PHƯƠNG TỄ TRONG Y HỌC CỔ TRUYỀN

PHƯƠNG TỄ

TRONG Y HỌC CỔ TRUYỀN


MỤC TIÊU
1. Trình bày được các nguyên tắc cấu tạo phương tễ
theo lý luận Y học cổ truyền.
2. Trình bày được hình thức và cách sử dụng các loại
phương tễ.


KHÁI NIỆM
Phương: toa/đơn, cách thức
Tễ: thuốc (đã pha chế, do nhiều
loại hợp thành)
Phương tễ: bài thuốc/đơn thuốc
• Cấu tạo phương tễ dựa trên cơ sở các học thuyết YHCT (Âm
dương, Ngũ hành,…) về tính vị, quy kinh, công dụng của
từng vị thuốc
• Phối hợp theo vai trò của từng vị thuốc (Quân, Thần, Tá, Sứ)
• Gia giảm phù hợp với triệu chứng, diễn tiến, bệnh nhân, ...


Thành phần của phương tễ
VAI TRÒ

ĐẶC ĐIỂM

QUÂN Giải quyết triệu chứng chính,
nguyên nhân bệnh.

Thường mang tên bài thuốc
Liều lượng thường nhiều

THẦN

Hỗ trợ cho Quân, giúp Quân
ltăng tác dụng.

Cùng nhóm hoặc khác nhóm
với Quân nhưng tác dụng
khác

TÁ

Giải quyết triệu chứng phụ,
tác dụng phụ

Thường khác nhóm, giải quyết
triệu chứng phụ của bệnh

SỨ

Giúp thuốc đến cơ quan mong Thường là Cam Thảo, Đại táo;
muốn, điều hòa bài thuốc.
hoặc các vị thuốc dẫn (Cát
cánh…)

Một phương tễ không nhất thiết phải có đủ 4 thành phần trên

Công năng chủ trị của
phương tễ
• Một bài thuốc có thể gồm nhiều vị thuốc có tính vị khác
nhau, nhưng tính chất chung toàn bài thuốc phải thỏa
mãn được yêu cầu chủ yếu của trị liệu (chủ yếu dựa
trên tác dụng của vị Quân)
• Trong bài thuốc cũng có một số vị thuốc có tính vị đối
nghịch với nhóm thuốc có tác dụng chính, mục đích là
để giảm tác dụng phụ của nhóm thuốc chính.


NGUYÊN TẮC GIA GIẢM
PHƯƠNG TỄ
1. Biến hóa một bài thuốc đã có bằng cách tăng/giảm các vị
thuốc để tạo thành một bài thuốc mới.
2. Biến hóa một bài thuốc đã có bằng cách thay đổi sự phối
ngũ các vị thuốc để tạo thành bài thuốc mới.
3. Biến hóa của bài thuốc đã có bằng cách thay đổi liều
lượng của các vị thuốc để tạo thành bài thuốc mới.
4. Biến hóa của bài thuốc bằng cách thay đổi dạng thuốc để
tạo thành bài thuốc mới.
YHCT có đặc tính của y học cá thể


7 cách phối hợp thuốc YHCT
Thuốc A

Thuốc B

Kết quả

Đơn hành

Độc vị (chỉ 1 dược liệu). VD: Độc sâm thang

Tương tu

Kim ngân

Liên kiều

Tăng thanh nhiệt giải độc (2 vị
thuốc tính vị giống nhau)

Tương sử

Ngô thù du

Liên kiều

Tăng chỉ ẩu (cầm nôn mửa)
2 vị thuốc tính vị khác nhau

Tương úy

Bán hạ

Sinh
khương

Sinh khương ↓ tính kích thích
hầu họng, buồn nôn của Bán hạ

Tương sát

Phòng phong Thạch tín

Phòng phong ↓ độc Thạch tín

Tương ác
tuong ố

Hoàng cầm

Sinh
khương

Hoàng cầm ↓ tính ấm của Sinh
khương (kềm chế nhau)

Tương
phản

Cam thảo

Cam toại

Tăng độc tính

PHÂN LOẠI PHƯƠNG TỄ
1. Theo số lượng, liều lượng vị thuốc
•Đại phương: nhiều vị thuốc, liều cao, điều trị bệnh nặng
(tà khí thực), bệnh ở hạ tiêu
•Tiểu phương: ít vị thuốc, liều thấp, điều trị bệnh nhẹ
2. Theo tốc độ hấp thu, thời gian sử dụng
•Cấp phương, tuấn tễ: tác dụng nhanh, điều trị bệnh cấp
tính, bệnh khó
•Hoãn phương, hoãn tễ: tác dụng chậm, dùng dài ngày,
điều trị bệnh mạn tính


PHÂN LOẠI PHƯƠNG TỄ
3. Theo hình dạng, tính chất, cách dùng
•Thang tễ: nước sắc bài thuốc
•Hoàn tễ: hình cầu, bột mịn + tá dược dính
– Hồ hoàn: tá dược dính là hồ gạo/ hồ mì
– Mật hoàn: tá dược dính là mật ong (tễ)
– Lạp hoàn: tá dược dính là sáp ong

