TƯ DUY BIỆN CHỨNG TRONG TRIẾT HỌC PHẬT GIÁO

MỤC LỤC

LỜI MỞ ĐẦU
Đất nước ta đã trải qua một thời kỳ lịch sử lâu dài với những biến động và
thăng trầm của riêng mình. Gắn liền với nó là sự ảnh hưởng của rất nhiều các
trường phái triết học khác nhau đã du nhập, đã được chọn lọc và áp dụng trong
cách sống, cách tư duy của người Việt Nam chúng ta. Và không thể phủ nhận rằng
trong hàng loạt các tư tưởng triết học đó, Việt Nam nói riêng và Đông Nam Á cũng
như Châu Á nói chung đã bị ảnh hưởng khác sâu sắc và rõ rệt bởi mảng triết học
phật giáo. Tất nhiên khi du nhập vào một đất nước, một quốc gia hay một dân tộc
thì triết học phật giáo nói riêng cũng như các loại triết học khác đều có những biến
chuyển để phù hợp và mang đậm dấu ấn riêng của các quốc gia đó. Cùng bị ảnh

1


hưởng bởi triết học phật giáo nhưng tại sao người ta không bao giờ đồng quy Việt
Nam với các vương quốc phật giáo khác như Thái Lan, Campuchia hay
Mianma…? Có lẽ câu trả lời nằm trong chính nhận thức của mỗi một cá nhân
mang dòng máu Việt Nam, cũng như chính bản thân những người viết bài nghiên
cứu này. Chúng ta có những tư duy riêng của mình, có những cảm thụ cũng như
cách chắt lọc riêng về những lý luận hay tri thức mà triết học phật giáo mang lại
cho chúng ta. Đến với Việt Nam, những người nước ngoài không bao giờ quên
được những hình ảnh cây đa, bến nước, sân đình, những cánh đồng sen tỏa ngát
hương thơm, hay cong cong mái chùa nghi ngút khói hương, hay thân tình hơn là
cách mà con người Việt Nam đối xử với nhau và với xã hội. Vậy triết học phật giáo
đã đến, đã ảnh hưởng và đã biến đổi như thế nào ở Việt Nam là vấn đề mà chúng
tôi muốn tìm hiểu và phân tích dưới góc độ cảm nhận của cá nhân mình. Nhưng có
lẽ triết học phật giáo với hàng chục các vấn đề mang trong mình sẽ làm cho một bài
nghiên cứu nhóm sẽ trở nên phức tạp và không bao quát hết được các khía cạnh. Vì
thế với bài nghiên cứu này chúng tôi sẽ chọn cho mình một khía cạnh riêng để tìm

hiểu, để viết và để hiểu hơn về một vấn đề mà có lẽ nếu nói chung chung thì ai
cũng biết nhưng nếu nói cho cặn kẽ thì lại có thật nhiều điều mới mẻ. Khía cạnh đó
là tư duy biện chứng trong triết học phật giáo và ảnh hưởng của nó đến tư duy của
con người Việt Nam. Trong khuôn khổ một bài viết 20 trang có thể sẽ có những
thiếu sót và chưa đầy đủ nhưng chắc chắn nó sẽ có những phát hiện riêng và quan
niệm mới mẻ về một vấn đề tưởng như rất lý luận và trừu tượng đối với các bạn trẻ.
Bản thân chúng tôi khi viết những dòng này cũng hy vọng mình sẽ có được nhiều
sự hiểu biết hơn về các kiến thức triết học, và thấy rằng triết học thực sự là một bộ
môn khoa học với những tri thức rất tuyệt vời.

2


PHẦN I: LÝ LUẬN CHUNG VỀ TƯ DUY BIỆN CHỨNG TRONG TRIẾT
HỌC PHẬT GIÁO
Có thể nói khi bàn về các vấn đề triết học người ta thường rơi vào trạng thái
là được tiếp xúc với rất nhiều các kiến thức, các luận giải nhưng lại rất khó để hiểu
được đâu là vấn đề cốt lõi thực sự. Ở đây triết học phật giáo cũng thế, nó chứa đựng
trong mình hàng chục các vấn đề khác nhau và hầu hết chúng đều có các ảnh hưởng
đến tư duy của người Việt Nam. Vậy khía cạnh tư duy biện chứng trong triết học
phật giáo thực chất là gì? Và biểu hiện cụ thể ra sao? thì chúng ta có thể phân tích
khái quát như sau:
1. Bản chất của tư duy biện chứng trong triết học phật giáo

3


- Tư duy biện chứng trong phật giáo là tư duy về sự vận động biến đổi của
vạn vật trong thế giới. Nó thể hiện rõ ràng nhất, nổi bật nhất là phạm trù tư duy về
về thế giới và con người trong đó luận giải về các vấn đề sinh ra, tồn tại và biến

mất:
+ Con người nằm trong vòng sinh lão bệnh tử, quan niệm về con người trong
vòng luân hồi số kiếp và giải thoát.
+ Thế giới vô thường - vô tại, hiện tại này là nguyên nhân dẫn đến những cái
khác.
- Tư duy biện chứng thể hiện rõ nhất và trung tâm nhất là ở thuyết vô ngã-vô
thường và luật nhân quả.
+ Luật nhân-quả: Triết học phật giáo đề cao tính tự thân sinh thành, biến đổi
của vạn vật, không do sự chi phối quyết định của một lực lượng thần linh hay
thượng đế tối cao nào. Trái lại vạn vật đều tuân theo tính tất định và phổ biến của
luật nhân-quả. Điều này được quán triệt trong việc lý giải những vấn đề của cuộc
sống nhân sinh như: Hạnh phúc, đau khổ, giàu nghèo, thọ,yểu…
+ Thuyết vô ngã-vô thường: Tính biện chứng sâu sắc của triết học Phật giáo
đặc biệt thể hiện rõ qua việc luận chứng về tính chất “vô ngã” và “vô thường” của
vạn vật.
2. Thuyết vô ngã-vô thường
Phạm trù “vô ngã” bao hàm tư tưởng cho rằng, vạn vật trong vụ trụ vốn
không có tính thường hằng nó chỉ là sự “giả hợp” do sự hội đủ nhân duyên nên
thành ra “có” (tồn tại). Ngay bản thân sự tồn tại của thực tế con người chẳng qua
cũng là do “ngũ uẩn” (năm yếu tố) hội hợp lại: Sắc (vật chất), thụ (cảm giác), tưởng
(ấn tượng), hành (suy lý) và thức (ý thức). Theo cách phân loại khác-“lục tại”: Địa
(chất khoảng), thuỷ (chất nước), hoả (nhiệt năng), phong (hơi thở), không (khoảng
trống) và thức (ý thức). Nói một cách tổng quát thì vạn vật chỉ là sự “hội hợp” của
hai loại yếu tố là vật chất “sắc” và tinh thần “danh”. Như vậy thì không có cái gọi
là “tôi” (vô ngã).

