Thực trạng và một số giải pháp dạy học từ hán việt cho học sinh lớp 5 trường tiểu học quyết tâm thành phố sơn la

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC

HOÀNG THỊ THU HIỀN

THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP DẠY HỌC TỪ HÁN VIỆT
CHO HỌC SINH LỚP 5 TRƢỜNG TIỂU HỌC QUYẾT TÂM
THÀNH PHỐ SƠN LA

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

Sơn La, năm 2015


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC

HOÀNG THỊ THU HIỀN

THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP DẠY HỌC TỪ HÁN VIỆT
CHO HỌC SINH LỚP 5 TRƢỜNG TIỂU HỌC QUYẾT TÂM
THÀNH PHỐ SƠN LA

Chuyên ngành: Khoa học giáo dục

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

Ngƣời hƣớng dẫn: TS. Vũ Tiến Dũng

Sơn La, năm 2015

Lời cảm ơn
Em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất đến Tiến sĩ Vũ Tiến
Dũng, người thầy đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ em trong suốt q trình nghiên
cứu cho đến khi khóa luận được hoàn thành.
Em xin trân trọng cảm ơn Ban Giám Hiệu, Phòng Đào tạo Đại học, Thư viện,
Ban chủ nhiệm khoa Tiểu học – Mầm non trường Đại học Tây Bắc, các bạn sinh viên
lớp K52 ĐHGD Tiểu học A đã tạo điều kiện cho em thực hiện và nghiên cứu để hồn
thành khóa luận này.
Lần đầu tiên làm quen với công tác nghiên cứu khoa học giáo dục nên đề tài
khóa luận sẽ khơng tránh khỏi những thiếu sót. Em rất mong nhận được những ý
kiến đóng góp của các thầy, cô giáo trong Hội đồng khoa học, Phòng Đào tạo Đại
học cùng các bạn sinh viên để đề tài khóa luận của em thêm hồn thiện hơn.
Sơn La, tháng 5 năm 2015
Tác giả

Hoàng Thị Thu Hiền


MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1
1. Lí do chọn đề tài khóa luận ............................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................... 2
3. Mục đích nhiệm vụ và đối tượng phạm vi nghiên cứu ..................................... 4
3.1. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................... 4
3.2 Đối tượng, phạm vi nghiên cứu....................................................................... 4
4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 5
4.1. Phương pháp điều tra ..................................................................................... 5
4.2. Phương pháp khảo sát .................................................................................... 5

4.3. Phương pháp thống kê phân loại .................................................................... 5
5. Ý nghĩa của khóa luận ....................................................................................... 5
5.1. Ý nghĩa lí luận ................................................................................................ 5
5.2. Ý nghĩa thực tiễn ............................................................................................ 6
6. Cấu trúc đề tài khóa luận ................................................................................... 6
CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN ............................. 7
1.1. Khái niệm từ Hán Việt ................................................................................... 7
1.2. Con đường hình thành .................................................................................... 8
1.2.1. Nguồn gốc của lớp từ Hán Việt .................................................................. 8
1.2.2. Quá trình hình thành từ Hán Việt................................................................ 9
1.3. Nghĩa từ Hán Việt ........................................................................................ 10
1.3.1. Nghĩa của từ là gì? .................................................................................... 10
1.3.2. Thành phần nghĩa của từ Hán Việt ........................................................... 10
1.3.3. Nghĩa của từ trong sử dụng ....................................................................... 11
1.3.4. Các yếu tố cấu thành từ Hán Việt ............................................................. 13
1.3.5. Cơ chế giải nghĩa của từ Hán Việt khác với từ thuần Việt ....................... 13
1.4. Tổng quan về từ Hán Việt trong sách Tiếng Việt tiểu học .......................... 16
1.5. Thực trạng dạy và học từ Hán Việt hiện nay .............................................. 17


1.5.1. Thực trạng giảng dạy ở bậc đại học tiểu học so với chương trình ở tiểu
học ....................................................................................................................... 17
1.5.2. Thực trạng dạy học từ Hán Việt ở trường tiểu học nói chung và dạy học từ
Hán Việt ở lớp 5 nói riêng................................................................................... 18
1.5.3. Thực trạng giảng dạy ở tiểu học................................................................ 19
TIỂU KẾT ........................................................................................................... 19
CHƢƠNG 2: MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG DẠY
HỌC CHO HỌC SINH LỚP 5 ........................................................................ 20
2.1. Vốn từ Hán Việt trong sách giáo khoa Tiếng Việt 5 ................................... 20
2.2. Một số biện pháp giảng dạy từ Hán Việt ..................................................... 20

2.2.1. Giải nghĩa từ Hán Việt .............................................................................. 20
2.2.2. Giải nghĩa từ Hán Việt bằng cách thuyết minh nghĩa cấu tạo và quan hệ
giữa chúng ........................................................................................................... 21
2.2.3. Giải nghĩa từ Hán Việt dựa vào ngữ cảnh................................................. 24
2.2.4. Giải nghĩa từ Hán Việt bằng cách đối chiếu với từ thuần Việt đồng nghĩa.. 27
2.2.5. Một số biện pháp khác .............................................................................. 29
2.3. Bổ sung kiến thức Hán Việt vào giáo án giảng dạy ..................................... 32
2.3.1. Bổ sung từ Hán Việt cho phân môn luyện từ và câu ................................ 32
2.3.2. Bổ sung từ Hán Việt cho phân môn tập đọc ............................................. 33
2.3.3. Bổ sung từ Hán Việt cho phân môn Tập làm văn ..................................... 34
TIỂU KẾT ........................................................................................................... 35
CHƢƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ................................................... 36
3.1. Thực nghiệm sư phạm .................................................................................. 36
3.1.1. Mục đích nghiên cứu ................................................................................. 36
3.1.2. Đối tượng thực nghiệm ............................................................................. 36
3.1.3. Nội dung thực nghiệm ............................................................................... 36
3.2. Một số giáo án thực nghiệm ......................................................................... 36
3.2.1. Giáo án phân môn tập đọc......................................................................... 36
3.2.2. Giáo án phân môn luyện từ và câu ............................................................ 40
3.3. Tổ chức thực nghiệm.................................................................................... 44


3.4. Kết quả thực nghiệm .................................................................................... 45
TIỂU KẾT ........................................................................................................... 46
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................................... 47
1. Kết luận ........................................................................................................... 47
2. Khuyến nghị ................................................................................................... 47
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................... 49

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài khóa luận
Tiếng Việt đã và đang đóng vai trị quan trọng trong mọi mặt của đời sống xã
hội. Dạy học tiếng Việt luôn gắn liền với sự phát triển của đất nước, chịu tác động to
lớn và mạnh mẽ của các quá trình lịch sử, phát triển khoa học – cơng nghiệp. Đặc biệt là
vai trò của việc dạy học tiếng Việt trong sự nghiệp giáo dục ở các bậc học nói chung và
bậc học tiểu học nói riêng. Như chúng ta đã biết, M.Go-rơ-ki nhà văn vĩ đại của nền văn
học thế giới đã từng nói:“Văn học là nhân học”, ''Văn học giúp con người hiểu được bản
thân mình, nâng cao niềm tin vào bản thân mình và làm nảy nở ở con người khát vọng
hướng tới chân lí". Đúng như vậy! Văn học nói chung hay mơn Tiếng Việt nói riêng có
tác động vơ cùng to lớn đối với đời sống tình cảm cũng như việc phát triển tư duy của
con người; giúp giáo dục, bồi đắp tư tưởng, tình cảm, đạo đức… cho học sinh một cách
hiệu quả nhất. Khơng chỉ vậy, mơn Tiếng Việt cịn có mối liên hệ tương hỗ với các môn
học khác. Học tốt môn Tiếng Việt sẽ tác động tích cực tới các mơn học khác và ngược lại
các mơn học khác cũng góp phần học tốt môn Tiếng Việt. Trong mối quan hệ tích cực
đó, từ Hán Việt đóng một vai trị khơng thể phủ nhận được hay nói một cách khác là nó có
vai trị vơ cùng to lớn. Nhờ sự đóng góp của từ Hán Việt mà tiếng Việt thêm giàu có, tinh
tế, trang nhã, chuẩn xác và uyển chuyển, đủ khả năng đáp ứng một cách tốt nhất mọi sự
diễn đạt của con người trong giao tiếp, trong đời sống văn hố xã hội. Bên cạnh đó, lớp từ
này cịn giúp người Việt cảm nhận được tất cả cái hay cái đẹp trong những tác phẩm văn
chương hay những câu thành ngữ, tục ngữ,... một cách tường tận nhất.
Tuy có vai trị to lớn như vậy nhưng bản thân nó cũng chứa đựng nhiều điều
phức tạp, gây khó khăn cho người tiếp nhận và sử dụng, là vấn đề nhạy cảm nhất mà
bất cứ người nào muốn tìm hiểu sâu về tiếng Việt cũng gặp phải. Thực tế cho thấy:
Việc dạy học từ ngữ Hán Việt ở trường tiểu học đạt hiệu quả chưa cao, giáo viên còn
lúng túng trong phương pháp dạy yếu tố Hán Việt, từ đó học sinh tiếp thu thụ động, lơ
mơ các từ ngữ Hán Việt, khơng mạnh dạn thực hành giao tiếp có yếu tố Hán Việt. Hơn
nữa chương trình đào tạo ở bậc đại học về yếu tố Hán Việt so với việc giảng dạy từ
Hán Việt ở tiểu học cịn có độ chênh nhất định. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả dạy
học từ Hán Việt ở trường tiểu học? Câu hỏi này thơi thúc chúng tơi chọn khóa luận

