Thực trạng về việc sử dụng phối hợp các phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn tự nhiên và xã hội ở một số trường tiểu học khu vực huyện đông anh TP hà nội

TRƯỜNG ĐẠI HỌC sư PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA GIÁO DỤC TIỂU HỌC

NGUYỄN THỊ THƯƠNG

THỰC TRẠNG VÈ VIỆC sử DỤNG PHỐI HỢP
CÁC PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH cực
TRONG DẠY HỌC MÔN Tự NHIÊN VÀ
XÃ HỘI Ở MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC
KHU Vực HUYỆN ĐÔNG ANH - TP. HÀ NỘI
KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Giáo dục học

Người hướng dẫn khoa học
Th. s Nguyễn Thị Xuân Lan

HÀ NỘI - 2016


LỜI CẢM ƠN

Em xin chân thảnh cảm ơn các thầy cô giáo trường Đại học Sư phạm Hà
Nội 2 đã giúp đỡ em trong quá trình học tập tại trường và tạo điều kiện thuận
lợi cho em thực hiện khoá luận tốt nghiệp.
Trong quá trình tìm hiểu, nghiên cứu khoá luận này em không khỏi lúng
túng và bỡ ngỡ. Nhưng dưới sự giúp đỡ, hướng dẫn tận tình, chỉ bảo của cô giáo
Th.s Nguyễn Thị Xuân Lan, em đã từng bước tiến hành và hoàn thành khoá
luận tốt nghiệp với đề tài: “Thực trạng về việc sử dụng phổi hợp các phương
pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ở môt số
trường tiểu hoc khu vưc huyên Đông Anh - TP. Hà Nôi. ”
Em cũng xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo trường

Tiểu học Việt Hừng, Tiểu học Uy Nỗ, Tiểu học cổ Loa đã tạo mọi điều kiện
thuận lợi cho em trong quá trình học tập và nghiên cứu.
Lời cuối cùng em muốn gửi lời cảm ơn đến những người thân trong gia
đình, bạn bè đã luôn nhiệt tình giúp đỡ, động viên, quan tâm, tiếp thêm niềm tin
và nghị lực cho em trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành khoá
luận.
Trong quá trình nghiên cứu không ừánh khỏi những thiếu sót và hạn chế.
Kính mong nhận được sự đóng góp ý kiến của các thầy cô giáo và các bạn để đề
tài hoàn thiện hơn.
Em xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày tháng 5 năm 2016
Sinh viên


LỜI CAM ĐOAN
Nguyễn Thị Thương
Tôi xin cam đoan đề tài: “Thực trạng về việc sử dụng phối hợp các
phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ở một
số trường tiểu học khu vực huyện Đông Anh - TP. Hà Nội” là kết quả
mà tôi trực tiếp tìm tòi, nghiên cứu. Trong quá trình thực hiện đề tài trên tôi đã
kế thừa kết quả nghiên cứu của một số tác giả. Tuy nhiên, đó chỉ là cơ sở để tôi
rút ra vấn đề ở đề tài của mình. Đề tài khoá luận không trùng với kết quả, hay
có sự sao chép không chính thống của bất kì một tác giả nào khác. Neu sai tôi
xin hoàn toàn chịu trách nhiệm!

Hà Nội, ngày tháng 5 năm 2016
Sinh viên
Nguyễn Thị Thương

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU............................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài ..........................................................................................1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ..........................................................................2
3. Mục đích nghiên cứu ...................................................................................4
4. Khách thể nghiên cứu..................................................................................4
5. Đối tượng nghiên cứu..................................................................................4
6. Phạm vi nghiên cứu .....................................................................................4
7. Giả thuyết khoa học.....................................................................................5
8. Nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................5
9. Phương pháp nghiên cứu.............................................................................5
10. Cấu trúc của khoá luận ...............................................................................6
NỘI DƯNG ........................................................................................................7
CHƯƠNG 1: Cơ SỞ LÍ LUẬN.........................................................................7
1.1. Một số vấn đề lí luận về phương pháp dạy học ........................................7
1.1.1. Khái niệm Phương pháp dạy học...........................................................7
1.1.2. Phân loại phương pháp dạy học.............................................................9
1.1.3. Vấn đề lựa chọn, vận dụng các phương pháp dạy học ..........................10
1.2. Một số vấn đề lí luận về phương pháp dạy học tích cực ..........................12
1.2.1. Khái niệm: Phương pháp dạy học tích cực (Active teaching and
leaming methods) .............................................................................................12
1.2.1.1. Tính tích cực nhận thức ......................................................................13
1.2.1.2. Khái niệm phương pháp dạy học tích cực ..........................................14
1.2.2.

