Sử dụng tài liệu tham khảo theo hướng phát triển năng lực học sinh trong dạy học lịch sử việt nam từ 1930 – 1954, lớp 12 THPT

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC

CHU XÉ PA

SỬ DỤNG TÀI LIỆU THAM KHẢO THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN
NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM
TỪ 1930 - 1954, LỚP 12 THPT

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

SƠN LA, NĂM 2015


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC

CHU XÉ PA

SỬ DỤNG TÀI LIỆU THAM KHẢO THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN
NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM
TỪ 1930 - 1954, LỚP 12 THPT

Chuyên ngành: Phƣơng pháp dạy học Lịch sử

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Ngƣời hƣớng dẫn: ThS. Nguyễn Quốc Pháp

SƠN LA, NĂM 2015

LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành khoá luận này, ngoài sự nỗ lực của bản thân, em đã nhận được sự
động viên, giúp đỡ tận tình của thầy giáo hướng dẫn, các thầy cô giáo trong Khoa Sử
- Địa, gia đình và bạn bè.
Lời đầu tiên, cho phép em gửi lời cảm ơn chân thành tới thầy giáo ThS. Nguyễn
Quốc Pháp - người đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện khoá
luận này.
Và em cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong Khoa, các thầy cô
trong tổ lịch sử thế giới và phương pháp dạy học lịch sử, thư viện trường Đại học Tây
Bắc, gia đình và bè bạn đã luôn ở bên cạnh, động viên, ủng hộ và giúp đỡ em hoàn
thành khóa luận này.
Sơn La, tháng 5 năm 2015
Tác giả
Chu Xé Pa


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

CNXH:

Chủ nghĩa xã hội

GS:

Giáo sƣ

PGS:

Phó giáo sƣ

TS:

Tiến sĩ

GV :

Giáo viên

HS:

Học sinh

ĐHSP :

Đại học sƣ phạm

NXB :

Nhà xuất bản

SGK :

Sách giáo khoa

THPT :

Trung học phổ thông


MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1
1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI ........................................................................................... 1
2. ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU ................................................................. 2
2.1. Đối tƣợng........................................................................................................ 2
2.2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................ 3
3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU VÀ ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI ....................................... 3
3.1. Mục đích nghiên cứu ...................................................................................... 3
3.2. Đóng góp của đề tài........................................................................................ 3
4. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC ................................................................................... 3
5. CƠ SỞ PHƢƠNG PHÁP LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................ 3
5.1. Cơ sở phƣơng pháp luận ................................................................................ 3
5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................ 3
6. CẤU TRÚC CỦA ĐỀ TÀI ..................................................................................... 4

CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .................... 5
1.1. Những công trình liên quan đến đề tài của tác giả nƣớc ngoài ...................... 5
1.2. Những công trình liên quan đến đề tài của tác giả trong nƣớc ...................... 6
1.2.1. Những công trình trong lĩnh vực giáo dục học ........................................... 6
1.2.2. Những công trình trong lĩnh vực giáo dục lịch sử ...................................... 6
1.3. Những vấn đề đề tài kế thừa đƣợc từ các công trình đã công bố ................... 8
1.4. Những vấn đề đặt ra và cần giải quyết của đề tài ........................................ 11

CHƢƠNG 2: SỬ DỤNG TÀI LIỆU THAM KHẢO THEO HƢỚNG
PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH
SỬ - CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN .............................................. 13
2.1. Quan niệm, vai trò, ý nghĩa của sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch
sử ......................................................................................................................... 13
2.1.1. Quan niệm về tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử............................ 13
2.1.2. Vai trò, ý nghĩa của sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở

trƣờng THPT ....................................................................................................... 14


2.1.2.1. Vai trò ..................................................................................................... 14
2.1.2.2. Ý nghĩa ................................................................................................... 14
2.2. Các loại tài liệu tham khảo đƣợc sử dụng trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ
thông .................................................................................................................... 16
2.2.1. Tài liệu lịch sử ........................................................................................... 16
2.2.2. Tài liệu văn học ......................................................................................... 17
2.3. Phƣơng pháp sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử .................. 18
2.3.1. Phƣơng pháp sử dụng tài liệu lịch sử, văn kiện Đảng .............................. 18
2.3.2. Phƣơng pháp sử dụng tài liệu văn học ...................................................... 20
2.4. Những năng lực phát triển cho học sinh trong dạy học lịch sử ................... 22
2.4.1. Khái niệm năng lực ................................................................................... 22
2.4.2. Những năng lực phát triển cho học sinh trong dạy học lịch sử ................ 23
2.5. Tình hình thực tiễn sử dụng tài liệu tham khảo theo hƣớng phát triển năng
lực cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông................................ 25

CHƢƠNG 3: SỬ DỤNG TÀI LIỆU THAM KHẢO THEO HƢỚNG
PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH
SỬ VIỆT NAM TỪ NĂM 1930 - 1954, LỚP 12 THPT .....................31
3.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của phần lịch sử Việt Nam từ năm 1930
- 1954 ........................................................................................................... 31
3.1.1. Vị trí .......................................................................................................... 31
3.1.2. Mục tiêu..................................................................................................... 31
3.1.3. Nội dung .................................................................................................... 32
3.2. Một số yêu cầu chung................................................................................... 34
3.2.1. Phải đảm bảo tính cơ bản .......................................................................... 34
3.2.2. Nguyên tắc đảm bảo tính khoa học ........................................................... 35
3.2.3. Phải đảm bảo tính vừa sức ........................................................................ 35

3.2.4. Sử dụng tài liệu tham khảo phải phát huy tính tích cực của học sinh....... 36
3.2.5. Đảm bảo tính khả thi ................................................................................. 36
3.3. Sử dụng tài liệu tham khảo giúp học sinh tái hiện các sự kiện lịch sử ........ 37


3.4. Sử dụng tài liệu tham khảo giúp học sinh tổng hợp và khái quát hóa các sự
kiện lịch sử .......................................................................................................... 40
3.5. Sử dụng tài liệu tham khảo giúp học sinh rút ra các nhận định, kết luận về
những vấn đề lịch sử ........................................................................................... 43
3.6. Sử dụng tài liệu tham khảo phát triển ở học sinh năng lực tự học, tự nghiên
cứu các vấn đề lịch sử ......................................................................................... 48
3.7. Thực nghiệm sƣ phạm .................................................................................. 51
3.7.1. Mục đích .................................................................................................... 51
3.7.2. Nhiệm vụ, nguyên tắc và phƣơng pháp thực nghiệm ............................... 51
3.7.3. Tổ chức thực nghiệm sƣ phạm .................................................................. 51

KẾT LUẬN ................................................................................................ 53
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC


MỞ ĐẦU
1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Với tƣ cách là một bộ môn khoa học xã hội, Lịch sử là môn học có vai trò và ý
nghĩa vô cùng quan trọng đối với việc giáo dục thế hệ trẻ. Môn Lịch sử trong trƣờng
phổ thông không chỉ trang bị cho các em vốn kiến thức lịch sử của dân tộc và tìm hiểu
lịch sử của nhân loại mà còn góp phần to lớn trong việc phát triển năng lực học sinh,
xây dựng niềm tin, lòng tự tôn dân tộc, giáo dục truyền thống, chủ nghĩa yêu nƣớc
hình thành nhân cách và bản lĩnh con ngƣời Việt Nam. Song trên thực tế qua nhiều

năm gần đây, kết quả học tập và thi cử bộ môn chƣa tƣơng xứng với vị trí và tầm quan
trọng của bộ môn này.
Trong thực tế dạy học hiện nay chất lƣợng dạy học lịch sử đang đƣợc dƣ luận xã
hội hết sức quan tâm. Một bộ phận học sinh không hiểu hoặc nhận thức sai lệch về
những sự kiện, nhân vật, hiện tƣợng lịch sử, học trƣớc quên sau, rồi tâm trí ngại học lịch
sử… Nguyên nhân thì có rất nhiều song cơ bản nhất, quan trọng nhất, mang tính quyết
định nhất là tính chƣa phù hợp về nội dung, lạc hậu về phƣơng pháp. Vấn đề đặt ra là
làm thế nào để giải quyết mâu thuẫn giữa khối lƣợng kiến thức ngày càng phong phú mà
nhân loại tích lũy đƣợc và hạn chế về mặt thời gian học tập của học sinh. Làm thế nào
để tạo hứng thú cho học sinh qua mỗi tiết học lịch sử gắn với những con số, sự kiện luôn
đƣợc xem là khô khan, làm thế nào để mở rộng ra cách tiếp cận mới đối với tri thức lịch
sử, làm thế nào để phát triển năng lực cho học sinh thông qua dạy học lịch sử.
Hiện nay, việc đổi mới phƣơng pháp dạy học đã và đang đƣợc ứng dụng ở các
trƣờng THPT, tuy nhiên vẫn chƣa mang lại kết quả cao. Giáo viên phần lớn vẫn còn
duy trì cách dạy đọc chép, còn học sinh vẵn thụ động trong việc tiếp thu kiến thức - đó
là sự ỷ lại vào bài giảng của giáo viên ở trên lớp. Hiện trạng này duy trì ở hầu hết các
môn học trong đó có môn Lịch sử. Mặt khác, do quan niệm lịch sử là một “môn phụ”,
đặc thù của bộ môn là môn khô khan nhiều sự kiện vì vậy học sinh phổ thông không
hứng thú trong học tập lịch sử, học chỉ mang tính chất đối phó. Nhiều học sinh không
nắm đƣợc kiến thức lịch sử căn bản.
Để tăng hứng thú học tập môn Lịch sử cho học sinh thì bản thân môn lịch sử
phải đổi mới. Bộ môn Lịch sử phải xây dựng nội dung, chƣơng trình và phƣơng pháp
dạy nhƣ thế nào để khắc phục đƣợc quan niệm chỉ chú trọng lịch sử quân sự, đấu tranh
1


giai cấp, coi nhẹ lịch sử văn hóa, nghệ thuật. Nhƣ vậy, phải chú trọng đến dạy học liên
môn, đến việc đổi mới phƣơng pháp dạy học: Không chỉ sử dụng đơn nhất một
phƣơng pháp mà sử dụng đa dạng các phƣơng pháp dạy học khác nhau.
Phƣơng pháp dạy học lịch sử ngoài sử dụng lời nói sinh động, hấp dẫn, sử dụng

đồ dung trực quan một cách mềm dẻo, linh hoạt thì việc đa dạng hóa các nguồn tài
liệu, sử dụng các loại tài liệu tham khảo khác nhau vào bài học là điều không thể thiếu,
là một yêu cầu bức thiết. Tài liệu tham khảo đƣợc sử dụng vào tất cả các khóa trình
của lịch sử dân tộc cũng nhƣ lịch sử thế giới.
Lịch sử dân tộc Việt Nam là lịch sử “dựng nƣớc và giữ nƣớc” trong đó từ 1930 1954 là một trong những trang sử hào hùng, tiêu biểu cho cuộc đấu tranh giải phóng
dân tộc. Đảng Cộng sản Việt Nam đứng đầu là Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chèo lái con
thuyền Cách mạng Việt Nam qua bao ghềnh thác, cho đến ngày giành thắng lợi. Trong
quá trình ấy Đảng ta không những đề ra đƣờng lối chiến lƣợc đúng đắn mà còn tùy vào
hoàn cảnh cụ thể để đề ra sách lƣợc kịp thời giành thắng lợi mà ít tổn thất nhất. Do vậy,
dạy học lịch sử Việt Nam giai đoạn này một mặt giúp học sinh hiểu sâu sắc lịch sử dân tộc
nhƣng mặt khác củng cố niềm tin yêu vào Đảng, Bác Hồ, vào sự nghiệp cách mạng nƣớc
ta và phát triển năng lực cho các em. Để làm đƣợc điều này, nguồn tài liệu tham khảo, đặc
biệt là tài liệu văn kiện Đảng giữ vai trò quan trọng không thể thiếu.
Thực tế đang tồn tại hai xu hƣớng, hoặc là giáo viên không sử dụng tài liệu
tham khảo trong dạy học lịch sử hoặc là giáo viên quá lạm dụng tài liệu tham khảo,
làm mất đi định hƣớng về mục tiêu dạy học lịch sử, biến giờ học lịch sử thành giờ học
các bộ môn khác, đó là vấn đề đặt ra mà chúng ta cần giải quyết. Bên cạnh đó, sử dụng
tài liệu tham khảo theo hƣớng phát triển năng lực học sinh chƣa đƣợc chú trọng trong
dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông.
Xuất phát từ những lý do trên chúng tôi chọn đề tài “Sử dụng tài liệu tham khảo
theo hƣớng phát triển năng lực học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam từ 1930 –
1954, lớp 12 THPT” làm khóa luận tốt nghiệp.
2. ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU

2.1. Đối tƣợng
Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là phƣơng pháp sử dụng tài liệu tham khảo
trong dạy học lịch sử Việt Nam từ năm 1930 - 1954, lớp 12 THPT.

2

2.2. Phạm vi nghiên cứu
Do trình độ và thời gian có hạn, đề tài chỉ đi vào tìm hiểu lí luận chung, làm rõ
vai trò, ý nghĩa của sử phƣơng pháp sử dụng tài liệu tham khảo theo hƣớng phát triển
năng lực học sinh và vận dụng phƣơng pháp này trong dạy học phần lịch sử Việt Nam
từ 1930 - 1954, lớp 12 THPT.
3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU VÀ ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI

3.1. Mục đích nghiên cứu
Qua nghiên cứu lý luận và thực tiễn dạy học lịch sử chúng tôi khẳng định vai
trò, ý nghĩa của tài liệu tham khảo trong dạy học. Theo đó, chúng tôi xác định các loại
tài liệu tham khảo có thể sử dụng và Phƣơng pháp sử dụng các loại tài liệu tham khảo
đó theo hƣớng phát triển năng lực học sinh nhằm nâng cao chất lƣợng, hiệu quả bài
học khi dạy học phần lịch sử Việt Nam từ 1930 - 1954, lớp 12 THPT.
3.2. Đóng góp của đề tài
Hoàn thành khóa luận góp phần: Nâng cao nhận thức đúng về sử dụng tài liệu
tham khảo, biết cách vận dụng sang tạo, phù hợp các loại tài liệu tham khảo trong dạy
học lịch sử nói chung, dạy học lịch sử Việt Nam từ 1930 - 1954 nói riêng, góp phần
nâng cao chất lƣợng dạy học bộ môn.
Làm tài liệu tham khảo cho giáo viên và học sinh ở các trƣờng phổ thông
4. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC

Nếu lựa chọn đúng các tài liệu tham khảo và có phƣơng pháp sử dụng thích hợp
sẽ nâng cao dạy học khóa trình dạy học lịch sử Việt Nam từ 1930 - 1954, lớp 12 THPT
nói riêng và lịch sử dân tộc nói chung.
5. CƠ SỞ PHƢƠNG PHÁP LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

5.1. Cơ sở phƣơng pháp luận
Khóa luận thực hiện dựa trên cơ sở lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin, tƣ tƣởng Hồ
Chí Minh, quan điểm của Đảng về giáo dục và giáo dục lịch sử, lí luận về phƣơng

pháp dạy học bộ môn.
5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu
Đề tài sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu chung: Nghiên cứu tài liệu, phân
tích, tổng hợp, đối chiếu, so sánh, khóa luận sử dụng hai phƣơng pháp cơ bản là điều
tra - thực nghiệm.
Điều tra: Chúng tôi tiến hành phát phiếu điều tra, phát vấn giáo viên và học sinh
ở trƣờng THPT
3


Thực nghiệm: Tiến hành soạn giáo án và thực nghiệm một tiết dạy cụ thể của
khóa trình để khẳng định tính khả thi của việc sử dụng tài liệu tham khảo theo hƣớng
phát triển năng lực trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông.
6. CẤU TRÚC CỦA ĐỀ TÀI

Đề tài ngoài phần mở đầu, phần kết luận, mục lục, danh mục tài liệu tham khảo.
Nội dung chính của khóa luận đƣợc trình bày trong 3 chƣơng:
Chƣơng 1: Tổng quan về vấn đề nghiên cứu
Chƣơng 2: Sử dụng tài liệu tham khảo theo hƣớng phát triển năng lực học sinh
trong dạy học lịch sử - cơ sở lí luận và thực tiễn
Chƣơng 3: Sử dụng tài liệu tham khảo theo hƣớng phát triển năng lực học sinh
trong dạy học lịch sử Việt Nam từ 1930 – 1954, lớp 12 THPT

4


CHƢƠNG 1
TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
Vấn đề sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở trƣờng THPT không
phải là một đề tài mới mà nó đã đƣợc đề cập đến trong một số công trình nghiên cứu ở

trong và ngoài nƣớc.
1.1. Những công trình liên quan đến đề tài của tác giả nƣớc ngoài
I. F. Kharlamốp trong cuốn “Phát huy tính tích cực học tập của học sinh nhƣ thế
nào?” đã chỉ rõ: Trong quá trình làm việc với sách giáo khoa và tài liệu học tập, học
sinh nắm vững và củng cố đƣợc kiến thức. Tài liệu học tập - tự nó đã chứa đựng nhiều
yếu tố kích thích, động viên tính ham hiểu biết và tính tích cực tƣ duy học sinh. Đó là
tính chất mới lạ của tri thức khoa học, tính sáng tỏ của các sự kiện, sự thâm nhập sâu
xa vào bản chất của hiện tƣợng. Tài liệu tham khảo còn góp phần hoàn thành nhiệm vụ
giáo dục tƣ tƣởng, tình cảm, hoàn thiện nhân cách cho học sinh.
N. G. Đai - ri - nhà giáo dục Liên Xô trƣớc đây trong tác phẩm “Chuẩn bị giờ
học lịch sử nhƣ thế nào?” đã nêu lên các vấn đề:
Thứ nhất: Những yêu cầu quan trọng của một giờ học. Theo tác giả, giờ học là
“một tổng hợp sƣ phạm cực kì phức tạp” [13; 6]. Tác giả đã nêu 14 yêu cầu của một
giờ học lịch sử nhƣ: xác định đƣợc tính đúng đắn, ý nghĩa của giờ học; có phƣơng tiện
dạy học cần thiết, ngôn ngữ chính xác của thầy giáo…. Trong đó, tác giả đã khẳng
định vai trò, tầm quan trọng của các nguồn tài liệu tham khảo để một giờ học lịch sử
có kết quả thiết thực. Tác giả đề nghị giáo viên phải “vận dụng những nguồn tri thức…
vận dụng các nguồn tài liệu muôn hình muôn vẻ” [13; 8]. N. G. Đai - ri nhấn mạnh:
“phải sử dụng không ngừng có hệ thống tất cả mọi nguồn tƣ liệu muôn hình muôn vẻ:
Tác phẩm kinh điển, văn kiện Đảng, sách chuyên khảo, sách giáo khoa, sách văn nghệ,
hồi ký, tạp chí, …phải nắm đƣợc một cách thông thạo tài liệu tham khảo chuyên đề về
phƣơng pháp dạy học và thiết bị giảng dạy” [13; 13]. Bởi vì, “lựa chọn tài liệu khéo
léo, nhằm mục đích đem lại cho giờ học sự phong phú về kiến thức, tình cảm, tƣ
duy…” [13; 35], “vì nó nâng hứng thú đối với học sinh, nó mở rộng kiến thức và điều
chủ yếu là nó nâng sự hiểu biết về quá khứ lên một trình độ mới” [13; 88].
Từ việc nhấn mạnh vai trò của tài liệu tham khảo. Ông đề xuất phƣơng pháp sử
dụng sách giáo khoa, tài liệu tham khảo, thể hiện qua một sơ đồ nổi tiếng mang tên ông:

5

1

2
2

3

Trong đó, ô số 1 là phần kiến thức không có trong sách giáo khoa, nhƣng có
trong bài giảng của giáo viên, kiến thức này giáo viên lấy từ các nguồn tài liệu tham
khảo nhƣ: Tài liệu lịch sử gốc, văn kiện Đảng, tài liệu văn học, … Cũng có nghĩa
khẳng định các kiến thức ở các nguồn tài liệu ngoài sách giáo khoa là một trong những
kiến thức không thể thiếu trong bài giảng của giáo viên.
Trong giáo trình “Phƣơng pháp dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông”, A. A.
Vaghin - nhà nghiên cứu phƣơng pháp dạy học của Liên Xô trƣớc đây cũng đã chỉ rõ:
Tài liệu lịch sử chiếm vị trí quan trọng trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông, lĩnh
hội tài liệu ấy là điều kiện cần thiết làm cho học sinh có quan điểm đúng đắn về lịch
sử. Tác giả viết: “Tài liệu kiến thức lịch sử chiếm một vị trí quan trọng trong khóa
trình dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông. Việc lĩnh hội tài liệu ấy là điều kiện cần
thiết… Dựa vào tài liệu đó, trƣớc hết chúng ta phải nêu cho học sinh thấy những quy
luật khách quan cơ bản của lịch sử” [15; 4].
1.2. Những công trình liên quan đến đề tài của tác giả trong nƣớc
1.2.1. Những công trình trong lĩnh vực giáo dục học
Theo tác giả Nguyễn Cảnh Toàn trong cuốn “Quá trình dạy và tự học” đã cho
thấy vai trò của tài liệu tham khảo trong quá trình tự học; tài liệu và sách giáo khoa là
ngoại lực giúp học sinh trong quá trình tự học, tự chiếm lĩnh tri thức. [ 61]
Theo PGS. TS Đặng Thành Hƣng trong tác phẩm “Dạy học hiện đại lí luận –
biện pháp – kỹ thuật” cũng đã nêu lên cách sử dụng các phƣơng tiện dạy học trong đó
có tài liệu tham khảo.
1.2.2. Những công trình trong lĩnh vực giáo dục lịch sử