4


Phạm trù “vô thường” gắn liền với phạm trù “vô ngã”. Vô thường nghĩa là

vạn vật biến đổi vô cùng theo chu trình bất tận: Sinh – Trụ – Dị – Diệt…(hay: Sinh
– Trụ – Hoại – Không). Vậy thì “có có” – “không không” luân hồi (bánh xe quay)
bất tận: “thoáng có”, “thoáng không” cái còn mà chẳng còn, cái mất mà chẳng mất.
Triết học phật giáo cho rằng các sự vật hiện tượng trong vũ trụ là vô thủy vô
chung (vô cùng- vô tận). Tất cả thể giới đều ở quá trình biến đổi liên tục (vô
thường) không có một vị thần nào sáng tạo ra vạn vật cả. Tất cả các Pháp đều thuộc
về một giới ( vạn vật nằm trong vũ trụ) gọi là Pháp giới. Mỗi một pháp( mỗi một sự
vật hiện tượng, hay một lớp các sự vật hiện tượng) đều ảnh hưởng đến toàn pháp.
Như vậy các sự vật, hiện tượng hay các quá trình của thế giới là luôn luôn tồn tại
trong mối liên hệ, tác động qua lại và quy định lẫn nhau. Tác phẩm “thanh dung
thực luận” của kinh phật viết: có người cố chấp có Đại tự nhiên là bản thể chân
thực bao khắp cả, lúc nào cũng thường định ra chu pháp, đạo Phật cho rằng toàn bộ
chư pháp đều chi phối bởi luật nhân quả, biến hóa vô thường, không có cái bản ngã
cố định, không có cái thực thể, không có hình thức nào tồn tại vĩnh viễn.
Sanh diệt vô thường: Là sự vô thường nhanh chóng trong từng ý niệm, nó
thay đổi hoàn toàn, cái mà xảy ra bên trong bất cứ một chúng sanh nào hay một sự
vật nào, ngoài sự tập hợp của các pháp thì xuất hiện sự sanh diệt ngay lúc đó. Như
vậy, mỗi người, mỗi vật luôn luôn thay đổi và không bao giờ giống nhau, vì hai sự
kiện hoạt động tiếp nối nhau. Trong Triết học Phật giáo gọi là “sanh diệt vô
thường”, nguyên lý này được giải thích theo quan điểm Phật giáo là bất cứ sự thay
đổi nào của vạn vật đều sanh diệt không ngừng trong từng khoảnh khắc.
Trong cuộc sống có đôi khi chúng ta lầm tưởng, mọi thứ đều diễn ra quá êm
đẹp và theo chiều hướng tốt để ta có thể đạt được cái mà chúng ta muốn có. Nhưng
không hẳn là như vậy mà lắm lúc chúng ta quên đi sự vô thường và biến hoại của
vật chất trong từng giây phút đi qua. Ta có thể tận mắt nhìn một đám mây đang bay
ngang trước mắt, nhưng rồi nó cũng phải biến tướng dời đi nơi khác mà không còn
nguyên vẹn như ban đầu chúng ta đang có cảm thọ là đám mây kia vẫn ở vị trí cũ.
Tóm lại: Ngay từ đầu triết học phật giáo đã giả quyết các vấn đề một cách
biện chứng và duy vật. TH phật giáo đã gạt bỏ vai trò sáng tạo thế giới của các
5

đấng tối cao, của thượng đế và cho rằng bản thể của thế giới tồn tại khách quan và
không do vị thần nào sáng tạo ra cả. Cái bản thể ấy chính là sự thường hằng trong
vận động của vũ trụ, là muôn ngàn hình thức của vạn vật trong vận động, nó có mặt
trong vạn vật nhưng nó không dừng lại ở bất kỳ hình thức nào.Và có thể nói qua
thuyết vô ngã vô thường người ta nhận ra thế giới quan trong triết học phật giáo
hay nói cách khác là cách nhìn nhận thế giới của triết học phật giáo. Đó là một thế
giới luôn vận động, biến đổi không ngừng và triết học phật giáo đã nhìn nhận thế
giới trong sự hình thành, tồn tại, phát triển và biến mất. Hay nói một cách khác triết
học phật giáo đã nhìn nhận sự tồn tại thế giới trong sự phức tạp của nó.
3. Luật nhân quả
Luật nhân quả được hiểu một cách thông thường như sau: cái nhân nhờ có
cái duyên mới sinh ra được mà thành quả. Quả lại nhờ có duyên mà thành nhân
khác, nhân khác lại nhờ có duyên mà thành quả mới … Cứ thế nối nhau vô cùng,
vô tận mà thế giới, vạn vật, muôn loài, cứ sinh sinh, hóa hóa mãi. Tất cả vạn vật
đều tuân theo luật nhân quả biến đổi không ngừng và chỉ có sự biến hoá ấy là
thường còn(vĩnh viễn).
Do quy luật nhân quả mà vạn vật ở trong quá trình biến đổi không ngừng,
thành, trụ, hoại, diệt( sinh thành, biến đổi, tồn tại và diệt vong). Qúa trình đó phổ
biến khắp vạn vật, trong vũ trụ, nó là phương thức thay đổi chất lượng của sự vật
hiện tượng. Phật giáo trong quá trình giải thích sự biến hóa vô thường của vạn vật
đã xây dựng nên thuyết nhân duyên. Trong thuyết nhân duyên có ba khái niệm cơ
bản là Nhân, Quả, Duyên:
- Cái gì phát động ra ở vật gây ra một hay nhiều kết quả nào đó được gọi là
Nhân
- Cái gì tập lại từ Nhân gọi là Quả.
- Duyên là điều kiện, mối liên hệ giúp Nhân tạo ra Quả. Duyên không phải là
một cái gì đó cụ thể, xác định mà nó là sự tương hợp, điều kiện để giúp cho sự biến
chuyển của Phật pháp.