“Thực trạng và một số giải pháp dạy học từ Hán Việt cho học sinh lớp 5 trường
Tiểu học Quyết Tâm thành phố Sơn La”.
1


2. Lịch sử vấn đề
Trên thực tế, trong khoảng 20 năm trở lại đây đã có nhiều bài nghiên cứu được
cơng bố qua một số cơng trình khoa học và tạp chí chun ngành. Các cơng trình
nghiên cứu chun luận bàn về từ Hán Việt ở nhiều khía cạnh khác nhau và những
cuộc điều tra tình hình hiểu và sử dụng từ Hán Việt của học sinh, sinh viên có thể phân
thành hai loại sau đây:
1) Những cơng trình, những bài viết đã đề cập đến những vấn đề chung về cấu tạo
và ngữ nghĩa của từ Hán Việt.
Từ Hán Việt, một khái niệm tuy đã được xác định về mặt lí thuyết nhưng vẫn
chưa được khảo sát đầy đủ về hoạt động của chúng trong thực tiễn.
Nguyễn Văn Tu (1976) đã đề cập đến các khái niệm: Từ Hán cổ, từ gốc Hán và
Hán Việt. Tác giả cũng đã trình bày khá kĩ giá trị phong cách (ưu điểm) cũng như hạn
chế của từ vay mượn từ góc nhìn của một nhà nhà nghiên cứu.
Với bài viết “Tiếp xúc ngữ nghĩa tiếng Việt và tiếng Hán”, Phan Ngọc (1983) đã
phân tích khá thuyết phục về sức thuyết phục giữa tiếng Việt và tiếng Hán và những hệ
quả của nó. Tác giả đã nêu ra vấn đề để giải quyết: Sự tiếp xúc Hán Việt kéo dài hàng
nghìn năm nên những đơn vị Hán Việt đã có sự thay đổi gì về nghĩa so với nghĩa trước
đây của nó trong tiếng Hán cũng như so với những từ đồng nghĩa với nó trong tiếng
Việt. Vấn đề được đặt ra với cách nhìn có hệ thống đối với tồn bộ ngơn ngữ. Tác
giả còn chỉ ra rằng khi tiếp cận vấn đề tiếp xúc ngôn ngữ, phải đi đến việc xác định
những đặc điểm và cấu trúc ngữ nghĩa của từ Hán Việt trên phương diện đồng đại.
Cũng như Phan Ngọc, Đặng Đức Siêu, với bài viết “Từ Hán Việt từ góc độ tiếp
xúc ngơn ngữ văn học” đã khẳng định q trình tiếp xúc ngơn ngữ Hán Việt kéo dài
hàng nghìn năm. Tác giả đã chỉ ra rằng: Từ Hán Việt là những từ Việt gốc Hán (vay
mượn trực tiếp hoặc vay mượn qua trung gian) hoạt động trong lòng tiếng Việt dưới sự

chi phối về ngữ âm, ngữ nghĩa và ngữ pháp của tiếng Việt.
2) Từ Hán Việt với tư cách là đối tượng dạy học trong nhà trường phổ thơng cơ sở.
Theo hướng này có các tác giả tiêu biểu như: Phan Thiều, Nguyễn Văn Khang, Phan
Văn Các, Lê Xuân Thại.
Với bài viết “Xử lý các yếu tố gốc Hán trong ngôn ngữ sách giáo khoa phổ
thông”, Phan Văn Các đã đi sâu khảo sát và thống kê từ Hán Việt có trong sách giáo
khoa Tiếng Việt cấp tiểu học. Từ đó, tác giả đã nêu ra một số nhận xét về từ ngữ Hán
2


Việt, về dấu hiệu của sự Việt hóa, xét về hình thức tìm thấy trên các khía cạnh ngữ âm
và ngữ pháp. Tác giả chỉ ra những thiếu sót của soạn giả sách giáo khoa, đồng thời nêu
những đề xuất về phương pháp dạy từ Hán Việt ở cấp tiểu học.
Tác giả Đặng Đức Siêu trong quyển “Dạy và học từ Hán Việt ở trường phổ
thông” đã chú ý nghiên cứu ở khía cạnh nhận diện từ Hán Việt qua cái nhìn lịch sử để
từ đó đề ra phương hướng nắm vững vốn từ Hán Việt
Tác giả Nguyễn Tài Cẩn trong quyển “Sự hình thành cách đọc Hán Việt” lại chú
ý ở phương diện cách đọc và xuất xứ của cách đọc Hán Việt. Ngồi ra, chúng ta cịn
thấy bài nghiên cứu của tác giả Nguyễn Văn Khang: “Tiếng Việt trong trường học” đề
cập đến phương pháp dạy học từ Hán Việt hiện nay ở nhà trường phổ thông.
Phan Thiều với bài “Dạy học cho học sinh nắm yếu tố và các kiểu quan hệ ngữ
nghĩa trong các đơn vị , địa danh” cũng đã đề xuất phương pháp dạy từ Hán Việt một
cách tiết kiệm và có hiệu quả nhất nhằm “Tạo cho học sinh một cái vốn cơ sở để có thể
tự mình suy ra ngữ nghĩa của từ ghép mà mình gặp”.
Tác giả Lê Xuân Thại trong bài “Xung quanh vấn đề dạy và học từ Hán Việt” đề
cập đến vai trò của các yếu tố cấu tạo từ đối với việc lý giải ý nghĩa của từ Hán Việt.
Tác giả nhấn mạnh việc tìm hiểu từ chứ không hiểu ý nghĩa của từ, hiểu yếu tố cấu tạo
từ. Từ các yếu tố chúng ta có thể hiểu các nghĩa đen, nghĩa bóng, nghĩa phát sinh của
từ. Thấp thống phía sau yếu tố cấu tạo từ là một hình ảnh sinh động, phong phú từ đạt
đến giá trị thẩm mĩ làm tăng thêm sự kỳ thú đối với từ.

