Phong trào công nhân ở các đô thị miền nam việt nam trong kháng chiến chống mỹ từ năm 1954 đến năm 1965

ĐẠI HỌC HUẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ THANH HUYỀN

PHONG TRÀO CÔNG NHÂN Ở CÁC ĐÔ THỊ MIỀN NAM
VIỆT NAM TRONG KHÁNG CHIẾN CHỐNG MỸ
TỪ NĂM 1954 ĐẾN NĂM 1965

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam
Mã số: 62 22 03 13

LUẬN ÁN TIẾN SĨ SỬ HỌC

Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. LÊ CUNG

HUẾ - NĂM 2016
i


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, số liệu và kết quả
nghiên cứu nêu trong luận án là trung thực, chưa từng được công bố trong bất kỳ
công trình nào khác.
Tác giả luận án

Nguyễn Thị Thanh Huyền

ii

LỜI CẢM ƠN
Xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo trường Đại học Khoa học - Đại học Huế, Khoa
Lý luận Chính trị trường Đại học Khoa học - Đại học Huế đã quan tâm, tạo điều kiện
để chúng tôi được tham gia và hoàn thành khóa đào tạo Tiến sĩ (2012-2015).
Xin trân trọng cảm ơn Khoa Lịch sử, Phòng Đào tạo Sau Đại học trường Đại
học Sư phạm - Đại học Huế và Ban Đào tạo Sau Đại học - Đại học Huế đã quan
tâm và tạo điều kiện giúp tôi hoàn thành khóa đào tạo.
Xin trân trọng cảm ơn Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II Thành phố Hồ Chí
Minh, phòng Lưu trữ Tỉnh ủy các tỉnh: Biên Hòa, Nha Trang, Đà Nẵng, Huế, Thư
viện trường Đại học Khoa học - Đại học Huế, Thư viện Khoa học Tổng hợp Đà
Nẵng, Thư viện Khoa học Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh đã giúp đỡ nhiệt tình
về tư liệu để chúng tôi hoàn thành luận án.
Đặc biệt tôi xin được bày tỏ sự kính trọng, biết ơn sâu sắc PGS. TS. Lê Cung là
người thầy đã tận tụy giúp đỡ, hướng dẫn tôi trên bước đường học tập và nghiên cứu.
Xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân và bạn bè đã luôn động viên giúp
đỡ trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu để tôi hoàn thành luận án này
Huế, tháng 4 năm 2016
Tác giả luận án
Nguyễn Thị Thanh Huyền

iii


NHỮNG CỤM TỪ VIẾT TẮT
CQNĐD

Chính quyền Ngô Đình Diệm

CQSG

Chính quyền Sài Gòn

ĐTMN

Đô thị miền Nam

HLĐGP

Hội Lao động giải phóng miền Nam Việt Nam

LSQS

Lịch sử quân sự

NCLS

Nghiên cứu Lịch sử

NXB

Nhà xuất bản

PTT

Phủ Tổng thống

TPHCM

Thành phố Hồ Chí Minh

TTLT

Trung tâm Lưu trữ

VNCH

Việt Nam Cộng hòa

iv


MỤC LỤC
Trang phụ bìa .............................................................................................................. i
Lời cam đoan .............................................................................................................. ii
Lời cảm ơn ................................................................................................................ iii
Những cụm từ viết tắt................................................................................................ iv
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI .....................................................................................1
2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU .................................................3
3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ................................................4
4. NGUỒN TÀI LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..........................4
5. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN...........................................................................5
6. BỐ CỤC CỦA LUẬN ÁN .................................................................................6
Chương 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ..............................................................7
1.1. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài ..................................................7
1.1.1. Nhóm công trình nghiên cứu về công nhân và phong trào công nhân Việt
Nam ......................................................................................................................7
1.1.2. Nhóm công trình nghiên cứu về công nhân và phong trào công nhân ở
các đô thị miền Nam ..........................................................................................17
1.2. Những vấn đề đặt ra cần tiếp tục được nghiên cứu ..................................22

Chương 2. PHONG TRÀO CÔNG NHÂN Ở CÁC ĐÔ THỊ MIỀN NAM
(1954-1960) ..............................................................................................................23
2.1. Khái quát truyền thống đấu tranh của công nhân miền Nam trước năm
1954 .......................................................................................................................23
2.2. Chính sách của Mỹ và chính quyền Ngô Đình Diệm đối với công nhân ở
các đô thị miền Nam (1954-1960) .......................................................................27
2.2.1. Khái quát về tình hình miền Nam Việt Nam (1954-1960) ......................27
2.2.2. Chính sách của Mỹ và chính quyền Ngô Đình Diệm đối với công nhân ở
các đô thị miền Nam ..........................................................................................29
2.2.2.1. Về tư tưởng - chính trị.......................................................................29
2.2.2.2. Về kinh tế ..........................................................................................33
2.2.2.3. Về văn hoá - xã hội ...........................................................................34
2.3. Đội ngũ và đời sống công nhân ở các đô thị miền Nam (1954-1960) .......36
v


2.3.1. Đội ngũ công nhân ở các đô thị miền Nam .............................................36
2.3.2. Đời sống công nhân ở các đô thị miền Nam............................................38
2.3.2.1. Thời gian và điều kiện lao động ........................................................38
2.3.2.2. Tình trạng thất nghiệp .......................................................................40
2.3.2.3. Lương công nhân ..............................................................................43
2.4. Diễn biến phong trào công nhân ở các đô thị miền Nam giai đoạn 1954-1960....46
2.4.1. Chủ trương của Đảng ...............................................................................46
2.4.2. Diễn biến phong trào ..............................................................................50
2.4.2.1. Phong trào công nhân vì mục tiêu dân sinh ......................................50
2.4.2.2. Phong trào công nhân vì mục tiêu dân chủ .......................................64
TIỂU KẾT................................................................................................................73
Chương 3. PHONG TRÀO CÔNG NHÂN Ở CÁC ĐÔ THỊ MIỀN NAM (1961-1965)..75
3.1. Chính sách của Mỹ và chính quyền Sài Gòn đối với công nhân ở các đô
thị miền Nam (1961-1965) ...................................................................................75