Cơ sở lí luận của việc vận dụng phương pháp dạy học tích cực ........17

1.2.2.1. ................................................................................................... Cơ
sở triết học .........................................................................................................17
1.2.2.2. Cơ sở tâm lí học.................................................................................17

1.2.2.3. Cơ sở giáo dục học ............................................................................17
1.2.3. Đặc điểm của phương pháp dạy học tích cực ...................................... 18
1.2.4......................................................................................................
Những dấu hiệu đặc trung của các phương pháp dạy học tích cực................. 18
1.2.5. Một số phương pháp dạy học tích cực được sử dụng ương dạy học ở
tiểu học hiện nay ............................................................................................. 22
1.2.5.1 .Phương pháp vấn đáp ......................................................................... 22
1.2.5.2. ..................................................................................................
Phương pháp dạy học nêu vấn đề.................................................................... 22
1.2.5.3. ..................................................................................................
Phương pháp thảo luận nhóm.......................................................................... 26
1.2.5.4. ..................................................................................................
Phương pháp trò chơi học tập ......................................................................... 29
1.2.5.5. ..................................................................................................
Phương pháp dạy học thực hành (thí nghiệm) ................................................ 31
1.3. Môn Tự nhiên và Xã hội ở tiểu học và vấn đề sử dụng phối hợp các phương
pháp dạy học tích cực.......................................................................................33
1.3.1. Môn Tự nhiên và Xã hội ở tiểu học..................................................... 33
1.3.2. Vấn đề sử dụng phối họp các phương pháp dạy học tích cực trong dạy
Tự nhiên và Xã hội ở tiểu học......................................................................... 40
1.3.2.1. Ý nghĩa ..............................................................................................40
1.3.2.2. Các cách phối họp các phương pháp dạy học tích cực trong dạy học
môn Tự nhiên và Xã hội ở tiểu học................................................................. 41
Tiểu kết chương 1.............................................................................................47
CHƯƠNG 2: THƯC TRANG VÈ VIÊC sử DUNG PHỐI HƠP CÁC • • • • •
PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH

cực

TRONG DẠY HỌC MÔN Tự

NHIÊN VÀ XÃ HỘI Ở MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC KHƯ vực


HUYỆN ĐÔNG ANH - TP. HÀ NỘI .......................................................... 49
2.1. ....................................................................................................... Vài
nét về địa bàn và phạm vi nghiên cứu ......................................................... 49
2.1.1. Vài nét về địa bàn nghiên cứu .......................................................... 49
2.1.2. Vài nét về phạm vi nghiên cứu......................................................... 49
2.2. Thực trạng về việc sử dụng phối hợp các phương pháp dạy học tích cực
trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ở một số trường tiểu học khu vực huyện
Đông Anh - TP. Hà Nội .................................................................................. 50
2.2.1. Mục đích nghiên cứu........................................................................... 50
2.2.2...................................................................................................... Đối
tượng điều tra .................................................................................................. 50
2.2.3. Nội dung nghiên cứu ........................................................................... 50
2.2.4. Phương pháp nghiên cứu..................................................................... 51
2.2.5. Kết quả nghiên cứu ............................................................................. 52
2.2.5.1. Vài nét về đối tượng khảo sát........................................................... 52
2.2.5.2. Thực trạng mức độ nhận thức và hiểu biết của giáo viên tiểu học về
phương pháp dạy học tích cực ở môn Tự nhiên và Xã hội ............................. 53
2.2.5.3. Thực trạng sử dụng và mức độ sử dụng các phương pháp dạy học
trong giờ lên lớp môn Tự nhiên và Xã hội ở một số trường tiểu học tiến hành
điều tra..............................................................................................................55
2.2.5.4. Thực trạng sử dụng phối họp các phương pháp dạy học tích cực trong
quá trình dạy học môn Tự nhiên và Xã hội của giáo viên tiểu học ................ 60
2.2.5.5. Những thuận lợi và khó khăn mà giáo viên gặp phải khi sử dụng phối
họp các phương pháp dạy học tích cực trong giờ lên lớp môn Tự nhiên và Xã

hội.....................................................................................................................62
Tiểu kết chương 2.............................................................................................66