Luật nhân quả có thể hiểu cụ thể như sau:

6


- Nhân Quả là một định luật mới ngó thì rất giản dị, nhưng nếu càng đi sâu
vào sự vật thì càng thấy phức tạp, khó khăn! Trong vũ trụ mọi sự vật không phải
đơn thuần tách rời từng món, mà có liên quan mật thiết, xoắn lấy nhau, ảnh hưởng
nhau, tương phản nhau, tiếp thừa nhau, chằng chịt giữa sự vật, hành giả gọi nó là
"Duyên" nên mới có từ “Nhân Duyên”.
Ví dụ: hạt lúa cái quả của cây lúa đã thành, mà lại là cái nhân của cây lúa sắp
thành. Lúa muốn thành cây lúa có bông lại phải nhờ có điều kiện và những mối liên
hệ thích hợp như đất, nước, không khí, ánh sáng. Những nhân tố đó chính là duyên.
Mối quan hệ Nhân – Quả là mối quan hệ biện chứng trong không gian và thời gian
giữa vạn vật. Mối quan hệ bao trùm lên toàn bộ thế giới không tính đến cái lớn nhỏ,
cái đơn giản hay phức tạp.Ví như một hạt cát nhỏ được tạo thành từ mối quan hệ
nhân quả trong toàn vũ trụ, cả vũ trụ hòa hợp tạo nên nó.
- Thuần nhân không sinh ra quả. Hạt lúa không thành cây, nếu không đem
gieọ Hạt lúa không thành cơm, nếu không đem xay giả và nấu chín. Ở khía cạnh
khác thì lại khác. Thí dụ, muốn có quả cam thì phải có nhân (hạt) cam. Tức nhân
nào thì quả nấỵ Học đàn thì biết đàn. Nghĩa là nhân quả phải đồng loại nhau. Do
đó, nhân chuyển đổi thì quả cũng chuyển đổi theọ Thế nên dựa vào luật nhân quả
ông bà ta khuyên ngắn gọn "làm lành hưởng phước, làn ác mang họa", với ước
muốn con cháu ăn hiền ở lành.
- Trong nhân có quả, trong quả có nhân. Chính trong Nhân hiện tại đã hàm
chứa cái Quả vị lai; cũng chính trong Quả hiện tại đã có hình bóng của Nhân quá
khứ. Một sự vật ta gọi là Nhân, là khi nó chưa biến chuyển, hình thành ra cái Quả.
Một vật đều có Nhân và Quả; đối với quá khứ nó là Quả, nhưng đối với tương lai
nó là Nhân. Nhân và Quả đấp đổi nhau, tiếp nối nhau không bao giờ dứt. Nhờ sự
liên tục ấy, mà trong một hoàn cảnh nào, người ta cũng có thể đoán biết quá khứ và

tương lai của một sự vật hay một người. - Sự biến chuyển từ Nhân đến Quả có khi
mau, khi chậm, chứ không phải bao giờ diễn tiến trong một thời gian đồng đều. Có
những Nhân và Quả xảy ra kế tiếp nhau, Nhân vừa phát thì Quả xuất hiện, như khi
ta vừa đánh xuống mặt trống (nhân) thì âm thanh phát ra (quả). Nhiều khi Nhân gây
rồi, nhưng phải đợi một thời gian mới hình thành. Cái thời gian ấy phức tạp vô
7


chừng. Như gieo hạt lúa phải cần thời gian vài ba tháng. Có khi từ Nhân đến Quả
hàng chục năm, như từ khi đi học (nhân) đến lúc thành tài (quả). Có khi từ Nhân
đến Quả phải đợi một vài trăm năm hay hơn nữạ Điều nầy vượt qua mức sự kiểm
soát của một kiếp người nên có kẻ không tin luật Nhân Quả
Nhân Quả nơi con người: Nói đến con người thì có nhiều phương diện nào
vật chất, như con người do cha mẹ sanh ra (nhân) rồi hoàn cảnh cuộc sống (duyên).
Về phương diện tinh thần thì có tư tưởng tốt và xấu. Nói một cách tổng quát dù vật
chất hay tinh thần, hễ gieo nhân nào thì gặt quả nấỵ
Về thời gian thì Nhân trước, Quả sau. Nhân Quả tồn tại trong diễn biến trước
sau nối nhau, trong sự hòa hợp liên quan đến nhau. Có nguyên nhân thì tất có kết
quả, có kết quả thì tất có nguyên nhân. Mọi sự vật đều biến đổi sinh diệt theo phép
Nhân quả. Luật nhân quả là lý luận cơ bản mà triết học phật giáo dùng để giải thích
mối quan hệ tương hỗ của mọi sự vật.
4. Nhân sinh quan trong triết học phật giáo
Quan điểm về triết lý nhân sinh, ở phương Đông đã kết luận bản tính tự
nhiên của con người. Ở phương Tây thì kết luận con người được cấu tạo từ vật
chất. Còn theo triết học Mác-Lênin, quan niệm về con người: Con người là một
thực thể thống nhất giữa mặt sinh học với xã hội; trong tính hiện thực của nó, bản
chất con người là tổng hòa những quan hệ xã hội; con người là chủ thể và là sản
phẩm của lịch sử. Đạo Phật quan niệm về triết lý nhân sinh thể hiện trong thuyết
“thập nhị nhân duyên”. Trong mười hai nhân duyên thì vô minh căn bản. Từ nhân
quá khứ sang quả hiện tại lại làm lại nhân cho quả tương lai. Cũng theo phật giáo

nguồn gốc vũ trụ và con người không do lực lượng siêu nhân sáng tạo ra mà cho
rằng thế giới là vô cùng vô tận.
Trong thập nhị nhân duyên ta chú trọng đến quy luật “sinh lão bệnh tử”, mà
ở đó con người tuân theo quy luật này để hình thành, tồn tại, phát triển và biến mất:
- Sinh: hiện hữu là ta sinh ra ở thế gian làm thần thánh, làm người, làm súc
vật. Do sinh mà có tử, ấy là sinh làm quả cho hữu và làm nhân cho tử.
- Lão tử: là già và chết, đã sinh ra là phải già yếu mà đã già là phải chết.
Nhưng chết- sống là hai mặt đối lập nhau không tách rời nhau. Thể xác tan đi là hết
8


nhưng linh hồn vẫn ở trong vòng vô minh. Cho nên lại mang nghiệp rơi vào vòng
luân hồi khổ não.
Sinh lão bệnh tử là bốn nỗi khổ mà ai cũng phải trải qua theo như phật giáo,
nó xuất phát từ một bài thơ của đức phật:
Trên trời dưới đất
Chỉ là tôn nhất
Tất cả thế gian
Sanh, già, bệnh, chết.
Sinh lão bệnh tử là quy luật lẽ thường của tự nhiên, cái chết không loại trừ
bất cứ ai. Trong mỗi con người luôn tồn tại hai mặt: sự sống và cái chết. Khi con
người sinh ra và lớn lên cũng đồng nghĩa với việc tiến dần tới cái chết. Do vậy, nếu
tất cả mọi người đều hiểu được sinh tử là quy luật tự nhiên thì họ sẽ sống tích cực
hơn và ra sức đóng góp cho đời nhiều hơn.