•Tán tễ: bột mịn
•Cao tễ: tẩm cao, nhuyễn cao, lưu cao
– Tẩm cao: nước sắc cô đặc thành cao
– Nhuyễn cao: thuốc mỡ dùng ngoài
– Lưu cao: cao đặc


Các dạng phương tễ

PHÂN LOẠI PHƯƠNG TỄ
3. Theo hình dạng, tính chất, cách dùng
•Tửu tễ, dược tửu: ngâm thuốc trong rượu, dùng uống
•Đan tễ: dạng hạt nhỏ, dược chất thường là khoáng vật bào
chế bằng pp thăng hoa
•Trà tễ: bột thô, hoặc dạng bánh, sử dụng bằng cách hãm với
nước sôi hoặc nấu sôi với nước
•Điều tễ: bọc bột thuốc trong gạc, đắp lên vết thương dò nước
•Trùng tễ, khỏa lạp tễ: hoàn nhỏ + đường, hòa trong nước sôi
•Phiến tễ: viên thuốc dẹt, bào chế bằng cách nén bột
•Châm tễ: thuốc dùng tiêm
•Tọa dược, xuyên tễ: hình nón hoặc hình trụ dễ tan chảy, dùng
đặt trực tràng/âm đạo


PHÂN LOẠI PHƯƠNG TỄ
4. Theo tác dụng dược lý
•Phát biểu tễ. giải biểu tễ : làm ra mồ hôi, giải cơ, thúc mọc
ban, điều trị biểu chứng
•Thổ tễ, dũng thổ tễ: gây nôn, trị đàm chứng, thực tích, ngộ
độc thực phẩm
•Công lý tễ: tăng nhu động ruột, tả nhiệt, công tích, trục
thủy, điều trị chứng nội thực
•Biểu lý song giải tễ: khu tà cả phần biểu và phần lý, điều trị
chứng biểu lý tương kiêm
•Hòa giải tễ: điều hòa chức năng cơ thể, can tỳ bất hòa, hàn
nhiệt phức tạp
•Lý khí tễ: điều hòa sự vận hành của khí

PHÂN LOẠI PHƯƠNG TỄ
4. Theo tác dụng dược lý
•Lý huyết tễ: điều chỉnh các bệnh huyết (bổ huyết tễ, hoạt
huyết hóa ứ tễ, chỉ huyết tễ)
•Khư phong tễ: khu phong/tức phong (cả nội và ngoại phong)
•Khư hàn tễ, ôn lý tễ: ôn lý, trị chứng lý hàn
•Ôn bổ tễ: ôn bổ, trị chứng hư hàn
•Tả hạ tễ, công hạ tễ: Tả hạ, trị táo bón; Hóa tích, trục thủy trị
chứng nội thực
• Hàn hạ tễ: thuốc tả hạ có tính hàn, trị nội ngưng nhiệt tích
•Ôn hạ tễ: thuốc ôn dương tán hàn + thuốc tả hạ, dùng trị
chứng lý thực hàn
•Nhuận hạ tễ: nhuận tràng, trị táo bón do thiếu dịch ruột


PHÂN LOẠI PHƯƠNG TỄ
4. Theo tác dụng dược lý
•Trị táo tễ: trị táo chứng, cả biểu và lý
•Thanh nhiệt tễ: thanh nhiệt, tả hỏa, lương huyết, giải độc,
trị nội nhiệt
•Tả hỏa tễ: vừa thanh nhiệt, vừa tả hạ
•Khư đàm tễ: trừ đàm, trị chứng chậm tiêu hóa
•Tiêu thực tễ, tiêu đạo tễ: kích thích tiêu hóa, tiêu thực tích
•Khai khiếu tễ: thuốc có mùi thơm (phương hương), làm
tỉnh thần, dùng cấp cứu bế chứng, mất ý thức
•An thần tễ: an thần, trị chứng lo lắng, khó ngủ
•Cố sáp tễ: làm ngừng tiết khí, huyết, tinh, tân dịch

PHÂN LOẠI PHƯƠNG TỄ
5. Theo nguồn gốc, cách phối ngũ
•Cổ phương: bài thuốc được ghi chép trong y văn cổ
•Tân phương: bài thuốc mới về cách phối hợp
•Nghiệm phương: bài thuốc kinh nghiệm
•Ngẫu phương: bài thuốc gồm nhiều vị thuốc ngẫu nhiên
•Kỳ phương: bài thuốc gồm nhiều vị thuốc lạ
•Phức phương: bài thuốc cấu tạo từ 2 bài thuốc trở lên
(Ví dụ: Bát trân = Tứ quân + Tứ vật)


Kết luận
 Nguyên tắc cấu tạo phương tễ
1. Cơ sở lý luận YHCT
2. Thành phần: Quân, Thần, Tá, Sứ
3. 7 cách phối hợp các vị thuốc trong bài
4. Gia giảm, biến hóa theo bệnh
 Phân loại phương tễ
1. Số lượng, liều lượng
2. Tốc độ, thời gian
3. Hình dạng, tính chất, cách dùng
4. Tác dụng dược lý
5. Nguồn gốc, cách phối ngũ