Đặc biệt với vấn đề nghiên cứu “Từ Hán Việt và dạy học từ Hán Việt ở tiểu
học” của Hồng Trọng Canh khơng chỉ giới thiệu những vấn đề cơ bản về từ ngữ Hán
Việt có tính chất nâng cao và chuyên sâu mà còn hướng dẫn sinh viên những kỹ năng
và phương pháp dạy học từ ngữ Hán Việt cần thiết, theo tinh thần đổi mới giảng dạy
đại học.
Điểm qua những cơng trình đi trước của các tác giả, chúng tôi nhận thấy các
nhà nghiên cứu đều đề cập tới vấn đề và giải quyết vấn đề theo hai hướng: Các tác giả
cố gắng trình bày lý thuyết, khái niệm về từ Hán Việt từ đó rút ra đặc điểm cơ bản và
giá trị phong cách của từ Hán Việt trong vốn từ tiếng Việt.
Tuy vậy việc giải quyết những vấn đề cụ thể và về việc cấp độ hóa các kiến
thức phải truyền thụ cho học sinh trong nhà trường vẫn chưa được mấy người chú ý.
Vì thiếu cấp độ hóa nên các nhà nghiên cứu rất khó kiểm tra trình độ hiểu biết, khả
3


năng tiếp nhận của giáo viên và học sinh, từ đó chưa có giải pháp đảm bảo cung cấp
cho học sinh một hướng kiến thức cần thiết về từ ngữ Hán Việt trong thời gian chương
trình quy định. Các tác giả đề xuất một vài cách dạy từ Hán Việt ở cấp phổ thơng cơ sở
nhưng vẫn chưa có sự thống nhất và định hướng cụ thể. Nhìn chung vấn đề từ Hán
Việt và cách giảng dạy nó tuy đang được giới ngôn ngữ hiện nay quan tâm, nhưng việc
khảo sát từ Hán Việt có trong sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 5 ở tường Tiểu học Quyết
Tâm chưa ai quan tâm nghiên cứu. Vì vậy tơi mạnh dạn đi sâu khảo sát từ Hán Việt
trong sách giáo khoa lớp 5 trong các bài tập đọc, tập làm văn, luyện từ và câu để tìm
ra được thực trạng giảng dạy từ Hán Việt trong trường tiểu học thơng qua đó đề xuất
một số biện pháp giảng dạy từ Hán Việt ở cấp bậc tiểu học với mong muốn nâng cao
chất lượng dạy và học từ Hán Việt ở tiểu học.
3. Mục đích nhiệm vụ và đối tƣợng phạm vi nghiên cứu
3.1. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
Đề tài khóa luận này hướng tới mục đích nâng cao chất lượng dạy và học từ
Hán Việt. Đồng thời nếu kết quả nghiên cứu đạt được có tính khả chấp thì khóa luận sẽ

là tài liệu tham khảo cho học sinh, sinh viên, trong q trình học tập, nghiên cứu,
giảng dạy.
Với mục đích đề ra như vậy nhiệm vụ của khóa luận là tìm hiểu thực trạng
giảng dạy tiếng Việt ở trường tiểu học, và đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao
chất lượng dạy và học từ Hán Việt ở trường tiểu học.
3.2 Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu
Như ta đã biết, vấn đề dạy và học từ Hán Việt là một vấn đề hết sức phức
tạp, phức tạp ở chỗ năng lực truyền đạt của giáo viên và khả năng hiểu của học sinh
về lớp từ này. Trước nay, vấn đề này vẫn được quan tâm nhiều ở mặt lí luận mà
chưa chú trọng lắm về mặt thực tiễn. Vì vậy, khóa luận chọn khảo sát ở địa bàn
trường tiểu học để có cái nhìn cụ thể hơn về thực trạng hiểu và sử dụng từ Hán Việt
của học sinh tiểu học hiện nay ở trường tiểu học Quyết Tâm thành phố Sơn La. Đặc
biệt khóa luận đi sâu nghiên cứu về đối tượng học sinh lớp 5 nói chung và học sinh
người dân tộc thiểu số nói riêng. Từ đó khóa luận đề xuất một số giải pháp giúp cho
việc dạy và học đạt kết quả tốt hơn.

4


4. Phƣơng pháp nghiên cứu
Nghiên cứu đề tài khóa luận này, chúng tôi đã sử dụng các phương pháp nghiên
cứu sau:
4.1. Phƣơng pháp điều tra
Để tiến hành điều tra, khóa luận sử dụng hình thức phiếu trưng cầu ý kiến với các
câu hỏi dạng đóng về ngữ nghĩa và cách sử dụng từ Hán Việt. Đối tượng là học
sinh dân tộc Kinh và học sinh người dân tộc thiểu số. Đồng thời nhờ sự giúp đỡ của
các giáo viên chủ nhiệm, học sinh có điều kiện hiểu rõ về nội dung câu hỏi và định
hướng trả lời, bên cạnh đó các giáo viên chủ nhiệm lớp cũng tạo điều kiện đảm bảo
cho tính khách quan của việc điều tra.
4.2. Phƣơng pháp khảo sát

Ở phương pháp này khóa luận đã thực hiện thơng qua hai hình thức chủ yếu: Thứ
nhất tơi sẽ đến dự giờ từng tiết dạy cụ thể, quan sát khảo năng sử dụng từ Hán Việt của
học sinh trong khi trả lời giáo viên.
Thứ hai đã phỏng vấn ngẫu nhiên một số học sinh khối 5 về hứng thú học cũng
như khả năng hiểu từ Hán Việt của học sinh.
Trên cơ sở phương pháp này khía luận có thể khắc phục được những thiếu sót đó
và lựa chọn ra những phương pháp phù hợp nhất để bổ sung vào chương trình giảng
dạy từ Hán Việt cho học sinh tiểu học.
4.3. Phƣơng pháp thống kê phân loại
Khi đã thu thập đầy đủ phiếu điều tra, chúng tôi tiến hành thống kê để xác định về
lượng, từ đó tổng hợp hóa và phân loại. Cụ thể là ở mỗi câu sẽ phân số lượng những
câu trả lời, số câu trả lời đúng, số câu trả lời sai và chia chúng theo tỉ lệ phần trăm. Sau
đó, sẽ tổng hợp những câu trả lời sai để làm ví dụ, dẫn chứng cụ thể trong nội dung
phần khảo sát thực trạng. Trong những câu trả lời sai này, sẽ phân loại lỗi sai để làm
minh họa cho từng nội dung cụ thể được nêu ra.
5. Ý nghĩa của khóa luận
5.1. Ý nghĩa lí luận
Kết quả nghiên cứu của khóa luận sẽ góp phần làm sáng tỏ thực trạng dạy và học
từ Hán Việt ở trường tiểu học. Qua khóa luận này chúng tôi muốn đề xuất một số biện
pháp nâng cao chất lượng giảng dạy từ Hán Việt trong trường tiểu học.

5


5.2. Ý nghĩa thực tiễn
Kết quả nghiên cứu của khóa luận này có thể được sử dụng làm tư liệu cho việc
giảng dạy tiếng Việt về phần từ Hán Việt, phần nào đó giúp cho việc giảng dạy
tiếng Việt trong nhà trường tiểu học theo phương pháp mới. Đồng thời khóa luận sẽ
là một tư liệu tham khảo cho học sinh, sinh viên, trong quá trình học tập, nghiên
cứu, giảng dạy.

Hơn nữa trong thực tiễn đời sống và đặc biệt trong nhà trường hiện nay, việc hiểu
và vận dụng chính xác từ Hán Việt còn nhiều hạn chế. Kết quả nghiên cứu của khóa
luận sẽ góp phần giúp học sinh, sinh viên hiểu, phân tích, sử dụng từ Hán Việt một
cách sáng tạo, nâng cao hiệu quả diễn đạt.
6. Cấu trúc đề tài khóa luận
Ngồi phần mở đầu, phần kết luận và tài liệu tham khảo cấu trúc khóa luận gồm
ba chương, cụ thể như sau:
Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn.
Chƣơng 2: Một số giải pháp nâng cao chất lượng dạy - học từ Hán Việt cho học
sinh lớp 5.
Chƣơng 3: Thực nghiệm sư phạm.