PHẦN II: ẢNH HƯỞNG CỦA TƯ DUY BIỆN CHỨNG TRONG TRIẾT
HỌC PHẬT GIÁO ĐẾN TƯ DUY CỦA NGƯỜI VIỆT NAM
1 Ảnh hưởng của tư duy biện chứng trong phật giáo đến tư duy người
Việt Nam
Hơn tất cả các học thuyết khác của phương đông, Phật giáo chú ý đến mặt

phát triển tự nhiên của con người,đó là sinh, lão, bệnh, tử. Bốn chặng đó của cuộc
đời đã nói lên sự phát triển tất yếu của con người mà nếu ai đó nhận thức được sẽ
không sợ hãi trước sự thay đổi của cuộc đời thậm chí sống lạc quan bình thản trước
cái chết. Nhiều nhà sư trong Lý – Trần đã có quan niệm như thế.

9


Phật giáo đã đề cập đến vấn đề ngũ uẩn: sắc, thụ, tưởng,thành, thức là những
vấn đề có ý thức luận sâu xa. Tuy đối tượng đó là tâm và tính chất là duy tâm
nhưng trong quá trình ngũ uẩn chứa đựng một quá trình nhận thức hợp lý; Từ sự
vật khánh quan (Sắc), Con người cảm thụ được (Thụ), Suy nghĩ (Tưởng), Rồi đem
hiện (Hành), và cuối cùng là biết (Thức). Ở đây nếu đem bóc cái thần bí ra ta thấy
có những hạt nhân hợp lý.
Phật giáo đã đưa vào hệ tư tưởng Việt Nam những qua niêm biện chứng với
các khái niệm ‘vô thường’, ‘vô ngã’ Cho thấy phật giáo nhìn sự vật trong sự vận
động biến đổi liên tục không có gì là trụ lại mãi, không có ai là tồn tại mãi.Tuy
nhận thức đó chỉ nhìn thấy cái biến đổi mà không nhìn thấy cái ổn định tương đối,
chỉ thấy được cái vận động mà không thấy được của cái hình thức vận động sẽ đi
đến chiều hướng bi quan buông xuôi nhưng mặt khác phải thấy nhận thức được như
vậy là cũng có chiều sâu, là thấy được phương diện cơ bản của sự phát triển sự vật.
Phật giáo đề cập đến mối nhân duyên đến mối quan hệ nhân quả, đến việc
xét sự vật phải từ kết quả tìm ra nguyên nhân và xem kết quả này là nguyên nhân từ
kết quả khác trong mỗi qua hệ khác.
Trên đây là những vấn đề mà phật giáo đã ảnh hưởng đến tư duy Việt Nam
góp phần làm nên những yếu tố triết học sâu xa trong thế giới quan của người Viêt
Nam.
2. Biểu hiện cụ thể của những ảnh hưởng này trong cuộc sống của người
Việt Nam
2.1. Quan hệ giữa người với người

2.1.1. Đạo đức
Khi quan sát thế giới bên ngoài, Phật giáo đã nhìn ra một mối quan hệ phổ
biến, cơ bản giữa các sự vật, hiện tượng – đó là mối quan hệ Nhân – Duyên - Quả.
Thuyết này là sự phản ánh khái quát rút ra từ thế giới hiện tượng, đặc biệt là khi
xem xét sự phát triển của tự nhiên. Cách nhận thức hợp lý này đã cung cấp cho
người Việt một cách suy nghĩ mang tính chất nhân quả để nhìn con người, cuộc
sống, vạn vật: “nhân nào, quả nấy”,”gieo gió, gặp bão”, “ở hiền gặp lành”.... Phạt

10


giáo khuyến khích con người ăn ở nhân đức để có được cuộc sống tốt đẹp trong
thời gian mai sau.
Phật giáo còn dạy muốn suy nghĩ thật khách quan cần phải có cái tâm bình
tĩnh, tỉnh táo. Tâm nhảy nhót như khỉ vượn, bị thiêu đốt bởi tham lam, hận thù, si
mê, tâm đứng ở nhị kiến, thích và không thích, yêu và ghét, thì nhận thức không
thể nào khách quan được. Tâm như vậy giống như mặt nước hồ qua trận cuồng
phong làm nổi sóng, vẩn đục và không thể nào thấy được những viên cuội dưới
đáy sông. Muốn cho tâm được yên tĩnh, tỉnh táo thì việc đầu tiên là nên nghĩ và
làm những điều thiện. Đạo Phật hướng người Việt tới việc suy nghĩ về làm những
điều thiện, làm lành lánh giữ. Trong các loại nghiệp của con người có 3 loại
nghiệp quan trọng nhất là thân, khẩu, ý. Trong đó Phật giáo coi nghiệp ý (về tư
duy, suy nghĩ) là quan trọng nhất. “Tổng vệ sinh”, “làm sạch” tư duy vừa là công
việc khẩn thiết vừa là công việc thường xuyên từng giờ, từng phút với mỗi Phật
tử. Chính vì quan tâm cứu vớt con người trước bất công đau khổ nên người Việt
đã tiếp thu và nhiệt tình ủng hộ đạo Phật.
Đạo hiếu là nền tảng đạo đức của người dân việt và chịu ảnh hưởng trực tiếp
của phật giáo. Đạo hiếu là truyền thống quý báu của dân tộc ta, là bản chất ng ười
Việt Nam từ xa xưa. Tập tục của người Việt Nam thể hiện tinh thần hiếu đạo qua
việc thờ cúng tổ tiên trong mọi gia đình, mà chúng ta thường gọi là đạo ông bà. Có

thể nói, báo hiếu này là điểm tựa tinh thần cững chắc và cũng là nền tảng đạo đức
của dân tộc ta và nó chịu ảnh hưởng trực tiếp từ những lơi răn dạy của Thế Tôn,
của Phật giáo : “Tâm hiếu là tâm Phật, Hạnh hiếu là hạnh Phật”.
2.1.2. Chính tri
Phật giáo ảnh hưởng rất lớn tới mọi mặt của Văn hóa- Xã hội của đất nước,
Từ thời Đinh, Lê, Lý, Trần cho đến ngày nay, trải qua nhiều thăng trầm trong lịch
sử nhưng Phật giáo vẫn có sức ảnh hưởng tới chính trị Việt Nam, tới các nhà nước
của Việt Nam.
Dưới hai triều Đinh và Lê, các nhà vua của hai triều này đều coi trọng Phật
giáo, nhiều nhà Sư đã trở thành cố vấn cho các ông vua về đường lối đối nội và đối
ngoại. Nhà chùa đã thực sự trở thành nơi hun đúc lòng yêu nước, một trung tâm của
11