Trong cuốn “Một số chuyên đề phƣơng pháp dạy học lịch sử” của Hội giáo dục
lịch sử khoa lịch sử - Đại học sƣ phạm Hà Nội do các tác giả GS. TS Phan Ngọc Liên PGS. TS Trịnh Đình Tùng - PGS. TS Nguyễn Thị Côi - TS Trần Vĩnh Tƣờng ( đồng
chủ biên), có bài “Sử dụng văn kiện Đảng trong dạy học lịch sử dân tộc ở trƣờng phổ
thông” của ThS. Đỗ Hồng Thái. Trong đó, tác giả chỉ rõ cách phân lọại văn kiện Đảng
trong dạy học lịch sử. Đó là cách phân loại văn kiện của Đảng theo các cấp Trung
ƣơng và cấp Đảng bộ địa phƣơng; cách phân loại văn kiện theo các thời kỳ lịch sử; và
6


cách phân loại văn kiện thuộc các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, giáo dục, quân sự,… Tiếp
đó, tác giả trình bày ý nghĩa của việc sử dụng văn kiện Đảng trong dạy học lịch sử. Sử
dụng văn kiện Đảng trong dạy học lịch sử có ý nghĩa trên cả ba mặt là giáo dƣỡng,
giáo dục và phát triển. Bên cạnh đó, trong bài viết này tác giả cũng đã trình bày các
nguồn tài liệu văn kiện Đảng đƣợc dùng trong dạy học phần lịch sử dân tộc từ năm
1930 đến 1945. Cuối cùng trong bài viết này tác giả đã làm rõ phƣơng pháp sử dụng
văn kiện Đảng trọng dạy học khóa trình lịch sử dân tộc ở trƣờng phổ thông. Đó là
phƣơng pháp sử dụng văn kiên Đảng trong bài học lịch sử nội khóa và sử dụng văn
kiện Đảng trong hoat động ngoại khóa.
Cũng trong cuốn “Một số chuyên đề phƣơng pháp dạy học lịch sử”, còn có bài
viết “Tài liệu Hồ Chí Minh trong dạy học cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp
(1945 – 1954)” của tác giả là TS – Thƣợng tá Nguyễn Minh Đức.
Trong cuốn “Phƣơng pháp dạy học môn Lịch sử ở trƣờng phổ thông cấp 2”,
(Tập 1) - NXB GD, 1975 - Phan Ngọc Liên, Nguyễn Phúc. Vấn đề sử dụng tài liệu
tham khảo trong dạy học lịch sử đƣợc đề cập tại chƣơng IX, phần II. “Phƣơng pháp
giảng đọc”. Tác giả khẳng định sử dụng tài liệu tham khảo trong đó có tài liệu văn học,
sách báo…Là một trong 3 biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử. Tác giả
cũng đã nêu ra các biện pháp sử dụng tài liệu trong dạy học lịch sử.
Giáo trình “Phƣơng pháp dạy học lịch sử”, tập II – Phan Ngọc Liên (chủ biên) –
XB 2002 – NXB Đại học sƣ phạm, các tác giả đã tập trung làm rõ những cơ sở lí luận
và thực tiễn của phƣơng pháp sử dụng tài liệu tham khảo (phần III chƣơng X), đặc biệt

tác giả đã đi sâu làm rõ vai trò, ý nghĩa, nguyên tắc, yêu cầu, phƣơng pháp sử dụng tài
liệu lịch sử, văn kiện Đảng, Nhà nƣớc và tài liệu văn học trong dạy học lịch sử ở
trƣờng phổ thông.
Cũng trong cuốn sách này trong phần VI, “Hoạt động ngoại khóa trong dạy học
lịch sử” tác giả Nguyễn Thị Côi khẳng định sử dụng tài liệu tham khảo là một trong
những biện pháp để tổ chức những buổi sinh hoạt ngoại khóa dƣới hình thức là đọc
sách. Ở phần này, cô Nguyễn Thị Côi đã đƣa ra một số loại sách văn học, văn kiện
Đảng, các hồi kí, kí sự cách mạng có thể sử dụng trong buổi sinh hoạt ngoại khóa.
Trong bài viết “Để dạy và học tốt sử nhà văn cũng phải vào cuộc” – 27/7/2007
(Hà Nội) – ĐH Quốc gia Hà Nội (Báo điện tử), GS. TS khoa học Nguyên Xuân Hãn,
khẳng định vai tò quan trọng của những tác phẩm văn học có giá trị lịch sử là bổ trợ
7


cho việc học tập lịch sử. GS đã đƣa ra một số cuốn sách đã xuất bản: “Danh nhân Việt
Nam” – Ngô Văn Phú – xuất bản 6/2007 – NXB Công an nhân dân; “Ba nhà cải cách”
– Vũ Ngọc Tiến – xuất bản 8/2000 – NXB Văn nghệ TP. Hồ Chí Minh.
Cuốn “Những vấn đề lịch sử trong tác phẩm Hồ Chí Minh”, Nhà xuất bản Đại
học Quốc gia Hà Nội, xuất bản năm 1999 do giáo sƣ Phan Ngọc Liên (chủ biên) đã
trích dẫn một số tài liệu dùng cho dạy học ở các bài, các chƣơng trong chƣơng trình
lịch sử ở trƣờng phổ thông.
Ngoài ra, có một số luận văn đề cập đến phƣơng pháp sử dụng tài liệu tham khảo
trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông, nhƣ:
Luận văn thạc sĩ về phƣơng pháp giảng dạy lịch sử “Sử dụng tài liệu văn kiện
Đảng trong dạy học lịch sử Việt Nam (giai đoạn 1975 đến nay) nhằm giáo dục cho học
sinh niềm tin vào con đƣờng đi lên chủ nghĩa xã hội” của học viên Đặng Thị Hƣơng
Sen, đã chỉ ra một số biện pháp sƣ phạm sử dụng tài liệu là văn kiện Đảng trong dạy
học lịch sử Việt Nam.
Luận văn “Sử dụng tài liệu văn học nhằm nâng cao hiệu quả dạy học chƣơng
Văn hóa và truyền thống dân tộc trong sách giáo khoa lịch sử lớp 11” của Cao Thị

Nhiếp, Đại học sƣ phạm Vinh.
Luận án thạc sĩ “Sử dụng tài liệu báo chí trong dạy học bài “Cuộc vận động dân
chủ 1936 – 1939” trong sách giáo khoa lịch sử lớp 12, không chuyên ban” của Nguyễn
Thành Nhân, Đại học phạm Hà Nội.
Trong khóa luận tốt nghiệp “Sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học khoá trình
lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 – 1918, (lớp 11 – nâng cao)” của Hoàng Thị Sinh,
Đại học Vinh đã làm rõ ý nghĩa của việc sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch
sử ở trƣờng phỏ thông, các loại tài liệu tham khảo và phƣơng pháp sử dụng tài liệu
tham khảo trong dạy học khóa trình lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858 – 1918, (lớp 11 –
nâng cao)
1.3. Những vấn đề đề tài kế thừa đƣợc từ các công trình đã công bố
Tất cả những công trình đã công bố đề cập đến những vấn đề nhƣ: Vai trò, ý
nghĩa của việc sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông;
các loại tìa liệu tham khảo và phƣơng pháp sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học
lịch sử ở trƣờng phổ thông. Các kết quả nghiên cứu nêu trên là nguồn tài liệu quan