6


CHƢƠNG 1
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN
1.1. Khái niệm từ Hán Việt
Tiếng Việt và tiếng Hán đều là những ngơn ngữ có lịch sử lâu đời. Sự tiếp xúc
giữa hai ngôn ngữ này bắt đầu từ khi nhà Hán bắt đầu xâm chiếm nước ta. Trong quá
trình tiếp xúc, hệ thống từ vựng tiếng Việt tiếp nhận một khối lượng lớn từ ngữ của
tiếng Hán, hiện tượng tiếp nhận từ ngữ tiếng Hán diễn ra không giống nhau qua các
thời kì cả về hình thức và mức độ. Vào đời Đường, tiếng Việt đã tiếp nhận một lượng
từ ngữ tiếng Hán rất lớn bằng con đường sách vở, những từ này du nhập vào tiếng Việt
dưới dạng ngữ âm đời Đường.
Từ đó đến nay, mặc dù có những thời kì nước ta bị phong kiến Trung Quốc thống
trị, nhưng về cơ bản chúng ta khơng cịn chịu ảnh hưởng trực tiếp từ Trung Quốc. Các
triều đại phong kiến của Việt Nam mặc dù vẫn lấy chữ Hán làm ngơn ngữ chính thức
của nhà nước, song vì khơng quan hệ trực tiếp với tiếng Hán như trước nữa cho nên
trong khi bản thân tiếng Hán trải qua các triều đại đã biến đổi rất nhiều, nhưng ở Việt

Nam chữ Hán vẫn được đọc như dạng ngữ âm của tiếng Hán đời Đường. Cách đọc đó
tồn tại cho đến ngày nay và được gọi là cách đọc Hán Việt. Cách đọc Hán Việt là cách
đọc chữ Hán ở Việt Nam của người Việt Nam. So với ngữ âm của chữ Hán ở đời
Đường thì cách đọc Hán Việt đã được Việt hóa ít nhiều cho phù hợp với hệ thống ngữ
âm của tiếng Việt. Từ khi có cách đọc Hán Việt thì tất cả các từ Hán được tiếp nhận
theo con đường sách vở đều được đọc theo âm Hán Việt. Và cũng chính từ đây đã có
rất nhiều quan niệm khác nhau nói về khái niệm từ Hán Việt:
- Từ Hán Việt là một trong các lớp từ Việt gốc Hán (vay mượn tiếng Hán).
- Từ Hán Việt là lớp từ gốc Hán được vay mượn vào giai đoạn đời Đường (Vãn
Đường) về sau; có số lượng lớn nhất trong các lớp từ vay mượn trong tiếng Việt.
- Từ Hán Việt là lớp từ vay mượn được người Việt đọc theo cách đọc Hán Việt
(cách đọc chữ Hán của người Việt Nam trên cơ sở Đường âm).
- Theo Nguyễn Ngọc San thì từ Hán Việt là: “Lớp từ ngoại lai có nguồn gốc từ
tiếng Hán, về cơ bản được đọc theo âm Hán đời Đường được tiếp nhận vào kho từ
vựng tiếng Việt, chịu sự chi phối của những quy luật ngữ âm, ngữ nghĩa và ngữ pháp
tiếng Việt”.

7


- Các tác giả sách Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học định nghĩa từ Hán
Việt là: “Từ tiếng Việt có nguồn gốc từ tiếng Hán, đã nhập vào hệ thống từ vựng tiếng
Việt, chịu sự chi phối của các quy luật ngữ âm, ngữ pháp và ngữ nghĩa của tiếng Việt;
còn gọi là từ Việt gốc Hán” [10. Tr49].
- Có thể phát biểu một cách khái quát từ Hán Việt như sau:
Từ Hán Việt là những từ người Việt vay mượn của tiếng Hán và đọc theo dạng
ngữ âm đời Đường theo cách đọc Hán Việt [1. Tr49].
Từ Hán Việt chủ yếu được dùng trong ngôn ngữ viết, mang sắc thái lịch sự, trang
nghiêm. Từ Hán Việt hiện nay bao gồm: Từ Hán Việt cổ, từ Hán Việt và từ Hán Việt
đã bị Việt hóa. Từ Hán Việt đã góp phần làm phong phú vốn từ tiếng Việt, rất nhiều từ

Hán Việt khơng tìm được từ thuần Việt tương đương để thay thế.
1.2. Con đƣờng hình thành
1.2.1. Nguồn gốc của lớp từ Hán Việt
Do hoàn cảnh lịch sử và vị trí địa lý, Việt Nam và Trung Quốc có sự tiếp xúc
giao lưu văn hóa và ngơn ngữ từ rất xa, sự tiếp xúc này vừa cố tình tự nguyện vừa có
tính áp đặt, trong đó chủ yếu là sự áp đặt của phong kiến Trung Hoa. Dấu ấn và hệ quả
của quá trình tiếp xúc này là sự xuất hiện trong vốn từ tiếng Việt, là lớp từ Hán Việt
rất phong phú và đa dạng.
Ngôn ngữ và văn hóa Hán xâm nhập vào nước ta theo hai giai đoạn:
Giai đoạn I: Được tính từ sau thời đại An Dương Vương (tức là từ năm 111
trước công nguyên) đến thế kỉ thứ VI sau công nguyên. Giai đoạn này tiếng Hán xâm
nhập vào nước ta chủ yếu là tiếng Hán cổ (hoặc tiếng Hán trước đời Đường).
Giai đoạn II: Được tính từ thế kỉ thứ VII cho đến năm 938 (năm Ngô Quyền
đánh tan quân Nam Hán trên sông Bạch Đằng, giành lại chủ quyền độc lập cho dân tộc
sau 1000 năm Bắc thuộc). Giai đoạn này ngơn ngữ và văn hóa Hán xâm nhập vào
nước ta chủ yếu bắng con đường cưỡng ép, áp đặt của các quan cai trị đời Đường.
Phong kiến phương Bắc buộc nhân dân ta phải học và sử dụng chữ Hán trong văn bản
hành chính, trong thi cử.
Ở giai đoạn I, từ gốc Hán xâm nhập vào kho từ vựng tiếng Việt chủ yếu bằng
con đường khẩu ngữ tự nhiên (lời nói hằng ngày). Ở giai đoạn II (từ đời Đường về
sau), từ gốc Hán xâm nhập vào kho từ vựng tiếng Việt bằng cả hai con đường: Khẩu
ngữ tự nhiên và bằng sách vở. Dù bằng con đường nào đi nữa thì cũng từ gốc Hán khi
8


nhập vào vốn từ tiếng Việt cũng phải chịu sự chi phối cả quy luật ngữ âm tiếng Việt.
Do đó chúng có sự thay đổi về mặt ngữ âm, đó là điều kiện để tạo nên từ Hán Việt
trong tiếng Việt.
1.2.2. Quá trình hình thành từ Hán Việt
Các nhà nghiên cứu về các từ gốc Hán đã chia quá trình hình thành ra làm ba

loại: Từ Hán cổ, từ Hán mượn của đời Đường, từ Hán Việt đã được Việt hóa.
Từ Hán cổ là lớp từ Hán xâm nhập vào kho từ vựng tiếng Việt trước đời Đường
(ở giai đoạn I đã nói trên). Các từ này đọc theo âm thời Hán (chủ yếu đọc theo âm
vùng Tràng An), khác với cách đọc tiếng Hán hiện đại. Trong nhận thức của người
Việt hiện nay đó là những từ đã được Việt hóa cao độ, người ta coi chúng là những từ
thuần Việt, chúng được sử dụng bình thường như những từ thuần Việt.
Ví dụ: Chén, chém, hẹn, hẹp, xa, mã, vua, xe, buồn, buồng, chiên, bàn, nôm,
chè, bùa...
Từ Hán Việt vay mượn vào đời Đường là lớp từ xâm nhập vào kho từ vựng
tiếng Việt lúc nhà Đường cai trị nước ta (từ năm 618- 907). Sự xâm nhập này vừa qua
khẩu ngữ vừa qua sách vở, trong đó có sách vở là chính. Các từ này khi vào Việt Nam
đều có sự thay đổi về ngữ âm và ngữ nghĩa nhất định. Đây là lớp từ có số lượng đông
đảo nhất trong số từ gốc Hán cũng như trong vốn từ tiếng Việt. Chúng được sử dụng
trong mọi lĩnh vực khác nhau như:
Lĩnh vực chính trị: Hồng thượng, chế độ, xung đột, vị trí, bá vương, áp bức,
trị vì, triều đình,...
Lĩnh vực tơn giáo: Hịa thượng, trụ trì, tiểu đồng, giáo lý,...
Lĩnh vực quân sự: Thành trì, chiến trường, chinh phạt, tấn cơng, phịng thủ, cố
thủ, phịng ngự,...
Lĩnh vực giáo dục: Trạng nguyên, tiến sỹ, cử nhân, học sinh, tú tài, thám hoa,...
Lĩnh vực kinh tế: Thương mại, thương nhân, thị trường, giá cả,..
Lĩnh vực y tế: Thương hàn, truyền nhiễm, điều trị, chuẩn đoán, y đức,
lương y,...
Từ Hán Việt đã được Việt hóa là lớp từ mượn ở tiếng Hán nhưng đã được Việt
hóa hồn tồn. Hiện nay trong tiếng Việt tồn tại song song cả từ gốc Hán lẫn từ thuần
Việt đồng nghĩa, nhưng có sắc thái biểu cảm khác nhau.
Ví dụ: Phụ nữ - đàn bà, nhi đồng – trẻ con, hỏa xa – xe lửa, lực – sức, sàng –
giường, ...
9