ý thức và niềm tin vào độc lập dân tộc, có sức ảnh hưởng rộng khắp trong dân gian.
Tuy nhiên, Các vua Đinh – Tiền Lê chưa thực sự áp dụng việc trị nước dựa vào tư
tưởng từ bi, hỷ xả của đức Phật.
Sang thời Lý, nhận thấy tư tưởng và giáo lý của đạo Phật có nhiều điểm phù
hợp với việc trị quốc trong thời bình nên các vua nhà Lý coi trọng tăng đoàn – một
phần vì mến đạo nhưng cũng một phần vì lý do chính trị. Nhờ vào học vấn và tài
lực của chư tăng Phật tử thời Lý mà Đại Việt ổn định về chính trị và phát triển hơn
các thời trước về văn hóa xã hội. Không chỉ giữ vai trò ổn định hệ thống chính trị,
Phật giáo thời Lý còn tác động không nhỏ đến tình trạng phát triển kinh tế xã hội.
Thực tế lịch sử đã chứng minh, bản thân các vua Thiền sư thời Lý đã tự trau dồi
đạo đức vô ngã, triết lý sống nhập thế trên cơ sở tinh thần từ bi, hỷ xả, vô ngã của
đạo Phật
Các vua Trần là những người có tri thức, lại uyên bác Phật học. Nhưng dù vị
trí trực tiếp trong công việc chính sự của các tăng sĩ không còn nữa, Phật giáo lại
vẫn phát triển rực rỡ hơn bao giờ hết, ảnh hưởng trực tiếp lên chính trị, kinh tế văn
hóa, xã hội đời Trần, trở thành một tinh thần dân tộc thời bấy giờ. Phật giáo thật sự

trở thành một thế lực tinh thần ủng hộ cho chính trị, và ngược lại, triều đình là một
quyền lực củng cố cho Phật giáo.
Từ sau khi vua Trần Anh Tông băng hà, đạo Phật bắt đầu có chiều hướng đi
xuống, sự đi xuống này cần được giải thích từ nguồn gốc sâu xa trong những vấn
đề xã hội của Phật giáo. Có thể thấy là khi nền độc lập quốc gia đã trở nên vững
vàng, việc củng cố quyền lực thống trị của mọi triều đại là không thể tránh khỏi.
Đến thời hậu Lê, thời Nguyễn, Nho giáo phát triển hơn, nhiều nhà Nho phủ
nhận Phật giáo, coi đó là mê tín. Hơn nữa, từ giữa thời nhà Nguyễn có sự du nhập
của văn hóa phương Tây và sự thống trị của thực dân Pháp nên Phật giáo không
còn được coi là quốc giáo, không còn tầm ảnh hưởng tới chính trị.
Tuy nhiên, Khi nước ta giành được độc lập, Đảng lên nắm quyền, thì Phật
giáo lại được khôi phục những vị thế của mình. Trong quốc hội ngày nay các nhà
sư cũng có một tiếng nói khá quan trọng trong các quyết định của Đảng. Tư tưởng
phật giáo cũng được áp dụng trong luật pháp của Việt Nam, đó là luật khoan hồng,
12


giảm tội cho các phạm nhân cải tạo tốt. Tư tưởng bình đẳng trong triết học phật
giáo giữa con người với con người cũng đã được thể hiện một phần tích cực trong
đường lối lãnh đạo của Nhà nước Việt Nam đó là làm sao để dân giàu, nước mạnh,
xã hội công bằng dân chủ văn minh. Giai đọan đổi mới và hội nhập hiện nay là một
cơ hội tuyệt vời cho khái niệm “Tri hành hợp nhất” của Phật giáo có thể nói ngay
bây giờ, rất cần những ngọn lửa bùng cao, tỏa rộng và đồng thời liên tục mở ra các
cuộc hội thảo quốc tế như thế này để nhân tài hướng về, có vậy thì vượn khí của
quốc gia mới hội tụ và vận hành theo chiều hướng phát triển. Chính vì vậy triết học
phật giáo cần phải phát triển, cập nhật để luôn trở thành người bạn đồng hành tuyệt
vời của chính phủ.
2.1.3. Văn hóa
Có thể thấy, đạo Phật ảnh hưởng rất lớn tới văn hóa của chúng ta. Đạo Phật
du nhập vào Việt Nam kết hợp với văn hóa bản địa đã tạo nên sự riêng biệt, khác

biệt so với giáo lý đạo Phật gốc. Chúng ta có thể thấy rất rõ điều này qua ca dao,
tục ngữ, truyện cổ tích, … Qua nhiều thế hệ, các tác phẩm dân gian đều được
truyền thụ cho thế hệ sau, thế hệ trước luôn dạy thế hệ sau phải ăn ở hiền lành,
chăm chỉ làm việc, phải biết yêu thương con người, luôn luôn ghi nhớ nguồn gốc
của mình…Đây chính là sự thể hiện khác đi của tư tưởng phật giáo về sự tư bi, hỷ
xả, về quy luật nhân quả. Dù trải qua hàng ngàn năm lịch sử, bị đô hộ, bị chiến
tranh, những tư tưởng biện chứng trong phật giáo vẫn phát triển và ảnh hưởng lớn
tới nước ta, là một giáo lý truyền thống mà mọi nhà, mọi người đem ra để nghiền
ngẫm, để truyền dạy cho con cháu mình: “lá lành đùm lá rách”, “một con ngựa đau
cả tàu bỏ cỏ”, “đời cha ăn mặn, đời con khát nước”. Đó là cách cư xử đầy yêu
thương nhân ái giữa người với người, nhắc nhở con người phải luôn làm việc thiện,
nghĩ điều thiện có như thế mới có thể nhận được những điều tốt đẹp. Nếu làm điều
ác, nghĩ điều ác thì không chỉ mình mà con cái mình cũng chỉ nhận được những
điều xấu, điều gở.
Bên cạnh lối sống tốt đẹp, Phật giáo còn để lại những kiến trúc đẹp mang
hồn dân tộc, in đậm dấu ấn của từng thời kỳ: Đó là những ngôi chùa, mái đình cổ.
Kiến trúc của những ngôi chùa, ngôi đình của các thời rất khác nhau, nhưng đều thể
13