8


trọng để chúng tôi tham khảo và sử dụng khi thực hiện khóa luận này. Từ các công
trình nghiên cứu trên, đề tài có thể kế thừa đƣợc những vấn đề sau:
Trƣớc hết, cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng tài liệu tham khảo, vai trò
ý nghĩa của việc sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông,
trong đó chủ yếu là tài liệu văn học và tài liệu văn kiện Đảng.
Thứ hai, cách thức phân loại các nguồn tài liệu tham khảo đƣợc sử dụng trong
dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông.
Thứ ba, phƣơng pháp sử dụng các loại tài liệu nhƣ văn kiện Đảng, tài liệu văn
học….
Thứ tƣ, một số tài liệu tham khảo đƣợc sử dụng trong dạy học lịch sử dân tộc.
Chẳng hạn nhƣ trong cuốn “Một số chuyên đề phƣơng pháp dạ học lịch sử” của

hội giáo dục lịch sử khoa lịch sử - Đại học sƣ phạm Hà Nội do các tác giả GS.TS Phan
Ngọc Liên – PGS.TS Trịnh Đình Tùng – PGS.TS Nguyễn Thị Côi – TS. Trần Vĩnh
Tƣờng (đồng chủ biên), tác giả Đỗ Hồng Thái đã trình bày và khẳng định ý nghĩa của
việc sử dụng tài liệu tham khảo là văn kiện Đảng trong dạy học lịch sử dân tộc. Sử
dụng văn kiện Đảng trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông có ý nghĩa trên cả ba
mặt nhƣ sau:
Về giáo dƣỡng: Văn kiện Đảng là căn cứ khoa học quan trọng để học sinh bổ
sung, hoàn thiện, củng cố, khắc sâu kiến thức lịch trong quá trình học tập bộ môn. Dựa
vào những Văn kiện của Đảng, các em có thể hiểu sâu sắc nguyên nhân xuất hiện, tiến
trình phát triển và ý nghĩa lịch sử của nhiều sự kiện, hiện tƣợng lịch sử. Đặc biệt,
những văn kiện Đảng trong các thời kỳ giúp các em nhận thức rõ những bƣớc phát
triển thăng trầm của cách mạng, thể hiện cuộc đấu tranh gay go, quyết liệt của nhân ta,
kiên quyết giành cho kỳ đƣợc độc lập, tự do của dân tộc.
Về giáo dục: Dạy học lịch sử có ƣu thế trong việc giáo dục tƣ tƣởng chính trị cho
học sinh, muốn hoàn thành tốt nhiệm vụ giáo dục thế hệ trẻ thì việc sử dụng tài liệu
tham khảo trong dạy học khóa trình lịch sử dân tộc là một yêu cầu bắt buộc. Thông
qua sử dụng sách giáo khoa kết hợp với tài liệu văn kiện Đảng để giáo dục cho các em
tình yêu quê hƣơng đất nƣớc, trân trọng, giữ gìn những di tích, giá trị văn hóa, biết ơn
những ngƣời có công với cách mạng.

9


Về phát triển: Sử dụng văn kiện Đảng trong dạy học lịch sử góp phần phát
triển năng lực tƣ duy độc lập, sáng tạo của học sinh, năng lực phân tích, đánh giá các
vấn đề lịch sử.
Ngoài ra, tác giả cũng đã trình bày những loại tài liệu văn kiện Đảng đƣợc dùng
trong dạy học phần lịch sử dân tộc từ 1930 – 1945.
Bên cạnh đó, tác giả Đỗ Hồng Thái cũng đã trình bày phƣơng pháp sử dụng văn
kiện Đảng trong dạy học khóa trình lịch sử dân tộc ở trƣờng phổ thông. Bài viết đã chỉ

ra cách sử dụng tài liệu văn kiện Đảng trong bài học lịch sử nội khóa và trong hoạt
động ngoại khóa.
Trên đây là những vấn đề mà đề tài có thể kế thừa đƣợc từ bài viết “Sử dụng văn
kiện Đảng trong dạy học lịch sử dân tộc ở trƣờng phổ thông” của thạc sĩ Đỗ Hồng Thái.
Trong giáo trình “Phƣơng pháp dạy học lịch sử” tập II - Phan Ngọc Liên (chủ
biên) - xuất bản năm 2002, NXB Đại học sƣ phạm, các tác giả đã đi sâu làm rõ vai trò,
ý nghĩa, nguyên tắc, yêu cầu và phƣơng pháp sử dụng tài liệu tham khảo, trong đó có
tài liệu lịch sử, văn kiện Đảng, Nhà nƣớc và tài liệu văn học. Giáo trình đã làm rõ
những trƣờng hợp sử dụng tài liệu lịch sử, văn kiện Đảng, Nhà nƣớc, đó là:
Thứ nhất, dùng để cụ thể hóa các hiện tƣợng, sự kiện lịch sử đang học, nhằm
tạo cho học sinh có biểu tƣợng rõ rang, cụ thể, có hình ảnh tang thêm tính chất sinh
động, gợi cảm của bài giảng và gây hứng thú cho việc học tập của các em.
Thứ hai, giáo viên sử dụng tài liệu tham khảo để giải thích một số sự kiện lịch sử,
học sinh hiểu đƣợc bản chất của sự kiện, càng làm cho các em thêm hứng thú học tập.
Thứ ba, tài liệu lịch sử dùng trong bài học làm cơ sở chứng minh cho một luận
điểm khoa học để hiểu đúng một sự, một quá trình lịch sử.
Thứ tƣ, tài liệu lịch sử đƣợc sử dụng trong ôn tập, kiểm tra, bài tập, hoạt động
ngoại khóa.
Còn đối với tài liệu văn học, cuốn giáo trình này đã làm rõ vai trò to lớn của
việc sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông.
Trƣớc hết, các tác phẩm văn học, bằng những hình tƣợng cụ thể, có tác động
mạnh mẽ đến tƣ tƣởng, tình cảm ngƣời đọc, trình bày những nét đặc trƣng của các
hiện tƣợng kinh tế, chính trị, những quy luật của đời sống xã hội.
Thứ hai, các tác phẩm văn học góp phần quan trọng làm cho bài giảng sing
động, hấp dẫn, năng cao hứng thú học tập của học sinh. Bởi vì, các tác phẩm thực sự
10


có giá trị đều phản ánh cuộc sống một cách trân thực.
Đối với phƣơng pháp sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử, giáo trình