Trong quá trình hình thành và phát triển, từ Hán Việt đã được người Việt sử
dụng một cách linh hoạt, trau chuốt và nhuần nhuyễn. Vì vậy từ Hán Việt trở thành
ngôn ngữ được vay mượn nhiều nhất của người Việt.
1.3. Nghĩa từ Hán Việt
1.3.1. Nghĩa của từ là gì?
Nghĩa của từ là khái niệm về sự vật, hiện tượng trong thực tế khách quan được
phản ánh vào trong ngôn ngữ, được ngơn ngữ hóa [2. Tr49].
1.3.2. Thành phần nghĩa của từ Hán Việt
1.3.2.1. Nghĩa biểu vật
Khái niệm “vật” (sự vật, hiện tượng) trong thuật ngữ nghĩa biểu vật cần hiểu
khơng chỉ là các sự vật, mà cịn là các hoạt động (q trình), các tính chất đặc điểm...
nói cách khác khơng chỉ các danh từ Hán Việt mới có nghĩa biểu vật, mà các động từ
tính từ cũng có nghĩa biểu vật.
Từ không chỉ định danh (gọi tên) sự vật, mà cịn định danh cả hoạt động, tính
chất... trong thực tế khách quan. Bên cạnh đó cũng cần hiểu rằng, nghĩa biểu vật
của từ Hán Việt không đồng nhất với sự vật, hoạt động, tính chất... mà chỉ sự vật,
hoạt động, tính chất. Mỗi nghĩa biểu vật của từ Hán Việt là một mảnh của hiện thực
khách quan được phản ánh trong từ Hán Việt, trong ngôn ngữ. Cũng cần biết thêm
rằng: Sự vật, hoạt động, tính chất... tồn tại trong thực tế khách quan mang tính cụ
thể, cá thể, đơn lẻ, phong phú, đa dạng... nhưng nghĩa biểu vật lại mang tính khái
qt. Nó chỉ cả chủng loại sự vật, hiện tượng chứ không nhằm chỉ riêng một sự vật,
hiện tượng cụ thể nào. (Trừ các danh từ riêng trong ngơn ngữ thì nghĩa biểu vật tương
ứng với một sự vật cá biệt).
1.3.2.2. Nghĩa biểu niệm
Sự vật, hoạt động, tính chất... phản ánh vào tư duy con người thành các khái
niệm. Các khái niệm ấy được ngôn ngữ hóa thành các biểu niệm của từ Hán Việt.
Mỗi thuộc tính bản chất của sự vật, hiện tượng được con người nhận thức trở thành
một dấu hiệu trong nội dung khái niệm. Sau đó, mỗi dấu hiệu của khái niệm được
ngơn ngữ hóa trở thành một nét nghĩa trong cấu trúc nghĩa biểu niệm của từ Hán

Việt. Như vậy, toàn bộ nội dung của khái niệm trở thành cấu trúc nghĩa biểu niệm
của từ Hán Việt. Nói cách khác, nghĩa biểu niệm của từ Hán Việt chứa đựng những
hiểu biết của con người về những thuộc tính bản chất của sự vật, hiện thực trong thực
tế khách quan.
10


Nghĩa biểu niệm của từ Hán Việt có thể phân định chia tách thành những phần
nhỏ mỗi phần nhỏ ấy là một nét nghĩa. Tập hợp các nét nghĩa ấy lại, ta có một cấu trúc
biểu niệm của từ Hán Việt cách trình bày miêu tả các nét trong một cấu trúc nghĩa biểu
niệm của từ Hán Việt như sau (mỗi nét nghĩa được đặt trong một dấu ngoặc đơn):
- Tang thƣơng: Tang là cây dâu, thương là màu xanh của biển. Tang thương gọi
tắt từ câu “thương hải biến vu tang điền” (biển xanh biến thành ruộng dâu). Ý chỉ cảnh
biến đổi của cuộc sống từ đó cũng có ý chỉ sự biến đổi của cuộc đời con người. Tiếng
Việt chỉ dùng tang thương để chỉ sự thay đổi xấu đi.
- Tố nữ: Tố là sợi còn chưa nhuộm, còn giữ nguyên màu trắng. Nữ là con gái. Tố
nữ có nghĩa là người con gái cịn trinh bạch, cịn trong trắng, tức là người con gái chưa
có chồng. Sách giáo khoa giải thích tố nữ là người con gái đẹp là không đúng.
- Hàn huyên: Hàn là lạnh, huyên là ấm. Xưa trong gia đình trước khi đi ngủ con
cái phải hỏi thăm xem cha mẹ có lạnh khơng. Khi ngủ dậy lại phải hỏi thăm cha mẹ
xem đêm ngủ có được ấm khơng. Do đó, hàn hun là lời hỏi thăm nhau giữa những
người thân, nghĩa cũng như hàn ôn.
- Đao phủ: Đao là dao, phủ là búa. Hai dụng cụ dùng để chặt đầu những người có
tội xưa. Người có tội phải đặt đầu mình lên một cái thớt bằng gốc cây và bị dao hay búa
chặt đầu rời khỏi mình. Người thi hành cơng việc này vì thế cũng được gọi là đao phủ.
1.3.2.3. Nghĩa biểu thái
Một thành phần ý nghĩa khác của từ Hán Việt là nghĩa biểu thái (còn gọi là
nghĩa biểu cảm). Nghĩa biểu thái phản ánh quan hệ của người sử dụng với từ Hán Việt;
nói cụ thể hơn, phản ánh tình cảm, cảm xúc, thái độ của người sử dụng ngôn ngữ. Ví
dụ: Từ trần, hi sinh biểu hiện thái độ lịch sự trang trọng.

1.3.3. Nghĩa của từ trong sử dụng
Trong tiếng Việt hiện đại, từ Hán Việt được sử dụng khá rộng rãi, phổ biến
trong các lĩnh vực của đời sống xã hội [2. Tr49]. Ví dụ:
+ Lĩnh vực chính trị: Chế độ, pháp luật, quốc hội, chính phủ, cương lĩnh,
chính sách...
+ Lĩnh vực quân sự: Chiến trường, trận địa, cảnh giới, án ngữ, chỉ huy, tiểu
đội, đại đội...
+ Lĩnh vực tư pháp: Nguyên cáo, bị cáo, tố cáo, tố tụng, xử lí, thẩm phán, cơng
tố viên, áp giải, ân xá...
11


+ Lĩnh vực văn hóa, giáo dục: Học tập, thí sinh, giám khảo, lưu ban, điện ảnh,
đạo diễn, diễn viên, nhạc công..
+ Lĩnh vực kinh tế: Công nghiệp, tư bản, tỷ giá, chứng khoán...
Tiếng Việt đã sử dụng từ Hán Việt theo các hình thức đó là:
Về mặt nội dung, theo tác giả Nguyễn Văn Khang cho rằng [13. 49]:
Thứ nhất: Sự vận hành của hệ thống từ vựng của ngơn ngữ theo thời gian,
những tác động của tiến trình xã hội – lịch sử đã ảnh hưởng làm thay đổi nghĩa của từ
Hán Việt.
Ví dụ: Những từ “truy, điện” trong tiếng Việt hiện đại khác xa so với nghĩa gốc
đến mức hầu như chỉ còn vỏ ngữ âm Hán Việt mà thơi.
Thứ hai: Có nhiều từ Hán Việt mang nội dung ngữ nghĩa dường như chẳng cịn
quan hệ gì với nghĩa vốn có trong tiếng Hán.
Ví dụ: Từ “đáo để” với nghĩa vốn có là đến đáy, đến cùng lại trở thành nghĩa
quá quắt không ở thế kém bất cứ ai.
Thứ ba: Đa số từ Hán Việt là đa nghĩa nhưng không phải là lấy tất cả các nghĩa
của từ Hán mà những nghĩa được nhập ngay vào bản thân một từ Hán Việt khơng
được đồng hóa như nhau.
Ví dụ: Khinh “nhẹ” (yếu tố cấu tạo từ) và khinh “coi thường” (động từ)