3.1.1. Khái quát về tình hình miền Nam Việt Nam (1961-1965) ......................75
3.1.2. Chính sách của Mỹ và chính quyền Sài Gòn đối với công nhân ở các đô
thị miền Nam .....................................................................................................77
3.1.2.1. Về tư tưởng - chính trị.......................................................................77
3.1.2.2. Về kinh tế ..........................................................................................80
3.1.2.3. Về văn hóa - xã hội ...........................................................................82
3.2. Đội ngũ và đời sống công nhân ở các đô thị miền Nam (1961-1965) .......83
3.2.1. Đội ngũ công nhân ở các đô thị miền Nam .............................................83
3.2.2. Đời sống công nhân ở các đô thị miền Nam............................................85
3.2.2.1. Thời gian và điều kiện lao động của công nhân ...............................87
3.2.2.2. Tình trạng giải công, sa thải và thất nghiệp ......................................85
3.2.2.3. Lương công nhân ..............................................................................89
3.3. Diễn biến phong trào công nhân ở các đô thị miền Nam (1961-1965) .....91
3.3.1. Chủ trương của Đảng ...............................................................................91
3.3. 2. Diễn biến phong trào ...............................................................................92
3.3.2.1. Phong trào công nhân vì mục tiêu dân sinh ......................................95
3.3.2.2. Phong trào công nhân vì mục tiêu dân chủ .....................................107
TIỂU KẾT..............................................................................................................120
vi


Chương 4. TÍNH CHẤT, ĐẶC ĐIỂM VÀ Ý NGHĨA LỊCH SỬ CỦA PHONG
TRÀO CÔNG NHÂN Ở CÁC ĐÔ THỊ MIỀN NAM (1954-1965) ...................121
4.1. Tính chất của phong trào ...........................................................................121
4.1.1. Tính chất dân tộc ...................................................................................121
4.1.2. Tính chất dân chủ và dân sinh ...............................................................124
4.2. Đặc điểm của phong trào ...........................................................................127
4.2.1. Quy mô rộng lớn, sự liên tục và quyết liệt của phong trào ...................127
4.2.2. Hình thức và phương pháp đấu tranh phong phú, linh hoạt ..................130
4.2.3. Có sự phối hợp chặt chẽ giữa công nhân các ngành ở các đô thị; giữa

công nhân đô thị với công nhân đồn điền cùng giai cấp nông dân và các tầng
lớp nhân dân miền Nam ...................................................................................133
4.3. Ý nghĩa của phong trào ..............................................................................137
4.3.1. Phong trào chứng minh tinh thần đấu tranh bất khuất của công nhân ở
các đô thị miền Nam trong tinh thần đấu tranh dân tộc ...................................137
4.3.2. Phong trào chứng minh tính đúng đắn của phương châm đấu tranh “hai
chân, ba mũi”, “ba mũi giáp công”, “ba vùng chiến lược” trong cách mạng
miền Nam .........................................................................................................138
4.3.3. Phong trào công nhân ở các đô thị miền Nam góp phần làm rối loạn hậu
phương của Mỹ và chính quyền Sài Gòn, tạo điều kiện cho cách mạng miền
Nam phát triển .................................................................................................140
4.3.4. Phong trào góp phần làm phong phú thêm những bài học kinh nghiệm
đối với sự nghiệp giữ nước và dựng nước của dân tộc ....................................142
4.3.4.1. Mục tiêu và khẩu hiệu đấu tranh cụ thể ..........................................142
4.3.4.2. Sự đoàn kết, thống nhất, kiên trì đấu tranh .....................................143
4.3.3.3. Những bài học kinh nghiệm rút ra từ hạn chế của phong trào ........145
TIỂU KẾT..............................................................................................................146
KẾT LUẬN ............................................................................................................147
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ .............................................151
TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................153
PHỤ LỤC ...................................................................................................... 180

vii


MỞ ĐẦU
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Trong dòng chảy lịch sử Việt Nam hiện đại, phong trào công nhân ở các đô
thị miền Nam (ĐTMN) (1954-1975) là bộ phận của phong trào ĐTMN, của phong
trào cách mạng Việt Nam, góp phần quan trọng trong sự nghiệp giải phóng miền