đã đƣa ra ba biện pháp sau:
Thứ nhất, đƣa ra bài giảng một đoạn ngắn thơ, văn, nhằm minh họa cho những
sự kiện đang học, làm cho nội dung bài thêm phong phú và giờ học thêm sinh động.
Thứ hai, dùng một đoạn trích để cụ thể hóa sự kiện, nêu ra một kết luận khái
quát giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn một thời kỳ, một sự kiện lịch sử, một nhân vật.
Thứ ba, tài liệu văn học đƣợc sử dụng để tổ chức những buổi sinh hoạt ngoại khóa.
Nhƣ vậy, những nội dung trong giáo trình nhƣ vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng
tài liệu tham khảo, cách phân loại tài liệu lịch sử và tài liệu văn học; phƣơng pháp sử
dụng tài liệu lịch sử, văn kiện Đảng, Nhà nƣớc và tài liệu văn học là những vấn đề mà
đề tài kế thừa đƣợc.
1.4. Những vấn đề đặt ra và cần giải quyết của đề tài
Có thể nói có rất nhiều công trình nghiên cứu, bài viết đề cập đến vấn đề sử
dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông. Các công trình đã
làm rõ những cơ sở lý luận và thực tiễn cũng nhƣ đề cập đến việc sử dụng tài liệu tham
khảo ở một số giai đoạn lịch sử nhất định. Tuy nhiên, chƣa có một công trình nghiên
cứu, bài viết nào giải quyết đầy đủ đề cập đến, giải quyết đầy đủ, hệ thống việc sử
dụng tài liệu tham khảo theo hƣớng phát triển năng lực học sinh trong dạy học lịch sử
Việt Nam từ 1930 – 1954. Chính vì chƣa có công trình nào đi vào cụ thể việc sử dụng
tài liệu tham khảo theo hƣớng phát triển năng lực học sinh trong dạy học lịch sử dân
tộc từ 1930 – 1954, nên có rất nhiều vấn đề đặt ra và cần đề tài giải quyết, đó là:
Trƣớc hết, đề tài cần phải tiếp tục đi sâu và làm rõ vai trò, ý nghĩa của việc sử
dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông. Qua đó, khẳng định
việc sử dụng tài liệu tham khảo góp phần nâng cao hiệu quả, chất lƣợng dạy học lịch
sử ở trƣờng phổ thông.
Thứ hai, đề tài cần phải trình bày đƣợc những năng lực có thể phát triển cho học
sinh trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông nói chung, dạy học lịch sử Việt Nam từ
1930 – 1954 nói riêng, ví dụ nhƣ năng lực khái quát hóa, tổng hợp hóa các sựu kiện
lịch sử; năng lực rút ra những nhận định, quy luật lịch sử hay phát triển ở học sinh
năng lực tự học…

11


Đây là vấn đề chƣa có công trình, bài viết nào làm rõ đƣợc nên đòi hỏi đề tài
phải giải quyết.
Thứ ba, đề tài cũng phải đi sâu nghiên cứu, điều tra về tình hình thực tiễn sử
dụng tài liệu tham khảo theo hƣớng phát triển năng lực cho học sinh trong dạy học lịch
sử ở trƣờng phổ thông.
Để từ đó rút ra những kết luận, nhận xét đúng đắn, cần thiết.
Thứ tƣ, đề tài cần làm rõ đƣợc vị trí, mục tiêu, nội dung của phần lịch sử Việt
Nam từ năm 1930 – 1954, lớp 12 THPT. Từ đó ta sẽ xác định những loại tài liệu tham
khảo đƣợc sử dụng trong dạy học lịch sử Việt Nam từ 1930 – 1954.
Thứ năm, đề tài phải làm rõ phƣơng pháp sử dụng tài liệu tham khảo giúp học
sinh phát triển các năng lực, đó là sử dụng tài liệu tham khảo giúp học sinh tái hiện các
sự kiện lịch sử; sử dụng tài liệu giúp các em tổng hợp và khái quát hóa các sự kiện lịch
sử; phát triển ở học sinh năng lực rút ra các nhận định, kết luận và những vấn đề lịch
sử, đồng thời phát triển ở các em năng lực tự học, năng lực tự nghiên cứu các vấn đề
lịch sử. Đây là những vấn đề trọng tâm của đề tài đòi hỏi phải giải quyết đầy đủ một
cách có hệ thống.
Cuối cùng đề tài cần tiến hành thực nghiệm sự phạm để kiểm chững tính khả thi
và tính thực tiễn của đề tài.

12


CHƢƠNG 2
SỬ DỤNG TÀI LIỆU THAM KHẢO
THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH
TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ - CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
2.1. Quan niệm, vai trò, ý nghĩa của sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử

2.1.1. Quan niệm về tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử
Cho đến nay, có nhiều quan niệm khác nhau về tài liệu và tài liệu tham khảo.
Trong dạy học tài liệu và tài liệu tham khảo đƣợc hiểu một cách tổng quát nhất là công
cụ phục vụ có hiệu quả cho quá trình dạy và học. Còn theo Nguyễn Nhƣ Ý trong “Đại
từ điển tiếng Việt” khái niệm “tài liệu” đƣợc hiểu theo 2 nghĩa: Thứ nhất, tài liệu là
văn bản giúp cho việc tìm hiểu một vấn đề nhƣ tài liệu học tập, tài liệu tham khảo; Thứ
hai, tài liệu là sử liệu. Xét theo cách hiểu thứ hai thì tài liệu tham khảo là nguồn sử liệu
giúp cho việc tìm hiểu những vấn đề quan trọng của lịch sử. Tài liệu tham khảo là
phƣơng tiện có hiệu quả để hiểu rõ hơn sách giáo khoa, là nguồn tài liệu cần thiết để
bổ sung, đào sâu, mở rộng tri thức lịch sử cho học sinh, góp phần nâng cao chất lƣợng
dạy học.
Có nhiều loại tài liệu tham khảo sử dụng trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ
thông. Theo Phan Ngọc Liên, hiện nay các loại tài liệu tham khảo đƣợc sử dụng trong
dạy học lịch sử ở phổ thông tựu chung gồm hai loại: tài liệu lịch sử và tài liệu văn học.
- Tài liệu lịch sử theo nghĩa rộng, là tất cả những hiện vật, văn bản mang thông
tin về quá khứ xã hội loài ngƣời và dân tộc. Qua đó con ngƣời có thêm những hiểu biết
cần thiết về lịch sử dân tộc cũng nhƣ lịch sử xã hội loài ngƣời.
- Tài liệu văn học chính là những tác phẩm văn học đƣợc đƣa vào làm công cụ
cho việc giảng dạy, nghiên cứu một số lĩnh vực khoa học.
Vậy tác phẩm văn học là gì? Theo Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi
trong cuốn: “Từ điển thuật ngữ văn học” thì tác phẩm văn học là công trình nghệ thuật
ngôn từ do cá nhân hoặc tập thể sáng tạo nhằm thể hiện khái quát bằng hình tƣợng về
cuộc sống con ngƣời, biểu hiện tâm tƣ, tình cảm, thái độ của chủ thể trƣớc thực tại.
Tác phẩm văn học là sự thống nhất trọn vẹn của các yếu tố đề tài, chủ đề, tƣ tƣởng
nhân vật, kết cấu, cốt truyện, lời văn.