CHƯƠNG 3: MỘT SỐ BIỆN PHÁP NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ
PHỐI HỢP CÁC PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TRONG DẠY HỌC MÔN
Tự NHIÊN VÀ XÃ HỘI Ở MỘT SỐ TRƯỜNG TIỂU HỌC KHƯ
Vực HUYÊN ĐÔNG ANH - TP. HÀ NỘI .................................................. 67
3.1. Các biện pháp nâng cao nhận thức của giáo viên về các vấn đề liên quan
đến các phương pháp dạy học tích cực ............................................................67
3.2. Các biện pháp nâng cao thái độ của giáo viên tiểu học đối với việc sử
dụng các phương pháp dạy học tích cực ..........................................................67
3.3. Các biện pháp nâng cao kĩ thuật sử dụng các phương pháp dạy học tích
cực của giáo viên tiểu học ................................................................................68
3.4. Các biện pháp hỗ trợ giáo viên sử dụng các phương pháp dạy học tích
cực ....................................................................................................................69
Tiểu kết chương 3.............................................................................................70
KẾT LUẬN VÀ KIÉN NGHỊ .......................................................................71
1. Kết luận.......................................................................................................71
2. Kiến nghị ....................................................................................................72
TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................74
PHỤ LỤC .......................................................................................................



MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Thế kỉ XXI là thế kỉ của khoa học, công nghệ thông tin, của những phát
minh, sáng kiến làm thay đổi hầu hết mọi mặt của đời sống xã hội với tốc độ
đáng kinh ngạc. Con người trong xã hội hiện nay nói chung, đặc biệt là trẻ em

đang hàng ngày, hàng giờ tiếp nhận những lượng thông tin khổng lồ từ nhiều
nguồn: Trường học, gia đình, các phương tiện thông tin đại chúng ... .Vì thế
ngày nay từ năm đầu tiên của bậc tiểu học, trẻ em đã có một vốn sống, vốn kinh
nghiệm khá phong phú.
Tình hình đó đã làm thay đổi những quan niệm về giáo dục. Ngày nay
giáo dục được xem là chìa khoá vàng để mỗi người, mỗi quốc gia tiến bước vào
tương lai, là ngành sản xuất mà lợi nhuận của nó khó có thể đong đếm được.
Giáo dục không chỉ có chức năng truyền tải những kỉnh nghiệm lịch sử xã hội
của thế hệ trước cho thế hệ sau, mà quan trọng là trang bị cho mỗi người
phương pháp học tập, tìm cách phát triển năng lực nội sinh, phát triển tư duy
nội tại, thích ứng được với một xã hội học tập thường xuyên, học tập suốt đời.
Để giúp người học đáp ứng được những yêu cầu đó, việc cải cách, đổi mới giáo
dục là một việc làm hết sức cần thiết và cấp bách. Trong đó, đổi mới phương
pháp giáo dục là khâu then chốt nhất trong quá trình đạt đến mục tiêu đổi mới
giáo dục.
Luật giáo dục nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2005
(điều 5, khoản 2) đã ghi: “Phương pháp giáo dục phải phát huy tỉnh tích cực,
tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người học; bồi dưỡng cho người học
năng lực tự học, khả năng thực hành, lòng say mê học tập và ỷ chỉ vươn lên
Chỉ thị số 15/1999 CT - Bộ Giáo dục và Đào tạo yêu cầu các trường sư phạm
phải: “Đổi mới phương pháp giảng dạy và học tập trong trường sư phạm nhằm
tích cực hoá hoạt động học tập, phát huy tỉnh tích cực chủ động sáng