Nam, thống nhất đất nước.
Phong trào công nhân ở các ĐTMN từ năm 1954 đến năm 1965 diễn ra liên
tục, sôi nổi và quyết liệt, thu hút hầu hết công nhân các ngành tham gia như công
nhân hỏa xa, công nhân thủy điện, công nhân bến tàu, công nhân ngành dệt, công
nhân taxi, công nhân xăng dầu, công nhân Savon, công nhân vô tuyến viễn thông,...
Mặc dầu, bị Mỹ và chính quyền Sài Gòn (CQSG) dùng mọi âm mưu, thủ đoạn để
kìm kẹp, khủng bố và đàn áp quyết liệt nhưng phong trào công nhân ở các ĐTMN
vẫn luôn được giữ vững và tiếp tục phát triển theo hướng đi lên của cách mạng miền
Nam. Phong trào công nhân ở các ĐTMN là một trong những nét đặc sắc của tiến
trình lịch sử đấu tranh giữ nước của dân tộc ta, ghi dấu ấn quan trọng trong lịch sử
Việt Nam hiện đại. Phong trào đã chứng minh tinh thần yêu nước và tinh thần đấu
tranh cách mạng của giai cấp công nhân Việt Nam.
Phong trào còn biểu thị sự thống nhất hành động giữa giai cấp công nhân và
các tầng lớp nhân dân lao động khác ở thành thị, trong đó công nhân ở các ĐTMN
luôn là lực lượng nòng cốt, dẫn đầu và có tác dụng cổ vũ đồng bào đô thị cũng như
nông thôn trong cuộc đấu tranh chung vì sự nghiệp giải phóng miền Nam, thống
nhất đất nước. Cùng với phong trào của các tầng lớp nhân dân ĐTMN, phong trào
công nhân ở các ĐTMN đã giáng những đòn mạnh mẽ vào hậu cứ an toàn của Mỹ,
và CQSG. Sự tiến công ở thành thị, nòng cốt là phong trào công nhân, có tác dụng
từng bước phá lỏng thế kìm kẹp của địch ở đô thị, cô lập địch về chính trị, làm cho
hậu phương của địch trở nên rối loạn, đẩy Mỹ và CQSG từng bước rơi vào tình
trạng khủng khoảng nghiêm trọng. Phong trào công nhân ở các ĐTMN góp phần
tạo nên một thế trận mới, biến các đô thị bị địch tạm chiếm thành tiền phương của
phong trào cách mạng miền Nam, thuận lợi cho việc xây dựng lực lượng cách mạng
1


ở nội đô, tạo điều kiện tiến đến giải phóng các đô thị, giải phóng hoàn toàn miền
Nam, thống nhất đất nước (30-4-1975).
Tuy nhiên, cho tới nay, ngoài phong trào công nhân cao su miền Nam đã được

nghiên cứu khá đầy đủ, có tính hệ thống, còn lại một mảng trống phong trào công
nhân ở các ĐTMN Việt Nam (1954-1975) vẫn chưa được giới sử học Việt Nam quan
tâm nghiên cứu. Vì vậy, việc tiến hành nghiên cứu phong trào công nhân ở các
ĐTMN (1954-1975), trước hết là giai đoạn từ sau Hiệp định Genève (21-7-1954) đến
thời điểm cuộc “Chiến tranh đặc biệt” của Mỹ bị phá sản ở miền Nam (6-1965) là rất
cần thiết, vừa có ý nghĩa khoa học, vừa có ý nghĩa thực tiễn. Với lý do đó, chúng tôi
chọn đề tài: “Phong trào công nhân ở các đô thị miền Nam Việt Nam trong kháng
chiến chống Mỹ từ năm 1954 đến năm 1965” làm đề tài nghiên cứu cho luận án Tiến
sĩ, chuyên ngành Lịch sử Việt Nam.
Về ý nghĩa khoa học, luận án góp phần làm rõ hơn, đầy đủ hơn về các giai
đoạn lịch sử hết sức vẻ vang của dân tộc trong sự nghiệp giải phóng miền Nam,
thống nhất đất nước; về bản chất của CQSG do Mỹ điều khiển trong tham vọng tiêu
diệt phong trào kháng chiến của nhân dân miền Nam; về những chủ trương của
Đảng các cấp trong việc lãnh đạo phong trào công nhân ở các ĐTMN; về tính đúng
đắn và sáng tạo của Đảng với phương châm đấu tranh “hai chân, ba mũi”, “ba mũi
giáp công”, “ba vùng chiến lược” trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (1954-1975);
hiểu được bản chất của phong trào công nhân ở các ĐTMN, một phong trào diễn ra
trong điều kiện chiến tranh giải phóng dân tộc, thông qua đó thấy được tính đa
dạng, phong phú về hình thức và biện pháp đấu tranh của phong trào; về những kết
quả đạt được của phong trào trên các lĩnh vực dân sinh, dân chủ; hiểu hơn về phong
trào công nhân ở từng ngành, sự phối hợp chung của công nhân trong toàn ngành,
cũng như sự liên kết giữa phong trào công nhân ở các ĐTMN với phong trào đấu
tranh của các tầng lớp nhân dân.
Về ý nghĩa thực tiễn, hiện nay trong sự nghiệp đổi mới đất nước do Đảng
khởi xướng, trong đó công nghiệp hóa, hiện đại hóa giữ vị trí then chốt. Vì vậy,
luận án góp thêm một số kinh nghiệm cho các nhà chính trị - xã hội vận dụng vào
việc hoạch định những chính sách đối với công nhân. Mặt khác, luận án góp phần
2