13


2.1.2. Vai trò, ý nghĩa của sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử ở

trƣờng THPT
2.1.2.1. Vai trò
Do đặc trƣng của việc học tập lịch sử, các loại tài liệu tham khảo, học tâp khác
(ngoài sách giáo khoa) góp phần nhất định vào việc khôi phục, tái hiện hình ảnh quá
khứ. Các loại tài liệu này là căn cứ khoa học, bằng chứng về tính chính xác, tính cụ
thể, phong phú của sự kiện lịch sử mà học sinh cần thu nhận; nó giúp các em khắc
phục việc “hiện đại hóa” lịch sử, hoặc “hƣ cấu” sai sự thật. Là một nguồn kiến thức
quan trọng, tài liệu tham khảo cần đƣợc thẩm định, phân tích nội dung và lựa chọn
những phần chính xác, phù hợp với trình độ và yêu cầu học tập của học sinh.
Việc sử dụng tài liệu tham khảo còn giúp học sinh có thêm cơ sở để nắm vững
bản chất các sự kiện, hình thành khái niêm, hiểu rõ những quy luật, bài học quan trọng
của lịch sử, rèn luyện cho học sinh thói quen nghiên cứu khoa học, phát triển tƣ duy
lịch sử. Tài liệu tham khảo là phƣơng tiện có hiệu quả để hiểu rõ hơn sách giáo khoa,
góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học.
2.1.2.2. Ý nghĩa
Sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử có ý nghĩa trên cả ba mặt: Giáo
dƣỡng, giáo dục và phát triển:
* Về mặt giáo dƣỡng
Hình thành tri thức lịch sử cho học sinh là một trong những nhiệm vụ quan
trọng hàng đầu trong dạy học lịch sử ở trƣòng phổ thông. Muốn hình thành tri thức
lịch sử cho học sinh phải dựa vào quá trình nhận thức lịch sử của học sinh.
Quá trình nhận thức lịch sử của học sinh cũng tuân theo quy luật nhận thức
chung của loài ngƣời nhƣ Lênin đã đúc rút: Từ trực quan sinh động đến tƣ duy trừu
tƣợng và từ tƣ duy trừu tƣợng đến thực tiễn. Đó là con đƣờng biện chứng của nhận
thức chân lí, nhận thức hiện thực khách quan.
Nhƣng đặc trƣng của khoa học lịch sử là các sự kiện, các nhân vật đều diễn ra
trong quá khứ nên nhận thức lịch sử có nét đặc thù so với nhận thức chung của loài
ngƣời. Nhận thức lịch sử là nhận thức những gì đã qua và không lặp lại cho nên giai
đoạn nhận thức cảm tính không thể tri giác trực tiếp mà phải thông qua sự kiện lịch sử
để tạo biểu tƣợng lịch sử từ đó hình thành khái niệm, rút ra quy luật và bài học lịch sử.

14


Muốn tái hiện bức tranh quá khứ một cách sinh động thì chúng ta phải dựa trên
cơ sở của tài liệu tham khảo. Tài liệu tham khảo có ý nghĩa quan trọng trong việc khôi
phục, tái hiện hình ảnh quá khứ. Nó là căn cứ khoa học, là bằng chứng về tính chân
thực, tính cụ thể phong phú của sự kiện mà học sinh cần tiếp nhận. Trên cơ sở đó học
sinh cũng tránh đƣợc việc “tô hồng” hay “bôi đen” lịch sử hay hiện đại hoá lịch sử.
Qua các nguồn tài liệu tham khảo phong phú, chân xác còn giúp cho học sinh có
thêm cơ sở để nắm vững bản chất của sự kiện, hình thành khái niệm, rút ra quy luật và
bài học lịch sử. Tài liệu càng đầy đủ tri thức càng chính xác, phong phú, toàn diện thì
học sinh càng dễ dàng hơn để hiểu bản chất, quy luật lịch sử.
Mặt khác, tài liệu tham khảo là phƣơng tiện quan trọng để học sinh nắm vững
và mở rộng kiến thức lịch sử trong sách giáo khoa.
Nhƣ vậy, trong việc hình thành tri thức lịch sử cho học sinh ta có thể khẳng định
tài liệu tham khảo là cơ sở, là cái nền để học sinh tích luỹ và lĩnh hội tri thức lịch sử.
* Về giáo dục tƣ tƣởng, tình cảm, thái độ cho học sinh
Sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử có tác dụng giáo dục to lớn.
Tài liệu tham khảo là bằng chứng gốc, là “sự thật” của lịch sử nên có hiệu
quả giáo dục cao. Nhìn vào các tấm gƣơng có thật học sinh sẽ cảm phục từ đó học
tập noi theo. Thông qua những hình ảnh sinh động, những lời thơ, lời văn truyền
cảm không chỉ giúp học sinh hiểu quá khứ mà còn bồi đắp tƣ tƣởng, tình cảm, lòng
yêu quê hƣơng đất nƣớc, lòng tự hào dân tộc, lòng kính yêu quần chúng nhân dân
và các nhân vật lịch sử.
Trong giai đoạn phát triển kinh tế hiện nay, với những mặt trái của cơ chế thị
trƣờng đang làm suy thoái đi nhiều giá trị đạo đức thì việc dạy sử để dạy ngƣời càng có ý
nghĩa. Đặc biệt khi sử dụng tài liệu tham khảo học sinh có nhận thức sâu hơn về quá khứ,
rút ra đƣợc bài học từ quá khứ từ đó sẽ hình thành tƣ tƣởng, tình cảm đúng đắn.
* Về rèn luyện và phát triển kỹ năng cho học sinh

Sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử là phƣơng pháp phát huy tính
tích cực học tập của học sinh một cách có hiệu quả, góp phần nâng cao năng lực tƣ
duy của học sinh.
Thông qua các nhận định, đánh giá, thông qua các hình ảnh, hình tƣợng tài liệu
tham khảo thực sự có tác dụng kích thích học sinh suy nghĩ, tiến hành các thao tác so

15


sánh, tổng hợp, suy luận lịch sử để hiểu sâu sắc hơn bản chất sự kiện cũng nhƣ mối
quan hệ giữa các sự kiện.
Giáo viên sử dụng những câu hỏi khi học sinh làm việc với tài liệu tham khảo
hầu hết là những câu hỏi phát triển tƣ duy học sinh: vì sao? nhƣ thế nào? Do vậy mà
cũng góp phần lớn để học sinh phát triển tƣ duy.
Mặt khác, sử dụng tài liệu tham khảo còn góp phần phát triển cho học sinh thói
quen và kỹ năng tự học, tự làm việc với tài liệu để phục vụ cho học tập. Đây là tiền đề
để học sinh hình thành khả năng nghiên cứu khoa học cũng nhƣ phát triển năng lực
nhận thức cho học sinh.
2.2. Các loại tài liệu tham khảo đƣợc sử dụng trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ
thông
2.2.1. Tài liệu lịch sử
- Tài liệu hiện vật: Bao gồm các di vật và di tích lịch sử qua các thời kỳ. Đây là
loại tài liệu gốc, là bằng chứng hiển nhiên về sự tồn tại, phát triển của xã hội loài
ngƣời trong quá khứ. Tài liệu hiện vật chủ yếu sử dụng trong bài ngoại khoá, còn trong
bài nội khoá học sinh tiếp cận tài liệu hiện vật gián tiếp qua tranh ảnh.
- Tài liệu thành văn: Gồm nhiều loại, nội dung và tính chất của mỗi loại cũng
không giống nhau. Về đại thể, có thể phân tài liệu thành văn thành các loại sau:
+ Tài liệu lịch sử gốc bao gồm các văn kiện, tài liệu có liên quan trực tiếp đến
sự kiện, ra đời vào thời điểm xảy ra các sự kiện nhƣ các loại văn tự cổ các hiệp ƣớc,
điều ƣớc, tuyên ngôn… Loại tài liệu này dùng để dẫn chứng, minh hoạ cho sự kiện