1


tạo và năng lực tự học, tự nghiên cứu của người học, sinh viên. Nhà giáo giữ
vai trò chủ đạo trong việc tổ chức, điều khiển, định hướng quá trình dạy học,
còn người học giữ vai trò chủ động trong quá trình học tập và tham gia nghiên
cứu khoa học ’’ [2]

Trong giai đoạn hiện nay khi Việt Nam chính thức tham gia chương
trình đánh giá học sinh quốc tế (PISA) và đang triển khai dự án mô hình trường
học kiểu mới VN (VNEN) thì dạy học tích cực càng phát huy thế mạnh trong
việc đáp ứng cho học sinh tiêu chuẩn các nhóm năng lực nhằm hội nhập theo
thang đánh giá của PISA cũng như yêu cầu của VNEN. Chương trình và nội
dung dạy học tiểu học thay đổi nhiều. Chương trình thay đổi theo hướng để học
sinh hoạt động nhiều hơn. Vì vậy giáo viên có cơ hội thuận lợi để sử dụng
phương pháp dạy học tích cực. Tuy nhiên, trên thực tế việc sử dụng các phương
pháp dạy học tích cực đã được thực hiện như thế nào? Hiệu quả của phối họp
các phương pháp dạy học nói chung và dạy học tích cực nói riêng trong dạy
học Tự nhiên và Xã hội ra sao. Đây là một câu hỏi, một vấn đề chưa được quan
tâm nghiên cứu nhiều.
Xuất phát từ những cơ sở lý luận và thực tiễn trên, có thể nói phương
pháp dạy học sau năm 2000 và chương trình 165 tuần vẫn đang là một vấn đề
cấp thiết cần có sự đầu tư nghiên cứu, tìm lời giải. Điều này thúc đẩy tôi chọn
nghiên cứu đề tài:
Thực trạng về việc sử dụng phối hợp các phương pháp dạy học tích
cưc trong day hoc môn Tư nhiên và Xã hôi ở môt số trường tiểu hoc khu vực
huyện Đông Anh - TP. Hà Nội
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Phương pháp dạy học tích cực đã được bàn đến trong nhiều quan điểm
dạy học từ xưa đến nay. Từ thời cổ đại các nhà sư phạm tiền bối đã từng nói

2


đến tầm quan ừọng to lớn của việc phát huy tính tích cực, chủ động của học

3

sinh và nói nhiều đến phương pháp và biện pháp phát huy tính tích cực nhận
thức
Khổng Tử (551 - 479 TCN) nhà triết học, nhà giáo dục vĩ đại của Trung
Hoa cổ đại đòi hỏi người ta phải học và tìm tòi suy nghĩ, đào sâu trong quá trình
học, ông nói: “Không tức giận vì muốn biết thì không gợi mở cho, không bực
tức vì không rõ được thì không bày vẽ cho. Vật có bốn góc, bảo cho biết một
góc mà không suy ra ba góc kia thì không dạy nữa... ” [6; 15]
Montagne (1533 - 1592) nhà quý tộc Pháp, người chuyên nghiên cứu lý
luận, đặc biệt là về giáo dục, ông đề ra phương pháp giáo dục “học qua hành”
Ông cho rằng: “Muốn đạt được mục tiêu này, tốt nhất, kiến hiệu nhất là bẳt trò
liên tục hành để học, học qua hành. Vậy vẩn đề không phải là giảng dạy một
cách giáo điều, thầy nói liên tục, thao thao bất tuyệt. Trải lại, chủ yểu là bắt trò
hoạt động, vận dụng khả năng xét đoán của mình... ” [6; 16]
Trong thế kỉ XX, các nhà giáo dục Đông, Tây đều tìm đến con đường
phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học cụ thể như:
Kharlamop, nhà giáo dục Xô Viết, trong cuốn “Phát huy tính tích cực của học
sinh như thế nào ” đã viết trong phần lời nói đầu: “Một trong những vấn đề căn
bản mà nhà trường Xô Viết hiện đang lo lẳng và giải quyết là việc phát huy tính
tích cực trong hoạt động nhận thức của học sinh trong quá trình dạy học”
Ở nước ta, ngay từ những năm 60 của thế kỉ XX, dạy học tích cực đã bắt
đầu được đề cập một cách trực tiếp hoặc gián tiếp trong giáo trình giáo dục học,
tâm lý học, phương pháp giảng dạy bộ môn. Trong các trường sư phạm đã xuất
hiện các tư tưởng “Phương pháp giáo dục tích cực ”, khẩu hiệu “Biển quả
trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo ”. Có thể kể đến một vài tác giả Việt
Nam đã có những cuốn sách nghiên cứu về vấn đề này như: Trần Bá Hoành
(2001) với cuốn “Bàn về phương pháp dạy học tích cực hiện nay”.