hiện nét linh thiêng, là nơi mà dân trong làng tụ tập để bàn việc trọng đại của làng,
là trung tâm trong các lễ hội. Những nét văn hóa đi lễ chùa ngày tết, ngày đầu
tháng, tổ chức lễ hội được dân ta kế thừa, lưu giữ qua bao đời. Những nét truyền
thống đó là những nét đẹp của dân tộc ta, là thể hiện những truyền thống lâu đời,
thể hiện cái riêng biệt của Việt Nam. Người Việt Nam dù đi đâu cũng luôn nhớ tới:
“cây đa, giếng nước, mái đình”. Những hình đó đã in đậm vào tâm hồn Việt, trở
thành hình ảnh thân thiết, là máu thị, là quê hương. Người Việt Nam có tinh thần
yêu quê hương đất nước, yêu thương con người sâu sắc, rộng lớn cùng với thái độ
tôn trọng, đề cao những giá trị tốt đẹp của con người.
Ngày nay, khi có sự du nhập của văn hóa phương Tây, nhiều nét truyền

thống không còn giữ nguyên vẹn như xưa, nhưng chúng ta đã khẳng định văn hóa
của mình trong thời kỳ hiện đại là ‘hòa nhập chứ không hòa tan’, chúng ta tiếp thu
các nét văn hóa tiến bộ của người khác nhưng luôn giữ cho mình những nét văn
hóa rất riêng. Chúng ta mở cửa để tiếp thu những cái hay, cái văn minh, nhưng
không bao giờ từ bỏ những cái tốt đẹp trong văn hóa của mình. Đương nhiên không
thể phủ nhận một bộ phận giới trẻ có học một cách quá mức văn hóa phương Tây,
sống quá phóng khoáng mà đánh mất bản thân. Họ sa đà vào tệ nạn xã hội, tôn
sùng chủ nghĩa thụ hưởng trụy lạc, chẳng cần biết ngày mai. Đó là con đường dẫn
họ và giới trẻ đến nghiện ngập, hút chích, ma túy, hoặc nặng hơn có thể đi đến tự
sát! Nói theo lương tâm, muốn cho nước nhà sau khi hội nhập được phát triển và
bền vững, thì mọi giới trong xã hội phải ý thức được mình đang ở đâu.
2.2. Quan hệ giữa người với thế giới xung quanh
2.2.1. Cải tạo môi trường phục vụ cho cuộc sống của mình
Đối với môi trường, đạo Phật có cái nhìn rất đặc trưng không giống như
những tôn giáo khác. Qua lăng kính duyên khởi, môi trường chính là yếu tố quan
trọng đối với sự sống chúng ta. Cái này sinh thì cái kia sinh, cái này diệt thì cái kia
diệt. Con người trong từng giây, từng phút, từng giờ, từng ngày, nhờ hít thở không
khí mà sống, nếu thiếu không khí thì vạn vật đều bị hủy diệt. Không khí trong lành,
con người sống khỏe mạnh trường thọ. Không khí ô nhiễm, con người bị đau yếu,

14


bệnh tật, chết yểu. Không khí, cảnh vật tạo nên môi trường sống. Vì vậy, môi
trường chung quanh rất quan trọng trong đời sống con người.
Hiện nay, nhân loại đang phải chịu đựng những biến chuyển bất thường tai
hại do chính con người tạo ra làm hủy diệt môi trường, ô nhiễm môi sinh, chặt phá
cây cối, đốt rừng làm rẫy, khai thác cây gỗ, đất đá, nước ngầm một cách bừa bãi mà
hậu quả là lũ lụt, hạn hán, sóng thần, động đất đe dọa đời sống của nhân loại.
Người Phật tử ý thức điều này, từ xưa đến nay thích sống với thiên nhiên,

coi trọng thiên nhiên, dựa vào thiên nhiên để tạo một cuộc sống tốt, hòa nhập với
thiên nhiên trong mọi sinh hoạt để nâng cao đời sống tâm linh, hướng thượng và
thánh thiện.
Ngày xưa, các vị vua chúa thỉnh thoảng tổ chức những cuộc tuần du, săn
bắn, mục đích săn thú thì ít mà dã ngoại để sống với thiên nhiên thì nhiều. Người ta
lúc về già hay lo nghĩ đến hậu sự cho mình, các vua chúa cũng tìm trước cho mình
nơi để xây lăng tẩm, mộ phần ở những nơi có núi, sông, cảnh trí thiên nhiên thơ
mộng.
Trong cuộc sống văn minh hiện nay, con người đang quan tâm, đang nỗ lực
bồi đắp trả lại những gì đã cướp mất của thiên nhiên nhưng không thấm vào đâu so
với những gì mà con người đã phá hoại. Song, có còn hơn không; nơi nào còn và có
thì cố gắng bảo tồn, nơi nào chưa hay không có cũng tìm cách tạo nên cho có. Các
công viên trong thành phố, các bồn hoa được chăm sóc chu đáo, chính là để giảm
bớt sự nặng nề, khô khan của nhà đúc, nhà xây, đường nhựa nóng bỏng, các nhà lầu
cao tầng cũng cố tạo cho được một khoảng nhỏ không gian để trồng hoa, trồng cỏ.
Trong phòng khách cũng trang trí cây cảnh, cỏ cây; thật thì tốt, không có thì cỏ cây
giả, chậu giả cũng làm cho phòng khách trang nhã dễ thương. Các công sở, xí
nghiệp, công ty cũng trang trí trước sân, trước cổng các bồn hoa, cây cảnh để thêm
vẽ trang nhã, trịnh trọng cho cơ sở mình. …Phật dạy: “Tàn phá thiên nhiên là một
tội ác”. Hơn ai hết, người Phật tử sống hòa nhập với thiên nhiên, cảm nhận trọn vẹn
sự cần thiết của thiên nhiên, phải biết bảo vệ thiên nhiên, xem như là một bổn phận
cao cả để xứng đáng làm người.
2.2.2. Đấu tranh giải phóng dân tộc
15