Về mặt cấu tạo từ: Các từ đa tiết tiếng Việt được hình thành từ hai nguồn:
Loại mượn nguyên khối từ tiếng Hán và loại được người Việt tạo ra từ chất liệu
Hán [13. Tr49].
+ Loại mượn ngun khối bao gồm:
Thứ nhất: Mượn ngun cả mơ hình cấu tạo lẫn yếu tố cấu tạo từ như: Hịa
bình, độc lập...
Thứ hai: Vẫn giữ nguyên yếu tố cấu tạo từ nhưng trật tự các yếu tố không thay
đổi như: Phóng thích, thay đổi...
Thứ ba: Giữ ngun mơ hình cấu tạo từ trật tự các yếu tố nhưng một trong hai
yếu tố được thay thế ví dụ: Có lí – hữu ích...
Thứ tư: Thay đổi trật tự yếu tố và một trong hai yếu tố ví dụ: Lơng hồng –
hồng mao...
+ Loại được tạo ra từ chất liệu Hán (yếu tố cấu tạo từ Hán Việt) và mơ hình cấu
tạo từ Hán bao gồm:
12


Thứ nhất: Mượn mơ hình cấu tạo Hán với hai yếu tố đều là Hán Việt (trung
đoàn) hoặc một trong hai là yếu tố Hán kết hợp theo mơ hình cấu tạo từ Hán (học trò).
Thứ hai là: Các yếu tố Hán kết hợp theo mơ hình cấu tạo từ Tiếng Việt (viện
phó, trường học).
Ngồi ra cịn một loại khác từ những từ đa tiết Hán Việt mượn nguyên khối từ
tiếng Hán và đơn tiết hóa chúng: Văn, địa, lạc...
1.3.4. Các yếu tố cấu thành từ Hán Việt
Đó là những yếu tố gốc Hán, một âm tiết, phát âm theo cách đọc Hán Việt,
dùng để cấu tạo từ Hán Việt...
1.3.4.1. Yếu tố Hán Việt với hiện tƣợng đồng âm
Trong các yếu tố Hán Việt, hiện tượng đồng âm rất đậm nét.
Ví dụ: Lạc (vui) trong lạc quan, lạc thú,...
Lạc (nối liền) trong liên lạc, mạch lạc...

Lạc (đường ngang) trong kinh lạc.
Ngồi ra cịn có hiện tượng đồng âm giữa các yếu tố Hán Việt và yếu tố phi
Hán Việt như: Đường (yếu tố Hán Việt chỉ một loại thực phẩm) và đường (yếu tố phi
Hán Việt, trong con đường), kê (yếu tố Hán Việt chỉ con gà) với kê (yếu tố phi Hán
Việt, trong kê bàn, kê ghế...).
1.3.4.2. Yếu tố Hán Việt với hiện tƣợng đồng nghĩa
Hiện tượng đồng nghĩa chủ yếu xảy ra giữa yếu tố Hán Việt và yếu tố phi Hán
Việt. Vì thế, ơng cha ta ngày xưa đã dựa vào đặc điểm này để học thuộc nghĩa một số
yếu tố Hán Việt.
Ví dụ: Thiên – trời, địa – đất, vân – mây,
Vũ – mưa, phong – gió, nhật – ngày, dạ - đêm,
Tinh – khơn, lộ - móc, tường – điềm,
Hưu – lành, khánh – phúc, tăng – thêm, đa – nhiều,...
Hoặc: Thiên – trời, địa – đất, cử - cất, tồn – còn, tử - con, tôn – cháu, lục – sáu,
tam – ba, gia – nhà, quốc – nước, hậu – sau, ngưu – trâu, mã- ngựa,...
1.3.5. Cơ chế giải nghĩa của từ Hán Việt khác với từ thuần Việt
Những yếu tố “Hán Việt” rất ít được dùng “độc lập” như các yếu tố “thuần
Việt”, mà chỉ xuất hiện trong những tổ hợp hai tiếng trở lên. Tức là từ Hán Việt rất ít
khi dùng một âm tiết (đơn tiết) như : Mộc, thủy, hỏa, thổ, kim, vinh, nhục, lợi ,hại, lệ,...
13


mà chủ yếu dùng hai âm tiết trở lên (đa tiết) như: Phu nhân, đại nhân, lịch thiệp,vô
lương, bất lương, cổ điển, thiên lí, ân hận, thanh trừ, phụ bạc, bàn hồn, hữu nghị,
bằng hữu, hịa bình,...
Từ Hán Việt giải nghĩa theo cơ chế giải nghĩa riêng từng tiếng trong từ, tức là
tách các tiếng trong từ ra để giải nghĩa riêng, sau đó kết hợp hai nghĩa của chúng lại
thành một nghĩa chung. Ví dụ:
Cơ độc: Cơ là đứa trẻ khơng có cha hoặc mẹ, có âm Việt hóa cổ là cơi. Độc là
người đàn ơng già khơng có con. Sách Nhĩ nhã và sách Mạnh tử có câu: “Đàn ơng già

khơng có vợ gọi là quan, đàn bà già khơng có chồng gọi là quả (âm Việt hóa là góa),
trẻ con khơng có cha mẹ gọi là cơ, đàn ông già không con gọi là độc, đấy là bốn loại
người khốn cùng trong xã hội”. Tại sao? Vì thời cổ ở Trung Hoa, dân chủ yếu sống
bằng nông nghiệp trong các tỉnh điền. Theo chế độ tỉnh điền thì cứ vài năm nhà nước
chia ruộng cho dân một lần, mà chỉ chia cho đàn ông trưởng thành, do vậy trẻ con và
phụ nữ ở góa thì khơng có ruộng, đàn ơng già khơng vợ khơng con thì tuy có ruộng
nhưng khơng có sức lao động, do đó cơ độc đồng nghĩa với khơng có nơi dựa dẫm.
Thao lƣợc: Thao là cái túi đựng tên bắn, lược là phương sách dụng binh. Thao
lược còn là cách gọi ghép các chữ lục thao tam lược. Lục thao là tên sách do Lã vọng
đời Chu soạn, Trang tử hiệu đính gồm có sáu cách đánh trận là văn thao, võ thao, hổ
thao, long thao, báo thao và khuyển thao. Tam lược là sách do Hồng Thạch Cơng
soạn cho Trương Lương đời Hán, gồm có ba lược là ba phép dụng binh. Về sau thao
lược được dùng để chỉ người có tài dùng quân.
Phù phiếm: Phù là nổi trên mặt nước và đứng tại chỗ. Phiếm là nổi trên mặt
nước và trôi đi, trôi lại. Cả từ phù phiếm chỉ sự vật hay tính cách nổi và nơng cạn,
khơng có căn ngun gốc rễ vững vàng.
Bao biện: Bao là ôm lấy một mình. Biện là làm hay giải quyết cơng việc. Bao
biện là không hỏi ý kiến mọi người hoặc không phải cơng việc của mình cứ ơm lấy mà
làm. Nhiều người hiện nay hiểu bao biện là bao che, biện hộ cho mình hoặc người
khác những việc làm khơng đúng.
Xn hun: Xuân là loại cây cao to lá màu hồng, xum xuê có hương thơm, ăn
được, xưa thường được dùng để tượng trưng cho người cha trong gia đình. Huyên là loại
cây nhỏ giống như cây xương bồ nhưng hẹp và mềm hơn, hoa giống hoa bách hợp, cịn có