nâng cao niềm tự hào cho giai cấp công nhân, giáo dục lịch sử truyền thống cách
mạng cho công nhân để họ làm tốt nhiệm vụ bảo vệ thành quả cách mạng và xây
dựng đất nước theo đường lối đổi mới của Đảng mà nhân dân ta đang thực hiện.
Luận án góp phần bổ sung tư liệu về phong trào công nhân miền Nam trong cuộc
kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (1954-1975). Mặt khác, kết quả của luận án có
thể sử dụng làm tài liệu cho giáo viên, sinh viên, học sinh trong các trường đại học,
cao đẳng, trung học phổ thông vận dụng nghiên cứu và giảng dạy lịch sử dân tộc và
lịch sử địa phương; góp phần vào việc biên soạn lịch sử công nhân Việt Nam nói
chung, công nhân đô thị trong kháng chiến chống Mỹ (1954-1975) nói riêng.
2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng của luận án là phong trào công nhân ở các ĐTMN trong kháng
chiến chống Mỹ từ năm 1954 đến năm 1965, trong đó tập trung nghiên cứu mục tiêu,
diễn biến, hình thức, biện pháp, kết quả các cuộc đấu tranh của công nhân ở các
ĐTMN cũng như làm rõ tính chất, đặc điểm và ý nghĩa của phong trào công nhân ở
các ĐTMN từ năm 1954 đến năm 1965. Để làm rõ những nội dung này, luận án chú ý
đến việc trình bày, phân tích cơ cấu, đội ngũ, đời sống công nhân ở các ĐTMN dưới
chế độ Mỹ và CQSG.
2.2. Phạm vi nghiên cứu
Về không gian, luận án nghiên cứu phong trào công nhân ở các ĐTMN
(1954-1965). Miền Nam ở đây được hiểu theo nghĩa là hai miền Nam Bắc theo quy
định Hiệp định Genève năm 1954. Tuy nhiên, luận án chỉ tập trung nghiên cứu phong
trào công nhân ở các đô thị lớn như Sài Gòn, Biên Hòa, Nha Trang, Đà Nẵng, Huế,
đây là những đô thị tiêu biểu - nơi tập trung đông đảo công nhân và diễn ra những
cuộc đấu tranh điển hình.
Về thời gian, luận án giới hạn từ năm 1954 đến năm 1965, cụ thể là từ khi
Hiệp định Genève (21-7-1954) được ký kết đến thời điểm cuộc “Chiến tranh đặc
biệt” của Mỹ bị phá sản với chiến thắng Ba Gia ở Quảng Ngãi (6-1965). Những vấn
đề trình bày trong luận án được sắp xếp theo quá trình phát triển lịch sử, thể hiện tính
liên tục từ năm 1954 đến năm 1965.

3


3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU
3.1. Mục đích nghiên cứu
Mục đích của luận án là tái hiện bức tranh lịch sử về phong trào công nhân ở
các ĐTMN trong kháng chiến chống Mỹ từ năm 1954 đến năm 1965 một cách có
hệ thống. Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần cung cấp những luận cứ cho các
nhà chính trị - xã hội trong việc hoạch định chính sách đối với công nhân hiện nay.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Một là, làm rõ những chính sách của Mỹ và CQSG, đời sống công nhân ở
các ĐTMN từ năm 1954 đến năm 1965, từ đó lý giải nguồn gốc của phong trào.
Hai là, trình bày và phân tích những chủ trương của Đảng các cấp đối với
công nhân ở các ĐTMN. Quá trình đấu tranh, mục tiêu, hình thức và biện pháp của
phong trào công nhân ở các ĐTMN qua các giai đoạn: 1954-1960, 1961-1965.
Ba là, phân tích, làm rõ một số tính chất, đặc điểm và ý nghĩa lịch sử của
phong trào công nhân ở các ĐTMN từ năm 1954 đến năm 1965.
4. NGUỒN TÀI LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
4.1. Nguồn tài liệu
Luận án chủ yếu được xây dựng trên cơ sở các nguồn tài liệu sau đây:
- Các văn kiện của Đảng Cộng sản Việt Nam, các tác phẩm của các đồng chí
lãnh đạo Đảng, Nhà nước Việt Nam viết về cách mạng giải phóng dân tộc, về cuộc
kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, về công nhân và phong trào công nhân. Những
tài liệu này cung cấp cho tác giả cơ sở lý luận để thực hiện luận án.
- Các công trình nghiên cứu về cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của
Viện Sử học, Viện Lịch sử Đảng, Viện Lịch sử quân sự và các chuyên khảo của tập
thể các nhà nghiên cứu hoặc riêng từng nhà nghiên cứu.
- Các tài liệu lưu trữ liên quan tới cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước và
phong trào công nhân miền Nam hiện đang lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ (TTLT)
Quốc gia II tại thành phố Hồ Chí Minh (TPHCM), TTLT của các thành phố Biên

Hòa, Nha Trang, Đà Nẵng, Huế.
- Luận án cũng chú ý tham khảo các công trình luận án Tiến sĩ, luận văn
Thạc sĩ và những bài viết trên các tạp chí có nội dung liên quan đến đề tài.
4


- Bên cạnh đó, luận án còn sử dụng một số tư liệu thu thập được từ việc khảo
sát thực địa và phỏng vấn nhân chứng.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí
Minh, luận án sử dụng phương pháp lịch sử kết hợp với phương pháp logic là
chủ yếu. Bên cạnh đó, luận án còn sử dụng các phương pháp thống kê, so sánh,
phân tích trên cơ sở khảo cứu các nguồn tài liệu văn bản. Ngoài ra, chúng tôi còn
sử dụng phương pháp liên ngành, kế thừa thành quả của các bộ môn khoa học
khác như chính trị học, kinh tế học,... để nghiên cứu và trình bày luận án.
5. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN
Một là, luận án là một công trình nghiên cứu tương đối có hệ thống về phong
trào công nhân ở các ĐTMN từ năm 1954 đến năm 1965, góp phần bổ sung tư liệu
cùng một số luận điểm nhằm làm rõ hơn về lịch sử phong trào ĐTMN nói riêng và
lịch sử Việt Nam cùng khung thời gian.
Hai là, luận án làm rõ chính sách của Mỹ và CQSG đối với công nhân ở các
ĐTMN, để từ đó giải thích cho sự nảy sinh phong trào đấu tranh của giai cấp công
nhân ở các ĐTMN từ năm 1954 đến năm 1965. Hiểu được tính dân tộc và đặc điểm
phong trào công nhân ở các ĐTMN - một phong trào diễn ra trong điều kiện chiến
tranh giải phóng dân tộc, thông qua đó thấy được tính đa dạng, phong phú về hình
thức và biện pháp đấu tranh của phong trào.
Ba là, luận án chỉ rõ những mục tiêu đấu tranh của công nhân ở các ĐTMN
và kết quả đạt được của phong trào trên các lĩnh vực dân sinh, dân chủ,... Hiểu hơn
về sự đoàn kết đấu tranh của phong trào công nhân ở từng ngành, công nhân các
ngành, công nhân ở các ĐTMN với giai cấp nông dân và các tầng lớp nhân dân lao