Trong xã hội phong kiến, các hoạt động của nhà chùa đã gắn chặt với hoạt
động của nhà nước phong kiến, đem lại cho chính quyền phong kiến ánh hào quang
của sự tốt lành và nhân đạo. Nhiều nhà sư là những viên quan có uy tín trong chính
quyền nhà nước, là những nhà quân sự, những cố vấn trong cung đình, những nhà

ngoại giao, những nhà văn hóa. Nhà nước phong kiến sử dụng đạo Phật trong việc
thực hiện chính sách đối nội, quan hệ ngoại giao với các nước khác.
Tư tưởng bình đẳng bác ái của Phật giáo đã tác động quan trọng vào tư
tưởng bình đẳng dân tộc trong nhân dân ta để không thể ngồi im chịu áp bức bóc
lột của dân tộc khác. Đồng thời, tư tưởng vô ngã của Phật giáo cũng đã tác động
đến tinh thần không ngại hi sinh vì độc lập tự do của đất nước. Vì thế, những người
trí thức dân tộc được sản sinh ra từ Phật giáo, mang tinh thần của Phật giáo không
thể không cứu đời. Hoạt động theo tư tưởng bình đẳng bác ái của Phật giáo, họ sẵn
sàng đứng lên lãnh đạo nhân dân trong giải phóng dân tộc.
Lí Bí sau khi khởi nghĩa đánh quân Lương dựng nước Vạn Xuân, xưng Lí
Nam Đế, đã cho dựng chùa Khai Quốc làm nơi di dưỡng văn hóa tinh thần. Đinh
Bộ Linh đập tan loạn 12 sứ quân nắm quyền cai trị đất nước đã phong nhà sư Ngô
Chân Lưu làm Khuông Việt Đại Sư, nhà sư được quyền tham gia bàn luận triều
chính.
Ngay từ khi Pháp đặt chân xâm lược Nam Bộ, nhiều ngôi chùa được lập ra
để làm cơ sở tập hợp lực lượng kháng chiến chống Pháp như: chùa Tam Bửu lập
năm 1872 ở Ba Chúc, An Giang, do nhà sư Ngô Văn Lợi khởi xướng. Chùa Long
Khánh ở Gia Định là một cơ sở hội kín, nhà sư Đoàn Văn Huyên khởi xướng Phật
giáo Bửu Sơn Kì Hương mưu việc chống Pháp.
Khi đất nước bước vào cuộc cách mạng giải phóng dân tộc do Đảng lãnh đạo
thì những ngôi chùa trên cả nước, với tính chất là những cơ sở tôn giáo, được ở
“ngoài vòng pháp luật” nên đã trở thành những cơ sở cách mạng, nhiều nhà sư có
lòng yêu nước đã giúp đỡ che chở cho những cán bộ cách mạng. Chùa Đồng Kị ở
Tiên Du- Bắc Ninh đã là nơi diễn ra Hội nghị ban thường vụ TW Đảng họp bàn, ra
nghị quyết “Nhật Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”.

16


Theo số liêu thống kê của Ủy ban TW giáo hội Phật giáo Việt Nam (1997)

trong cả nước ta có 392 ngôi chùa là di tích lịch sử cách mạng, có một bà mẹ Việt
Nam anh hùng là nhà sư, 3 liệt sĩ là nhà sư, và nhiều nhà sư tham gia cách mạng.
Ngày nay giáo hội Phật giáo Việt Nam là một thành viên trong Mặt trận Tổ
quốc Việt Nam, Phật giáo có đại biểu trong Quốc hội. Với khẩu hiệu hành động của
người tu hành Phật giáo là “Đạo pháp, dân tộc và Chủ nghĩa xã hội” đã làm cho
Phật giáo ngày nay gắn liền với đời, làm cho Phật giáo vẫn hòa được vào việc tăng
cường văn hóa chính trị xã hội ở nước ta.
2.2.3. Hội nhập kinh tế thế giới
Đạo Phật du nhập vào nước ta đến nay đã trải qua khoảng 2000 năm lịch sử.
Hiện nay, Phật giáo Việt nam đang đứng trước một trào lưu mới, đó là trào lưu đất
nước đang bước vào ngưỡng cửa hội nhập và phát triển trong xu hướng toàn cầu.
Đồng hành cùng với dân tộc, Phật giáo cũng đã hòa nhập theo những sự
chuyển biến sâu rộng ấy. Đại lễ Phật Đản Liên Hiệp Quốc (tổ chức tại Việt Nam
hồi năm 2008) là một bước ngoặt quan trọng để Phật giáo Việt Nam biểu hiện rõ
nét tính hội nhập và phát triển của mình. Vừa qua, Giáo hội Phật giáo Việt Nam đã
công bố bản Hiến chương được tu chỉnh trong Đại hội đại biểu Phật giáo toàn quốc
lần VI, nhiệm kỳ 2007-2012, khẳng định “Tính kế thừa lịch sử gần 2000 năm
hoằng pháp độ sinh của Phật giáo Việt Nam mà Giáo hội Phật giáo Việt Nam là
đỉnh cao của thời đại thống nhất Phật giáo cả nước”. Đồng thời cũng biểu hiện sự
quan tâm đến một bộ phận lớn chư tôn túc Tăng ni và đồng bào Phật tử nước ngoài.
Sau khi Việt Nam gia nhập và trở thành thành viên của tổ chức WTO, Phật
giáo Việt Nam cũng chuyển mình theo chiều hướng hội nhập. Khi nền kinh tế phát
triển, thì các thể chế sinh hoạt của xã hội cũng chuyển mình theo. Đời sống của
từng cá nhân, gia đình, xã hội cũng có sự thay đổi; thậm chí từ nhận thức cho đến
cách suy nghĩ và hành động cũng dần dần chuyển biến. Nếu Phật giáo đáp ứng
được nhu cầu hội nhập và phát triển thì tinh thần giáo điển của đức Thế Tôn sẽ hiện
diện một cách tích cực trong đời sống, trong mọi sinh hoạt của xã hội.
Tuy nhiên, trong các hình thái hội nhập, chúng ta cần phải chọn lọc và kết
hợp như thế nào cho nhuần nhuyễn để khỏi bị xem là phủi sạch cái cũ, tôn sùng cái
17