14


tên là “vong ưu thảo” (cây cỏ làm quên mọi sự lo buồn), thường trồng ở phía buồng người
mẹ, có ý cho mẹ khỏi lo buồn. Vì vậy xuân huyên là chỉ chung cha mẹ.
Ảnh hƣởng: Ảnh là cái bóng của một sự vật. Hưởng là tiếng vang của một vật

thể khi bị gõ, bị cọ xát trong khơng khí, từ đó ảnh hưởng được dùng để chỉ chung tác
động của một sự vật hay một sự việc tới một sự vật hay sự việc khác.
Bản thân từ thuần Việt là từ đơn có nghĩa độc lập nên nó thường giải nghĩa chung
chứ không tách từ ra để giải nghĩa riêng. Ví dụ :
Cƣời: Là một trong những hình thức biểu lộ cảm xúc để giải giải tỏa những gì
tồn đọng (thường là cảm xúc tích cực thể hiện sự hân hoan, sảng khoái, hạnh phúc).
Chạy: Là di chuyển thân thể bằng những bước nhanh, mạnh và liên tiếp chạy
một mạch về nhà đi nhanh như chạy.
Chết: Là là sự chấm dứt các hoạt động của một sinh vật hay ngừng vĩnh viễn
mọi hoạt động sống (không thể phục hồi) của một cơ thể.
Mây: Là khối các giọt nước ngưng tụ hay nước đá tinh thể treo lơ lửng
trong khí quyển ở phía trên trái đất (hay trên bề mặt các hành tinh khác) mà có thể
nhìn thấy.
Trong tiếng Việt các từ Hán Việt làm thành một lớp riêng, có những đặc trưng
ngữ pháp và tu từ.
Về ngữ pháp, các từ tổ Hán Việt tuy cũng chứa đựng mối quan hệ cú pháp
(chính phụ, đẳng lập) như các từ tổ thuần Việt nhưng rõ ràng mối quan hệ này chặt
chẽ hơn nhiều so với từ tổ thuần Việt. Giữa cú pháp từ tổ Hán Việt và từ tổ thuần Việt
có sự sai biệt về trật tự trong quan hệ chính phụ. Ở từ tổ Hán Việt thì yếu tố phụ đứng
trước, yếu tố chính đứng sau cịn ở từ tổ thuần Việt thì trật tự này ngược lại hồn tồn
yếu tố chính đứng trước, yếu tố phụ đứng sau.
Ví dụ:

Phi công (Hán Việt) – người lái (thuần Việt)
Ngoại quốc (Hán Việt) – nước ngoài (thuần Việt)

Điều này làm cho các từ tổ Hán Việt dễ hiểu, đúng hơn, được ưu tiên hơn trong
công việc chọn làm thuật ngữ khoa học, kỹ thuật như: Ngữ âm, lượng từ, nhân văn...
Nhờ trật tự này mà từ Hán Việt không bao giờ gây mâu thuẫn trong cách hiểu,
trái lại từ thuần Việt dễ gây hiểu lầm.

Về phương diện ngữ nghĩa, phần lớn từ Hán Việt đều có một sắc thái ngữ nghĩa
giúp ta nhận thức cảm tính được nó khác với những từ thuần Việt dường như đồng
15


nghĩa với nó. Từ Hán Việt thường mang sắc thái trang trọng, hay thi vị, cổ kính, bác
học hay mờ ảo... ví dụ: Phụ nữ, hội nghị...
1.4. Tổng quan về từ Hán Việt trong sách Tiếng Việt tiểu học
Chương trình tiếng Việt tiểu học được biên soạn có tính hệ thống, nằm trong
chương trình chung Giáo dục phổ thơng mơn Ngữ văn. Tiếng Việt bao gồm nhiều
phân môn, nhằm trang bị nhiều kiến thức rộng (Tiếng Việt, Làm văn, Văn học) và
hình thành các kỹ năng: Đọc, viết, nghe, nói. Tiếng Việt được dạy theo nhiều chủ
điểm, từ chủ điểm gia đình đến chủ điểm xã hội, từ chủ điểm nông thôn, miền núi tới
chủ điểm thành phố, các chủ điểm về những hoạt động học tập, lao động sản xuất, đạo
đức nhân cách con người tới những chủ điểm về ước mơ khám phá sáng tạo tương
lai… Cho nên, các lớp từ ngữ được đưa vào sách tiếng Việt với một số lượng phong
phú, thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, trong đó có lớp từ Hán Việt. Mặc dù kiếm thức
về từ ngữ Hán Việt đến Tiếng Việt 5 mới trực tiếp được giảng dạy nhưng từ ngữ Hán
Việt được đưa vào sách Tiếng Việt, trong các phân môn nó lại bắt đầu từ sách lớp 1,
và số lượng cứ tăng dần. (Thống kê bước đầu, từ ngữ Hán Việt trong sách Tiếng Việt 2
là trên 320 đơn vị, Tiếng Việt 5 là hơn 570 đơn vị). Từ ngữ Hán Việt trong sách Tiếng
Việt các lớp tiểu học nhìn chung là những từ ngữ thơng dụng, phần lớn có nội dung
ngữ nghĩa gắn với nội dung chủ điểm của sách. Ngoài phần bài tập luyện từ và câu,
các từ ngữ Hán Việt xuất hiện trong các văn bản tập đọc, chính tả, kể chuyện, tập làm
văn đều được các soạn giả sách giải thích nghĩa hoặc tạo ngữ cảnh để học sinh tự hiểu.
Qua khảo sát số lượng từ ngữ Hán Việt trong Tiếng Việt lớp 5 chúng tôi thu thập
được trên 570 từ Hán Việt. Đặc điểm từ ngữ trong Hán Việt trong Tiếng Việt 5, về cơ
bản giống Tiếng Việt 4 nhưng số lượng từ ngữ Hán Việt có nội dung ngữ nghĩa tương
đối khó, nhiều hơn các lớp dưới. Điều đó là do Tiếng Việt 5 có nhiều chủ điểm có nội
dung khá trừu tượng, như chủ điểm “quyền và bổn phận” ; “trật tự an ninh” ; “truyền

thống” ;..... cho nên các từ ngữ Hán Việt nằm trong các chủ điểm đó cũng cố nội dung
ngữ nghĩa ít nhiều mới mẻ đối với học sinh.
Từ đó, tơi cũng nhận thấy tỉ lệ từ Hán Việt được giải nghĩa quá thấp so với vốn từ
đọc cung cấp. Điều này làm cho sự tiếp nhận của học sinh khó khăn hơn. Từ Hán Việt
là loại từ khó hiểu, khơng được giải nghĩa, học sinh khó nắm được nghĩa của chúng,
không nắm được nội dung bài học. Chất lượng học không cao.
Tuy vậy, mức độ giải nghĩa từ Hán Việt nói chung chính xác, phù hợp với ngữ
cảnh mà nó được dùng.
16


Ví dụ 1: “Trường Sơn” (“Việt Nam thân yêu” của Nguyễn Đình Thi) tên gọi dãy
núi chạy dài miền Trung nước ta.
Ví dụ 2: “Trung thu” (“Trung thu độc lập” của Thép Mới). Tết của trẻ em vào
đêm rằm tháng tám (âm lịch).
Ví dụ 3: “Bổ nhiệm” (“Quà tặng cha” của Lê Nguyên Ngọc – Phan Ngọc Toàn
dịch), được cử một chức vụ nào đó trong bộ máy chính quyền.
Ví dụ 4: “Thiên lý” (“Về thăm bà” của Thạch Lam): Một giống cây leo, hoa thơm
màu vàng nhạt, nở thành chùm, thường trồng ở trước nhà làm cảnh.
Ví dụ 5: “Hịa” (“Trên hồ Ba Bể” của Hồng Trung Thơng) hịa chung một nhịp
hưởng ứng. Ý trong bài, tiếng gió, tiếng lịng, tiếng chim, hịa nhịp với nhau.
Ví dụ 6: “Đại lộ” (“Âm thanh thành phố” của Tô Ngọc Hiến) đường lớn ở
thành phố.
Ví dụ 7: “Độc đáo” (“Thị trấn Cát Bà” của nhiều tác giả) có tính chất riêng
biệt đặc sắc.
Như vậy, từ những ví dụ được lấy ra từ sách giáo khoa ở trên ta thấy nó chính xác
và phù hợp với ngữ cảnh của từng bài tập đọc vì xét về bản chất trong tiếng Việt ý
nghĩa của từ nằm trong ngữ cảnh hay nói cách khác ý nghĩa của từ nằm trong sử dụng.
Đây là ưu điểm mà chúng ta phải công nhận, những từ được giải nghĩa sẽ giúp các em
hiểu nghĩa của từ trong văn cảnh gắn với tác phẩm.