động trên toàn miền.
Bốn là, luận án nêu bật tính chất, đặc điểm cùng những đóng góp của phong
trào công nhân ở các ĐTMN trong sự nghiệp giải phóng miền Nam, thống nhất đất
nước; chỉ rõ phong trào công nhân ở các ĐTMN là một bộ phận của phong trào
ĐTMN dưới sự lãnh đạo Đảng, rộng hơn là một bộ phận của phong trào cách mạng
miền Nam. Luận án còn góp phần giáo dục truyền thống đấu tranh yêu nước, nâng
5


cao niềm tự hào cho giai cấp công nhân hiện nay, kết quả nghiên cứu của luận án có
thể cung cấp nguồn tư liệu tương đối hoàn chỉnh về phong trào công nhân ở các
ĐTMN (1954-1965).
6. BỐ CỤC CỦA LUẬN ÁN
Ngoài phần mở đầu (6 trang), kết luận (3 trang), tài liệu tham khảo (26
trang), nội dung luận án gồm 4 chương:
Chương 1: Tổng quan (17 trang)
Chương 2: Phong trào công nhân ở các đô thị miền Nam giai đoạn
1954-1960 (51 trang).
Chương 3: Phong trào công nhân ở các đô thị miền Nam giai đoạn
1961-1965 (46 trang).
Chương 4: Tính chất, đặc điểm và ý nghĩa lịch sử của phong trào công nhân
đô thị miền Nam từ năm 1954 đến năm 1965 (27 trang).

6


Chương 1
TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU
1.1. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Vấn đề công nhân nói chung, phong trào công nhân ở các ĐTMN trong cuộc

kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (1954-1975) nói riêng lâu nay đã trở thành một đề
tài hấp dẫn, thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Vấn đề này đã được
phản ánh trong nhiều công trình nghiên cứu, sách, tạp chí, luận án Tiến sĩ, luận văn
Thạc sĩ. Các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án có thể phân thành
hai nhóm tiêu biểu sau:
1.1.1. Nhóm công trình nghiên cứu về công nhân và phong trào công
nhân Việt Nam
Trước năm 1975, nghiên cứu về công nhân và phong trào công nhân Việt
Nam có các công trình sau:
Trần Văn Giàu (1958), Giai cấp công nhân Việt Nam sự hình thành và phát
triển của nó từ giai cấp “tự mình” đến giai cấp “cho mình”, Nhà xuất bản (NXB)
Sự Thật, Hà Nội. Có thể xem đây là công trình nghiên cứu khá công phu về lịch sử
hình thành và phát triển giai cấp công nhân Việt Nam. Công trình đi sâu phân tích
những chính sách trên các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa - giáo dục của thực
dân Pháp đối với công nhân Việt Nam; những điều kiện chính trị mới của phong trào
công nhân Việt Nam từ 1919 đến 1929. Công trình có giá trị lớn không những đối với
việc nghiên cứu lịch sử công nhân mà còn đối với lịch sử dân tộc, lịch sử Đảng và
lịch sử tư tưởng Việt Nam. Mặt khác, công trình đã chỉ rõ chủ nghĩa Mác - Lênin là
sức mạnh tinh thần và là lý luận khoa học của giai cấp công nhân.
Vũ Ngọc Nguyên (1959), Công nhân Nam Bộ trong khói lửa, NXB Lao
Động, Hà Nội. Là người trong cuộc đã từng tham gia phong trào công nhân Nam
Bộ, tác giả đã ghi lại những cuộc đấu tranh quyết liệt, mạnh mẽ nhưng cũng hết sức
khó khăn của công nhân Nam Bộ trong kháng chiến chống Pháp (1945-1954); công
trình là bức tranh sinh động về phong trào công nhân Nam Bộ trong Cách mạng
tháng Tám năm 1945, tiêu biểu là công nhân Sài Gòn - Chợ Lớn. Đặc biệt, công
7


trình chỉ rõ, tuy phong trào công nhân Nam Bộ gặp không ít khó khăn, thử thách
trong quá trình đấu tranh nhưng dù ở bất cứ tình huống nào công nhân Nam Bộ vẫn

