣i dung hê ̣ thố ng lý thuyế t , hệ thống bài tập và giáo án dạy học mà luận văn
đã xây dƣ̣ng.
4. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu

4.1. Khách thể nghiên cứu
- Công tác bồi dƣỡng học sinh giỏi môn hóa ho ̣c ở trƣờng Trung học
phổ thông.

7


4.2. Đối tượng nghiên cứu
- Các chuyên đề phần dung dịch điện li với hệ thống lý thuyết, hê ̣ thố ng
bài tập và giáo án dùng trong việc bồi dƣỡng học sinh giỏi hóa học Trung học
phổ thông tại thành phố Hải Phòng.

5. Vấn đề nghiên cứu
- Những kiế n thƣ́c lý thuyế t nào đƣơ ̣c hê ̣ thố ng; nhƣ̃ng dạng bài tập nào đƣợc
tuyển chọn, xây dựng trong phần dung dịch điện li và giáo án dạy học đƣợc thiết
kế nhƣ thế nào để phù hợp với việc bồi dƣỡng học sinh giỏi hóa học tại trƣờng
Trung học phổ thông không chuyên thuô ̣c thành phố Hải Ph
òng?
6. Giả thuyết khoa học
Nếu kiế n thƣ́c lý thuyết đƣơ ̣c hê ̣ thố ng đầ y đủ , ngắ n go ̣n, cô đo ̣ng và
hệ thống bài tập đƣơ ̣c tuyển chọn, xây dựng đa dạng, phong phú, phù hợp; kết
hợp với giáo án dạy học đƣơ ̣c thiế t kế hợp lí thì sẽ giúp học sinh nâng cao
đƣợc kiến thức, rèn luyện khả năng tự học, tự nghiện cứu, chủ động và sáng
tạo; góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học của bộ môn và nâng cao hiệu quả
của quá trình bồi dƣỡng học sinh giỏi hóa học Trung học phổ thông thuô ̣c
khố i không chuyên.
7. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu
Các nghiên cứu khảo sát đƣợc tiến hành trên phạm vi: Đội tuyển học
sinh giỏi cấp tỉnh môn hóa học của các trƣờng THPT Lý Thƣờng Kiệt, THPT
Quang Trung, THPT Thủy Sơn , THPT Pha ̣m Ngũ Laõ thuộc huyện Thủy
Nguyên, thành phố Hải Phòng.
Số liệu sử dụng để nghiên cứu đề tài này đƣợc thu thập trong khoảng
thời gian từ năm 2011 đến năm 2013, những số liệu khảo sát mới đƣợc điều
tra trong năm 2014.
8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
8.1. Ý nghĩa lý luận của đề tài

8


Góp phần làm rõ các quan niệm về học sinh giỏi và những phẩm chất
của một học sinh giỏi. Từ đó đề xuất phƣơng pháp phát hiện và bồi dƣỡng học

sinh giỏi hóa học hiện nay ở trƣờng Trung học phổ thông.
8.2. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài
Hê ̣ thố ng hóa lý thuyế t và t uyển chọn, xây dựng, hệ thống đƣơ ̣c các
dạng bài tập phần dung dịch điện li phù hợp yêu cầu và mục đích bồi dƣỡng
học sinh giỏi hóa học ở trƣờng Trung học phổ thông không chuyên trong giai
đoạn hiện nay.
Đề xuất giáo án nh ằm đƣa ra cách thức tổ chức học tập phù hợp trong
mỗi chuyên đề của phầ n dung dich
̣ điê ̣n li.
9. Phƣơng pháp nghiên cứu
9.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận
Sƣu tầm, thu thập tài liệu và truy cập thông tin trên internet, nghiên cứu
các tài liệu về bồi dƣỡng học sinh giỏi, các đề thi học sinh giỏi.
9.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn
- Tìm hiểu quá trình dạy học bồi dƣỡng học sinh giỏi hóa học ở cấp
Trung học phổ thông.
- Trao đổi, tổng kết kinh nghiệm với các giáo viên có kinh nghiệm bồi
dƣỡng học sinh giỏi hóa học.
- Kiểm tra, đánh giá chất lƣợng của hệ thống lý thuyết, hê ̣ thố ngbài tập và
giáo án đã xây dựng trong đề tài.
9.3. Nhóm phương pháp xử lý thông tin
- Dùng phƣơng pháp thống kê toán học trong khoa học giáo dục để xử
lí số liệu thực nghiệm sƣ phạm thu đƣợc.
10. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham khảo và phụ
lục, luận văn dự kiến đƣợc trình bày theo 3 chƣơng:
Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài.