mới. Qua đây, chúng ta thấy rằng thời kỳ hội nhập và phát triển của xã hội chính là
điều kiện tốt để cho Phật giáo khẳng định vai trò hội nhập và phát triển của mình.
Đang có những đơn vị tập thể, cá nhân Tăng ni, Phật tử đã đưa ra những hoạt
động mang tính trẻ hóa. Đồng thời thành lập những diễn đàn điện tử, chuyển tải
tiếng nói của Phật giáo đến khắp mọi nơi. Tuy đã tạo được sự quan tâm, chú ý của
nhiều đối tượng trong xã hội, góp phần đáng kể vào việc truyền trì và hoằng dương
chánh pháp. Song những vấn đề ấy chỉ thuộc phạm vi cá nhân, chỉ theo xu hướng
cảm hứng và tự phát, mà chưa có sự lãnh đạo, chỉ đạo xuyên suốt. Cho nên, Giáo
hội cần quan tâm đặc biệt và hợp thành một khối thống nhất, có sự hoạt động đồng
bộ và hợp thức hóa theo đúng định hướng hoạt động của Giáo hội.
Đất nước Việt Nam có phát triển thế nào cũng không đi ngược lại với truyền
thống văn hóa dân tộc. Và Phật giáo Việt Nam có hội nhập ra sao cũng không
ngoài tinh thần giáo điển giác ngộ, giải thoát của đức thế Tôn. Tinh thần nhập thế
của Phật giáo qua bao thời đại đã luôn đi cùng dân tộc, được ví như nước hòa với
sữa. Dẫu có lúc thăng trầm, mỗi nơi mỗi khác, nhưng tính gắn bó keo sơn của Phật
giáo với dân tộc đã rút ra cho chúng ta một bài học quý báu vô cùng. Đất nước
đang chuyển mình trong sự hội nhập và phát triển trên mọi lãnh vực của xã hội,
chúng ta có quyền hy vọng một ngày nào đó, Phật giáo và dân tộc sẽ tìm ra một
giải pháp, cùng nhau đưa Phật giáo, đất nước ngày càng sống động, huy hoàng và
thịnh vượng hơn.

KẾT LUẬN
Qua đề tài nghiên cứu này, cái trước hết mà chúng ta có được là thực sự hiểu
trong hàng loạt các vấn đề mà triết học phật giáo đề cập đến thì một trong cái tiến
bộ nhất và cái sáng nhất là tư duy biện chứng. Tiếp đến là việc cung cấp cho những
người không thực sự hiểu sâu sắc về triết học phật giáo biết là tư duy biện chứng
thực sự là cái gì? Trong thực tế nó biểu hiện như thế nào, và quan trọng hơn nó đã
góp phần hình thành nên tư duy và nhân cách của con người Việt Nam xuyên suốt

một quãng thời gian dài từ xa xưa cho đến nay ra sao.

18


Mặc dù còn tồn tại những khiếm khuyết và hạn chế, song chúng ta không thể
phủ nhận những giá trị mà phật giáo nói chung cũng như triết học phật giáo nói
riêng đã mang lại. Nó đã tạo nên cách sống, cách tư duy rất riêng, rất đẹp của người
Việt Nam, cho người Việt Nam một sự thực tế, tự tin, sự can đảm nhưng cũng rất
phong phú về nội tâm, tình cảm. Tư duy biện chứng trong phật giáo đã góp phần
tạo nên sự đoàn kết vững trãi của cả dân tộc Việt Nam, mà ở đó mỗi con người
luôn suy ngẫm những hành động của mình tránh tổn hại người khác và biết cống
hiến cho xã hội. Bước sang thế kỉ 21, khi đất nước chuyển sang một giai đoạn mới,
phải đối mặt với các thách thức mới, thì đòi hỏi mỗi cá nhân phải hoàn thiện cả về
thể xác và tinh thần, phải chinh phục cả thế giới khách quan và chủ quan. Vì thế
chúng ta phải khai thác triệt để hơn sự đóng góp tích cực mà tư tưởng biện chứng
trong triết học phật giáo đem lại, để xây dựng đạo đức nhân văn hơn, sự tự giác cao
hơn, ý thức trách nhiệm tốt hơn. Trong bối cảnh hội nhập và phát triển người ta có
thể phải đối mặt với rất nhiều vấn đề mà phải kể đến như tư duy lệch lạc sai lầm
của chủ nghĩa cá nhân, chủ nghĩa chiến tranh thù hận,…, nên hơn ai hết người Việt
Nam phải tỉnh táo và mạnh mẽ hơn.
Như vậy trong cả quá khứ và hiện đại, trong từng khía cạnh nhỏ đến các vấn
đề lớn triết học phật giáo luôn gắn liền với cuộc sống của con người Việt Nam.
Chúng ta đã đang và sẽ không bao giờ phủ nhận những nhân tố tích cực mà triết
học phật giáo đã đem đến Việt Nam mà biểu hiện cụ thể của nó là qua mảng tư
tưởng biện chứng. Cuộc sống càng hiện đại, càng phát triển, con người càng tiến
bộ nhưng cũng phải đối mặt với các bước lùi trong cách nghĩ và nhân cách đạo đức.
Vì thế luôn phải nâng cao ý thức giữ gìn để phát triển, phát triển phải dựa trên
những cái nền tảng, phải đổi mới và hoàn thiện dần những lớp móng tư duy đã có,
đừng phủ nhận sạch trơn mọi thứ.

Việc khai thác hợp lý các hạt nhân tích cực của triết học phật giáo nhằm xây
dựng nhân cách con người Việt Nam, đặc biệt là thế hệ trẻ là một mục tiêu chiến
lược đòi hỏi sự giáo dục kết hợp của xã hội- gia đình-nhà trường và cá nhân, một
sự kết hợp tự giác giữa truyền thống và hiện đại. Chúng ta tin tưởng vào một thế hệ

19


trẻ có sức khỏe, tri thức, và đạo đức để trinh phục mọi thứ, để kế thừa cái nhân bản
của truyền thống và triết học phật giáo để xây dựng và phát triển đất nước.
Chúng em xin chân thành cảm ơn cô và các bạn đã có những đóng góp và
giúp đỡ bọn em trong lúc làm đề tài nghiên cứu này. Trong quá trình nghiên cứu và
viết bài, chúng em còn nhiều điều thiếu sót mong cô và các bạn thông cảm. Chúng
em đã cố gắng gửi đến cô bản viết hoàn chỉnh nhất, mong cô đọc và tiếp tục góp ý
với chúng em. Bài viết của chúng em có lẽ chưa đủ để phản ánh đến từng chi tiết
của vấn đề nhưng chúng em hứa sẽ tìm hiểu sâu hơn vấn đề này.

20