luôn thể hiện tinh thần bất khuất, kiên cường trong đấu tranh, khẳng định được vai
trò, vị trí của giai cấp mình trong sự nghiệp cách mạng giải phóng dân tộc.
Hoàng Quốc Việt (1959), Những nét sơ lược về lịch sử phong trào công
nhân và công đoàn Việt Nam 1860-1945, NXB Lao Động, Hà Nội. Công trình
nghiên cứu một cách có hệ thống về lịch sử phong trào công nhân và công đoàn
Việt Nam từ năm 1860 đến năm 1945 và chỉ rõ qua từng giai đoạn lịch sử, phong
trào công nhân và công đoàn Việt Nam đã có những bước phát triển vững mạnh
và đóng vai trò quan trọng đối với sự nghiệp cách mạng Việt Nam.
Võ Nguyên (1961), Phong trào công nhân miền Nam, NXB Sự Thật, Hà Nội.
Công trình nghiên cứu về cuộc đấu tranh chống Mỹ và chính quyền Ngô Đình Diệm
(CQNĐD) của giai cấp công nhân miền Nam từ tháng 7-1954 đến tháng 7-1961,
trong đó có các nội dung chính như: sự bần cùng hóa giai cấp công nhân miền Nam
dưới chế độ Mỹ và CQNĐD như nạn thất nghiệp tràn lan, đồng lương rẻ mạt, điều
kiện lao động khắc nghiệt. Đây chính là nguyên nhân dẫn đến phong trào đấu tranh
của công nhân miền Nam. Công trình khẳng định, phong trào công nhân miền Nam
phát triển được trong giai đoạn 1954-1961 là do gắn liền với những điều kiện tiên
quyết như giai cấp công nhân miền Nam ngày càng trưởng thành và phát huy được
truyền thống giai cấp mình, mặt khác đó còn là sự phối hợp đấu tranh của các tầng
lớp nhân dân yêu nước ở miền Nam, là sự hỗ trợ của miền Bắc xã hội chủ nghĩa. Khi
đánh giá về vai trò của giai cấp công nhân miền Nam giai đoạn 1954-1961, tác giả
khẳng định: “Trong sự nghiệp cách mạng chung của nhân dân miền Nam 7 năm qua,
lực lượng có tổ chức và phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân miền Nam đã
giữ một vị trí vô cùng quan trọng. Trong những điều kiện cực kỳ khó khăn, giai cấp
công nhân miền Nam đã tiến hành một cuộc đấu tranh anh dũng, đầy tinh thần chống
Mỹ - Diệm và đã thu được những thành tích lớn, góp phần xứng đáng đưa cách mạng
miền Nam tiến lên” [178; tr. 3].
Trần Văn Giàu (1962), (1963), Giai cấp công nhân Việt Nam từ Đảng Cộng
sản thành lập đến cách mạng thành công (1930-1945), (3 tập), NXB Sử Học, Hà
8

Nội. Đáng chú ý là ở Tập 1 (1930-1935), tác giả đã chỉ ra sự khủng khoảng kinh tế
là nguyên nhân trực tiếp ảnh hưởng đến đời sống vật chất của công nhân, viên chức
và các tầng lớp nhân dân lao động Việt Nam trong những năm 1930-1935, đó là
tình trạng thất nghiệp, ăn mày, chết đói, tiền công thấp, giá cả sinh hoạt đắt đỏ. Bên
cạnh đó, công trình đi sâu phân tích ý thức giác ngộ và có tổ chức của phong trào
công nhân trong những năm 1930-1931; cuộc vận động công khai, hợp pháp của
giai cấp công nhân và nhân dân lao động trong giai đoạn 1932-1935; đặc điểm nổi
bật cũng như ưu điểm của phong trào công nhân là mối quan hệ có ý thức giữa
phong trào công nhân và phong trào nông dân. Đồng thời, công trình cũng chỉ ra
những nhược điểm của phong trào công nhân trong giai đoạn 1930-1935.
Diệp Liên Anh (1963), Máu trắng máu đào, NXB Lao Động Mới, Sài Gòn,
phản ánh một số nét về hoàn cảnh sống và làm việc của người công nhân cao su
dưới sự áp bức bóc lột của thực dân, tư bản và phong kiến.
Lê Nguyên Khôi, Dương Phẩm (1965), Công nhân miền Nam đấu tranh
chống Mỹ - Diệm, NXB Phổ Thông, Hà Nội. Công trình đã khái quát tình cảnh công
nhân miền Nam dưới ách thống trị của Mỹ và CQNĐD luôn phải gánh chịu tình
trạng thất nghiệp, lương không đủ sống, vật giá tăng nhảy vọt, thuế má phạt vạ
chồng chất và điều kiện lao động cực khổ. Bên cạnh đó Mỹ và CQNĐD còn thực
hiện chính sách “tố Cộng”, đốt nhà, lập ấp, lập khóm “chiến lược”, bắt lính, bắt
phu. Cuộc sống bị áp bức, bị bóc lột khiến công nhân miền Nam đã không ngừng
đứng lên đấu tranh để đòi cải thiện đời sống, đòi tự do dân chủ, đòi độc lập dân tộc,
đòi thống nhất đất nước. Qua đấu tranh, công nhân miền Nam từng bước trở thành
giai cấp tiên phong, đóng vai trò hết sức quan trọng đối với phong trào cách mạng
miền Nam, công trình khẳng định: “Tác dụng của phong trào công nhân miền Nam
trong những năm qua đối với phong trào của các tầng lớp nhân dân khác từ nông
thôn đến thành thị đã nói rõ vai trò tiền phong cách mạng của giai cấp công nhân
trong cuộc đấu tranh chung hiện nay ở miền Nam” [130; tr. 25].
Trần Tử Bình (1965), Phú Riềng đỏ, NXB Lao Động, Hà Nội. Với tư cách là
một công nhân cao su nòng cốt trong xây dựng cơ sở cách mạng ở đồn điền Phú