đang trình bày.
+ Tài liệu, văn kiện của Đảng, Nhà nƣớc, phong trào cộng sản quốc tế.
Văn kiện Đảng phản ánh đƣờng lối cách mạng của Đảng qua các thời kỳ lịch sử.
Đây là nguồn tài liệu gốc, thể hiện quan điểm, mang tính chỉ đạo, tổng kết những kinh
nghiệm và khái quát, nâng tầm lí luận.
Văn kiện Đảng bao gồm:
Các văn kiện Đảng trƣớc khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời. Đó là các tài liệu
có từ thời kỳ hoạt động của các tổ chức tiền thân của Đảng.
Văn kiện của hội nghị thành lập Đảng: “Chính cƣơng vắn tắt”, “Sách lƣợc vắn
tắt”, chƣơng trình và điều lệ vắn tắt; văn kiện đại hội đại biểu toàn quốc và hội nghị

16


cán bộ Trung ƣơng; văn kiện hội nghị của Ban chấp hành Trung ƣơng và văn kiện của
Ban thƣờng vụ Trung ƣơng.
Các tác phẩm quan trọng của Hồ Chí Minh và các Tổng bí thƣ về đƣờng lối, chủ
trƣơng của Đảng trong các thời kỳ cách mạng.
Một số tài liệu khác có quan hệ chặt chẽ với hoạt động của Đảng cộng sản Việt
Nam ví nhƣ gắn với sự ra đời của Đảng là tài liệu của Quốc tế cộng sản: “Gởi cho
những ngƣời cộng sản ở Đông Dƣơng”.
Hồi ký cách mạng - là những tác phẩm, văn bản do những nhân chứng lịch sử
tái hiện lại sự kiện, hiện tƣợng lịch sử mà mình đƣợc trực tiếp tham gia hoạt động hoặc
đƣợc chứng kiến.
+ Các công trình, các tác phẩm nghiên cứu: Tác phẩm nghiên cứu lịch sử, tác
phẩm nghiên cứu của các ngành khoa học kế cận nhƣ lịch sử Đảng, khảo cổ học, dân
tộc học. Đây là loại tài liệu quan trọng nhất nhằm giúp cho học sinh thấy đƣợc tính đa
dạng của sự kiện, để làm cơ sở cho phân tích, nhận xét đúng đắn bản chất của sự kiện
lịch sử.
2.2.2. Tài liệu văn học

Tài nghệ thuật khác nhau. Để hình thành tác phẩm, tác giả phải tìm hiểu kiến
thức thực tế, phải nghiên cứu các loại tài liệu lịch sử, xuất phát từ thực tế lịch sử, do đó
chính tài liệu văn học đã phần nào phản ánh lịch sử.
Vì vậy trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông, tài liệu văn học đƣợc sử dụng
phổ biến với các loại sau: Văn học dân gian và văn học viết.
- Văn học dân gian ra đời sớm (từ khi chƣa có chữ viết). Văn học dân gian rất
phong phú về thể loại bao gồm thần thoại, ca dao, hò vè… Đây là loại tài liệu có giá
trị, phản ánh nhiều nội dung lịch sử quan trọng, nhiều sự kiện lịch sử quan trọng của
lịch sử dân tộc. Nếu gạt bỏ những yếu tố hoang đƣờng thần bí thì chúng ta sẽ tìm thấy
đƣợc những yếu tố hiện thực của lịch sử.
liệu văn học đƣợc thể hiện dƣới nhiều thể loại, mỗi thể loại có nội dung
- Văn học viết: Cũng đa dạng nhƣng trong dạy học lịch sử giáo viên có thể sử
dụng một số loại cơ bản sau:
+ Truyện ngắn: Là hình thức ngắn của tự sự. Những tác phẩm xuất hiện vào thời
kỳ diễn ra các sự kiện lịch sử, có ý nghĩa với việc khôi phục quá khứ.

17


+ Tiểu thuyết lịch sử: Lấy chủ đề là những sự kiện trong quá trình lịch sử, giúp
cho học sinh khôi phục lại bối cảnh lịch sử, hình ảnh của các sự kiện lịch sử.
+ Thơ ca cách mạng: Là những bài thơ, bài ca có nội dung cách mạng.
+ Ký: Bao gồm phóng sự, bút ký, tuỳ bút, nhật ký, truyện ký…về những sự
kiện, những nhân vật lịch sử cụ thể.
Nhƣ vậy, tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử phong phú và đa dạng. Tài
liệu tham khảo là công cụ để hiểu rõ hơn sách giáo khoa, góp phần nâng cao chất
lƣợng dạy học lịch sử. Tuy nhiên vấn đề đặt ra là phải sử dụng tài liệu tham khảo nhƣ
thế nào và mức độ ra sao? Tức là, phải giải quyết mối quan hệ giữa nội dung bài học
trong sách giáo khoa với nội dung tài liệu tham khảo nhƣ thế nào để bài học sinh động
có hiệu quả mà không làm cho khối lƣợng kiến thức tăng lên, không dẫn đến tình trạng

quá tải.
2.3. Phƣơng pháp sử dụng tài liệu tham khảo trong dạy học lịch sử
2.3.1. Phƣơng pháp sử dụng tài liệu lịch sử, văn kiện Đảng
Trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông, chúng ta có thể sử dụng tài liệu tham
khảo theo những cách thức sau:
Thứ nhất, dùng tài liệu văn kiện để cụ thể hóa các hiện tƣợng, sự kiện lịch sử
đang học, nhằm tạo cho học sinh có biểu tƣợng rõ ràng, cụ thể, có hình ảnh, tang thêm
tính chất sinh động, gợi cảm của bài giảng và gây hứng thú cho việc học tập của học
sinh. Tài liệu đƣợc sử dụng là những đoạn trích ngắn, có nội dung súc tích, đơn giản,
giàu hình tƣợng, học sinh có thể tiếp thu đƣợc dễ dàng, không cần giải thích gì thêm.
Chẳng hạn, khi dạy bài “Cách mạng tháng Tám 1945”, nói về thời cơ ngàn năm
có một cho cuộc cách mạng thắng lợi, giáo viên minh họa lời căn dặn của lãnh tụ Hồ
Chí Minh trong lúc Ngƣời lâm bệnh nặng, tƣởng chừng không qua nổi: “Lúc này thời
cơ thuận lợi đã tới, dù có phải hy sinh đến đâu, dù phải đốt cháy cả dãy Trƣờng Sơn,
cũng phải kiên quyết giành cho đƣợc độc lập” (Võ Nguyên Giáp: Những chặng đƣờng
lịch sử, NXB Văn học, Hà Nội, 1977, tr. 203). Từ câu nói này, giáo viên hƣớng dẫn
học sinh tìm hiểu “Những sự kiện nào chứng tỏ thời cơ cách mạng đã đến?”, “Đảng ta
đã làm gì khi có thời cơ?”…
Thứ hai, dùng tài liệu lịch sử, văn kiện Đảng để giải thích một sự kiện lịch sử,
học sinh hiểu đƣợc bản chất của sự kiện, càng làm cho các em thêm hứng thú học tập.
Ví dụ, khi trình bày về ý nghĩa của việc Nguyễn Aí Quốc đọc “Sơ thảo lần thứ nhất
18