9

Chƣơng 2: Bồi dƣỡng học sinh giỏi hóa học thông qua dạy học phần
dung dịch điện li ở trƣờng THPT.
Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm.

10


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguyễn Duy Ái, Nguyễn Tinh Dung, Trần Thành Huế, Trần Quốc Sơn, Nguyễn
Văn Tòng (1999), Một số vấn đề chọn lọc của hoá học, Tập II. Nxb Giáo dục.
2. Bách khoa toàn thƣ mở Wikipedia: />3. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2014). Chương trình phát triể n Giáo dục T rung học .
Vụ Giáo dục Trung học.
4. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2014), Phân phố i chương trình môn Hoá học THPT.
5. Hoàng Minh Châu, Từ Văn Mặc, Từ Vọng Nghi (2011), Cơ sở hoá học phân
tích. Nxb Giáo dục.
6. Hoàng Chúng (2007), Phương pháp thống kê toán học trong khoa học giáo dục.
Nxb Giáo dục.
7. Nguyễn Cƣơng (2007), Phương pháp dạy học hoá học - Một số vấn đề cơ bản.
Nxb Giáo dục.
8. Nguyễn Tinh Dung (2005) Hoá học phân tích 1 (Cân bằng ion trong dung dịch)
Nxb Đại học Sƣ phạm.
9. Cao Cự Giác (2010), Bài tập bồi dưỡng học sinh giỏi hoá học. Nxb ĐHQG Tp
Hồ Chí Minh.
10. Trần Thành Huế (1998), Một số vấn đề về việc dạy giỏi học giỏi môn hoá học phổ
thông trong giai đoạn mới. Kỉ yếu hội nghị hoá học toàn quốc lần thứ III, Hà Nội.
11. Nguyễn Ngọc Quang, Nguyễn Cƣơng, Dƣơng Xuân Trinh (1998), Lý luận
dạy học hoá học- tập 2. Nxb GD
12. Lâm Ngo ̣c Thiề m (2008), Giáo trình Hóa học đại cương (Dùng cho sinh viên
không thuộc chuyên ngành Hóa). Nxb Đa ̣i học Quốc gia - Hà Nội

13. Phạm Đức Thông (2008). Xác suấ t thố ng kê. Nxb Giáo du ̣c.
14. Nguyễn Văn Tòng (1999), Một số vấn đề chọn lọc của hoá học, Tập II. Nxb
Giáo dục
15. Nguyễn Xuân Trƣờng (2006), 385 câu hỏi và đáp về Hóa học với đời sống.
Nxb Giáo Dục

11


16. Vũ Anh Tuấn (2006), Xây dựng hệ thống bài tập hoá học nhằm rèn luyện tư duy
trong việc bồi dưỡng học sinh giỏi ở trường phổ thông. Luận án tiến si ̃ Giáo dục học
17. Đào Hữu Vinh (1996), Cơ sở lý thuyết hóa học phổ thông trung học. Nxb Hà Nội
18. Phạm Viết Vƣợng (1997), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học. Nxb ĐHQG Hà Nội
19. Sở Giáo du ̣c và Đào ta ̣o Hải Phòng (2011 đến 2014), Các đề thi học sinh giỏi
Hoá học cấ p Thành phố
20. Sở Giáo du ̣c và Đào ta ̣o Hà Tinh
̃

(2011 đến 2014), Các đề thi học sinh giỏi

Hoá học cấ p tỉnh.
21. Từ điển Tiếng Việt

12