Riềng, đồng thời cũng là người lãnh đạo cuộc đấu tranh của 5.000 công nhân Phú
9


Riềng, tác giả đã đặc tả lại tình cảnh công nhân cao su đồn điền Phú Riềng dưới chế
độ thực dân Pháp; những phản kháng của công nhân trong những ngày tháng đầu
tiên đến sống và làm việc ở đồn điền; những hành động đấu tranh đòi quyền dân
chủ của công nhân với giới chủ như cấm đánh đập, cấm cúp phạt, miễn sưu thuế, trả
lương cho nữ công nhân khi nghỉ sinh, ngày làm 8 giờ, bồi thường cho công nhân
khi bị tai nạn lao động.
Lê Duẩn (1968), Vai trò của giai cấp công nhân Việt Nam và nhiệm vụ của
công đoàn trong giai đoạn trước mắt, NXB Sự Thật, Hà Nội. Bàn về sự hình thành
giai cấp công nhân Việt Nam, tác giả chỉ rõ: “Nó sinh ra và lớn lên không phải từ
khi có thành phần kinh tế tư bản chủ nghĩa của giai cấp tư sản dân tộc, mà ngay từ
khi có sự khai thác đầu tiên của tư bản nước ngoài trên đất nước ta” [82; tr. 26].
Đặc biệt, công trình đi sâu phân tích vai trò của giai cấp công nhân Việt Nam,
nhiệm vụ của công đoàn trong công cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước.
Ban Sử cận hiện đại, Viện Sử học (1974), Một số vấn đề về lịch sử giai cấp
công nhân Việt Nam, NXB Lao Động, Hà Nội. Đây là một công trình nghiên cứu
với nhiều bài viết bàn về sự hình thành giai cấp công nhân và đặc điểm của giai
cấp công nhân Việt Nam, đáng chú ý là các bài viết: Sự hình thành người công
nhân và đặc điểm lịch sử của giai cấp công nhân Việt Nam của Vũ Huy Phúc;
Tình hình công nhân Việt Nam từ cuối thế kỷ XIX đến chiến tranh thế giới thứ
nhất của Dương Kinh Quốc.
Văn Tạo - Đinh Thu Cúc (1974), Giai cấp công nhân miền Bắc Việt Nam
1955-1960, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội. Đây được xem là công trình nghiên
cứu chuyên sâu về công nhân miền Bắc trong thời kỳ khôi phục, cải tạo và phát
triển kinh tế, phát triển văn hóa từ năm 1955 đến năm 1960, với các nội dung chính
như: Sự phát triển đội ngũ công nhân miền Bắc trong thời kỳ khôi phục và cải tạo
kinh tế; quá trình đào tạo, bồi dưỡng văn hóa, kỹ thuật cho giai cấp công nhân; đời

sống công nhân từng bước được cải thiện về thu nhập, về phúc lợi xã hội, về bảo hộ
lao động và các dịch vụ xã hội; đặc biệt, công trình đi sâu phân tích quá trình công
nhân miền Bắc đấu tranh chống đế quốc, phong kiến và bảo vệ xây dựng miền Bắc
xã hội chủ nghĩa, đấu tranh cải tạo giai cấp tư sản dân tộc và quan hệ sản xuất tư
10


bản chủ nghĩa; công nhân tham gia quản lý sản xuất, quản lý xí nghiệp, từng bước
hoàn thiện quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa; xây dựng công đoàn trở thành chỗ
dựa vững chắc của Nhà nước chuyên chính vô sản và đẩy mạnh công tác xây dựng
Đảng trong công nhân.
Sau năm 1975, nghiên cứu về công nhân và phong trào công nhân Việt Nam
có các công trình sau:
Cao Văn Lượng (1977), Công nhân miền Nam Việt Nam trong kháng chiến
chống Mỹ, cứu nước (1954-1975), NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội. Đây là công
trình nghiên cứu có tính hệ thống về phong trào công nhân miền Nam trong kháng
chiến chống Mỹ, cứu nước. Trong đó tác giả đã tập trung khái quát về sự phát triển
đội ngũ công nhân miền Nam Việt Nam từ 1954-1975; đi sâu phân tích những thủ
đoạn của Mỹ và CQSG đối với công nhân miền Nam; đời sống công nhân miền
Nam dưới chính quyền Mỹ và Ngô Đình Diệm; phong trào đấu tranh của công nhân
miền Nam trong giai đoạn “Chiến tranh một phía” (1954-1960); phong trào đấu
tranh của công nhân miền Nam trong giai đoạn “Chiến tranh đặc biệt” (1961-1965);
phong trào đấu tranh của công nhân miền Nam trong giai đoạn “Chiến tranh cục
bộ” (1965-1968); phong trào đấu tranh của công nhân miền Nam từ 1969-1972;
phong trào công nhân miền Nam với cuộc đấu tranh nhằm hoàn thành triệt để sự
nghiệp giải phóng miền Nam Việt Nam. Dù bất cứ giai đoạn nào, phong trào
công nhân miền Nam diễn ra hết sức quyết liệt với những hình thức đấu tranh
phong phú. Hạn chế của công trình này là tác giả chưa khai thác được nhiều
nguồn tài liệu lưu trữ.
Một vài ý kiến về đội ngũ công nhân lao động miền Nam và công tác công

đoàn vùng giải phóng (1978), NXB Lao Động, Hà Nội. Có thể coi đây là công trình
nghiên cứu khá đầy đủ về đội ngũ công nhân lao động miền Nam và công đoàn
vùng giải phóng. Nét nổi bật là công trình đã nêu rõ truyền thống đấu tranh bất
khuất của giai cấp công nhân lao động miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ, cứu
nước (1954-1975); những hoạt động của công đoàn vùng giải phóng.
Ngô Văn Hoà, Dương Kinh Quốc (1978), Giai cấp công nhân Việt Nam
trước khi thành lập Đảng, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội. Công trình tập trung
11