Nhận xét:
Từ thực trạng dạy và học từ Hán Việt hiện nay chúng ta thấy được chương trình
học ở bậc đại học khơng sát với chương trình học ở Tiểu học. Số lượng từ Hán Việt có
trong chương trình sách giáo khoa lớp 5 đã khá phù hợp với lứa tuổi của các em,
nhưng theo chúng tơi thì ta có thể bổ sung thêm một số từ ngữ Hán Việt nữa để trau
dồi, mở mang thêm vốn từ, sự hiểu biết cho các em học sinh tiểu học. Đồng thời chúng
tôi mong muốn các soạn giả giải nghĩa từ Hán Việt nhiều hơn.
1.5. Thực trạng dạy và học từ Hán Việt hiện nay
1.5.1. Thực trạng giảng dạy ở bậc đại học tiểu học so với chƣơng trình ở tiểu học
Ở bậc đại học, sinh viên được cung cấp kiến thức từ Hán Việt thông qua một số
môn học như: Môn Tiếng Việt 1, Tiếng Việt 2, Phương pháp dạy học tiếng Việt.
Nhưng những kiến thức mà sinh viên được cung cấp về từ Hán Việt chỉ được lồng
ghép trong các mơn học Tiếng Việt nói trên, chứ không được đào tạo chuyên sâu về từ
17


Hán Việt thơng qua một mơn học riêng biệt. Vì vậy khả năng giải nghĩa từ Hán Việt
để học sinh hiểu với nhu cầu học từ Hán Việt của học sinh tiểu học là chưa đáp ứng
được. Hơn thế giải nghĩa từ Hán Việt ở bậc đại học là dùng các phương pháp chiết tự,
thuyết minh cấu tạo...
Ví dụ, giải nghĩa ở trường đại học để hiểu nghĩa của từ “giải quyết”, sinh viên
được học dùng phương pháp chiết tự để giải nghĩa như sau:
Giải là cởi các nút dang bị thắt (cởi là âm cổ của giải). Quyết là vét chỗ nước
đọng làm cản bước đi. Vì vậy giải quyết chỉ việc xử lý những gì đang cịn vướng mắc.
Còn ở Tiểu học, giáo viên cung cấp từ Hán Việt cho học sinh lại phải dựa vào các
chủ đề theo cấu trúc chương trình sách giáo khoa Tiểu học. Ví dụ, để giúp cho học sinh
hiểu được nghĩa của từ “nhân hậu” giáo viên không thể giải nghĩa như khi được học vì
giải nghĩa như khi mình được học ở trường tiểu học học sinh chắc chắn không hiểu. Vì
vậy phải lồng ghép từ trong chủ để “ đồn kết nhân hậu” thông qua các bài dạy về tinh
thần đồn kết và lịng nhân hậu như bài: Nàng tiên ốc, Truyện cổ nước mình,... từ đó giáo

viên mới khái quát lên cho học sinh hiểu thế nào là lòng “nhân hậu”.
Như vậy, việc giải nghĩa từ Hán Việt ở đại học và khi dạy cho học sinh tiểu học
còn có độ chênh nhất định. Vì vậy mà giáo viên khi ra trường tiểu học đôi khi giảng
giải từ Hán Việt mà học sinh không hiểu hoặc không biết cách làm cho học sinh hiểu
về từ cần truyền đạt.
1.5.2. Thực trạng dạy học từ Hán Việt ở trƣờng tiểu học nói chung và dạy học từ
Hán Việt ở lớp 5 nói riêng
Từ ngữ Hán Việt dạy cho học sinh tiểu học được thực hiện bằng nhiều hình thức
khác nhau, như cung cấp vốn từ thông qua các văn bản được dạy trong các giờ tập đọc,
chính tả, kể chuyện, tập làm văn, qua mục giải thích nghĩa từ, qua bài tập rèn luyện v.
v. Vốn từ ngữ Hán Việt trong sách Tiếng Việt tiểu học chủ yếu là những từ ngữ thông
dụng liên quan đến các chủ điểm, thường được dùng trong đời sống. Vốn từ đó được
cung cấp chung cùng vốn từ tiếng Việt. Chúng ta có thể hình dung sơ bộ đặc điểm của
lớp từ Hán Việt thông qua phần Mở rộng vốn từ trong sách Tiếng Việt 5. Thơng qua
phần học này ít nhiều chúng ta có thể thấy được mức độ hiểu biết nghĩa, khả năng sử
dụng từ Hán Việt của học sinh tiểu học cũng như phương pháp dạy học mà giáo viên
áp dụng. Ví dụ: Bài tập thứ nhất sử dụng hình thức cho các từ khác nhau, tìm hiểu
nghĩa của từ dựa vào nghĩa yếu tố và quan hệ giữa chúng. Cụ thể:
18


Bài tập (trong bài Mở rộng vốn từ: Hữu nghị – Hợp tác [11. Tr56]):
Xếp các từ có tiếng hữu cho dưới đây thành hai nhóm a và b
a, Hữu có nghĩa là “bạn bè”.

M : hữu nghị

b, Hữu có nghĩa là “có”.

M : hữu ích

Bài tập thứ hai cho câu nói của Bác Hồ, yêu cầu học sinh dựa vào nội dung của
câu nói đó viết một đoạn văn ngắn về nghĩa vụ bảo vệ Tổ quốc của mỗi công dân.
Bài tập (trong bài Mở rộng vốn từ: Công dân [12. Tr28])
Dựa vào nội dung câu nói của Bác Hồ “Các vua Hùng đã có cơng dựng nước,
bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước.” em hãy viết một đoạn văn khoảng 5 câu về
nghĩa vụ bảo vệ tổ quốc của mỗi công dân.
1.5.3. Thực trạng giảng dạy ở tiểu học
Khi dạy từ Hán Việt ở trường tiểu học trong những bài tập đọc, luyện từ và câu
hay những bài tập làm văn... giáo viên thường bám sát và tuân thủ vào sách giáo khoa,
tức là giáo viên chỉ giảng giải cho các em những từ Hán Việt và những nghĩa của từ
Hán Việt có trong phần chú giải mà khơng mở rộng thêm nghĩa của từ đó trong nhiều
ngữ cảnh khác nhau để các em hiểu rõ hơn về nghĩa của các từ và có thể sử dụng từ
Hán Việt linh hoạt trong các bài tập. Vì vậy, khả năng sử dụng từ Hán Việt của học
sinh trong học tập cũng như trong đời sống còn hạn hẹp.
TIỂU KẾT
Trên đây là cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc giảng dạy từ Hán Việt cho
học sinh tiểu học. Cơ sở lí luận giúp chúng ta biết được khái niệm, nghĩa của từ Hán
Việt cũng như các cơ chế giải thích nghĩa của từ. Cơ sở thực tiễn giúp chúng ta hiểu rõ
thực trạng giảng dạy từ Hán Việt ở bậc đại học và ở chương trình tiểu học một cách
thực tế nhất. Từ hai cơ sở trên, khóa luận sẽ tìm ra những giải pháp giảng dạy từ Hán
Việt có chất lượng đem lại hiệu quả cao trong nhà trường tiểu học.
Khi đi giải nghĩa của một số từ Hán Việt trong các bài tập đọc, tập làm văn, luyện
từ và câu, điều quan trọng nhất là chúng ta phải đưa ra được các biện pháp giải nghĩa
từ sao cho phù hợp với nội dung bài học, đối tượng học sinh. Ngoài ra, chúng ta phải
cung cấp thêm một số kiến thức Hán Việt để giúp học sinh hiểu và sử dụng từ Hán
Việt vào các bài học cũng như trong giao tiếp hằng ngày. Điều này sẽ được làm sáng
tỏ hơn trong chương sau (chương 2) khi đi tìm hiểu một số giải pháp nâng cao chất
lượng dạy học từ Hán Việt cho học sinh tiểu học.
19