phân tích vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, của giai cấp công nhân
Việt Nam đối với sự nghiệp cách mạng. Vai trò của phong trào công nhân với tư
cách là một trong ba yếu tố dẫn đến sự thành lập Đảng Cộng sản Đông Dương.
Những đặc điểm của quá trình phát triển của giai cấp công nhân Việt Nam từ tự
phát đến tự giác.
Lê Sắc Nghi (1980), Đất đỏ miền Đông, NXB Công ty cao su Đồng Nai.
Thành Nam (1982), Phong trào đấu tranh cách mạng của công nhân cao su
miền Đông Nam Bộ, NXB Lao Động, Hà Nội. Ngoài nội dung trình bày về lịch sử
hình thành cây cao su và đời sống vật chất, tinh thần của công nhân miền Đông Nam
Bộ, cả hai công trình đã tái hiện phong trào đấu tranh của công nhân cao su miền Đông
Nam Bộ diễn ra sôi động, hòa trong phong trào đấu tranh chung của giai cấp công nhân
và nhân dân cả nước trong suốt 2 thời kỳ kháng chiến chống Pháp (1945-1954) và
chống Mỹ, cứu nước (1954-1975).
Nguyễn Hữu Hợp - Phạm Quang Toàn (1987), Giai cấp công nhân Việt Nam
thời kỳ 1945-1954, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội. Đây là công trình nghiên cứu có
tính hệ thống về sự phát triển của giai cấp công nhân Việt Nam từ 1945-1954, trong
đó tập trung trình bày cấu trúc của giai cấp công nhân trước khi kháng chiến toàn
quốc bùng nổ, sự phát triển đội ngũ công nhân vùng tự do, chất lượng đội ngũ công
nhân vùng tự do; nguồn gốc và sự phát triển của đội ngũ công nhân vùng địch tạm
chiếm. Đặc biệt, phần 2 của công trình đã đi sâu phân tích phong trào công nhân

Việt Nam trong công cuộc khôi phục kinh tế, xây dựng và bảo vệ chính quyền dân
chủ nhân dân (8-1945-12-1946), phong trào công nhân vùng tự do (1947-1954),
phong trào công nhân vùng tạm chiếm (1947-1954) với mục tiêu đấu tranh cho độc
lập tự do và các quyền lợi về đời sống dân chủ và đòi thực hiện các luật lệ lao động,
đấu tranh chống việc thành lập nghiệp đoàn mới của địch, đấu tranh chống âm mưu
mở rộng, kéo dài chiến tranh xâm lược Việt Nam của thực dân Pháp, đế quốc Mỹ,
đấu tranh chống phá hoại và di chuyển máy móc của công nhân. So sánh sự phát
triển giai cấp công nhân và phong trào công nhân thời kỳ 1945-1954 với các giai
đoạn trước đó, công trình khẳng định: “Đối với sự phát triển của giai cấp công
nhân và phong trào công nhân Việt Nam thời kỳ 1945-1954 là một thời kỳ hoàn
12


toàn mới so với trước đó. Đây là thời kỳ giai cấp công nhân đã trở thành người chủ
của Nhà nước, có chính quyền cách mạng trong tay để tổ chức, lãnh đạo,... Phong
trào công nhân Việt Nam ở vùng tự do cũng như vùng địch tạm chiếm càng đóng
vai trò là một phong trào tiên phong, một lực lượng chủ lực của cuộc kháng chiến
kiến quốc” [126; tr. 322].
Huỳnh Lứa (1993), Lịch sử phong trào công nhân cao su Việt Nam 1906-1990,
NXB Trẻ. Công trình đã làm rõ lịch sử đấu tranh của công nhân cao su miền Nam qua
các thời lỳ lịch sử từ 1906 đến năm 1990. Đặc biệt, trong giai đoạn kháng chiến chống
Mỹ, cứu nước (1954-1975), tác giả đã phân tích khá rõ về những thủ đoạn khống chế
công nhân của Mỹ và CQSG, đội ngũ và đời sống công nhân cao su dưới chính sách
của Mỹ và CQSG, phong trào đấu tranh của công nhân cao su đòi thi hành Hiệp định
Genève, đòi thực hiện quyền dân sinh, dân chủ,... diễn ra hết sức mạnh mẽ.
Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam (1995), Phong trào công nhân lao động
và hoạt động công đoàn giải phóng miền Nam Việt Nam 1954-1975, NXB Lao
Động. Công trình đã làm rõ truyền thống đấu tranh anh dũng của giai cấp công nhân
miền Nam (1954-1975). Với những thắng lợi trong đấu tranh vì dân sinh, dân chủ,
công nhân miền Nam và công đoàn giải phóng miền Nam đã góp phần không nhỏ

vào sự nghiệp giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.
Liên đoàn lao động Quảng Nam - Đà Nẵng (1996), Lịch sử phong trào đấu
tranh cách mạng của công nhân lao động và hoạt động công đoàn Quảng Nam - Đà
Nẵng (1954-1975), NXB Đà Nẵng. Công trình đã tái hiện lại phong trào của công nhân
và lao động tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng trong kháng chiến chống Mỹ (1954-1975).
Mặc dầu, trong quá trình đấu tranh, công nhân và lao động Quảng Nam - Đà Nẵng
gặp không ít khó khăn như bị Mỹ và CQSG mua chuộc, dụ dỗ, đàn áp và khủng
bố,... nhưng phong trào của công nhân lao động Quảng Nam - Đà Nẵng vẫn diễn ra
mạnh mẽ, tạo được những dấu ấn đậm nét trong phong trào cách mạng giải phóng
dân tộc (1954-1975). Công trình khẳng định, phong trào công nhân và lao động
Quảng Nam - Đà Nẵng thiết thực góp phần vào sự nghiệp giải phóng miền Nam,
thống nhất đất nước.
13