4

Nguyễn Ngọc Bảo (1995) “Phát triển tỉnh tích cực, tự lực của học sinh trong
quá trình dạy học”, hay Trần Bá Hoành (2002) “Những đặc trưng của phương
pháp dạy học tích cực” (Tạp chí Giáo dục số 32)
Mặc dù có nhiều công trình nghiên cứu về phưomg pháp dạy học tích cực
nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu về “Thực trạng về việc sử dụng phối
hợp các phương pháp dạy học trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ở một số
trường Tiểu học khu vực huyện Đông Anh - TP. Hà Nội”.
3. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận về phương pháp dạy học tích
cực, đề tài tìm hiểu và phát hiện thực trạng về việc sử dụng phối họp các
phương pháp dạy học tích cực trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ở một số
trường tiểu học khu vực huyện Đông Anh - TP. Hà Nội. Từ đó, phân tích
nguyên nhân của thực trạng và đề xuất biện pháp góp phần nâng cao hiệu quả
của việc sử dụng phương pháp dạy học tích cực trong dạy học ở tiểu học nói
chung và dạy Tự nhiên và Xã hội ở tiểu học nói riêng.
4. Khách thể nghiên cứu
Thực trạng sử dụng phương pháp dạy học tích cực trong dạy học Tự
nhiên và Xã hội ở tiểu học.
5. Đối tượng nghiên cứu
Thực trạng sử dụng phối họp các phương pháp dạy học tích cực ừong
dạy học tiểu học.
6. Phạm vỉ nghiên cứu
Đề tài của chúng tôi được thực hiện ữong phạm vi:
6.1. Môn học: Tự nhiên và Xã hội lớp 1, 2, 3
6.2. Thời gian: Học kỳ 2 - năm học 2015 - 2016
6.3. Địa điểm: Một số trường tiểu học ở khu vực huyện Đông Anh - TP. Hà

5

Nội
7. Giả thuyết khoa học
Hiện nay, việc sử dụng phối hợp các phương pháp dạy học tích cực
trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ở tiểu học chưa đạt hiệu quả cao. Nếu
phát hiện đúng thực trạng và đề xuất được những biện pháp họp lí để giải quyết
thực hạng thì sẽ góp phần nâng cao hiệu quả của việc sử dụng phối họp các
phương pháp dạy học tích cực trong dạy học ở tiểu học nói chung, dạy học Tự
nhiên và Xã hội nói riêng.
8. Nhiệm vụ nghiên cứu
Nghiên cứu cơ sở lí luận của phương pháp dạy học nói chung, phương
pháp dạy học tích cực nói riêng
Nghiên cứu thực trạng sử dụng phối họp các phương pháp dạy học tích
cực trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ở một số trường tiểu học khu vực
huyện Đông Anh - TP. Hà Nội
Tìm hiểu nguyên nhân của thực trạng và đề xuất một số biện pháp để
giải quyết thực trạng
9. Phương pháp nghiên cứu
9.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận: Đọc và phân tích, hệ thống hoá,
khái quát hoá những tài liệu có liên quan đến phạm vi nghiên cứu, nhiệm vụ
nghiên cứu của đề tài để thu thập thông tin cơ sở lí luận cho đề tài
9.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn
a. Phương pháp quan sát sư phạm: Dự giờ, chủ động quan sát việc dạy
và học môn Tự nhiên và Xã hội của học sinh ở một số trường tiểu học khu vực
huyện Đông Anh - TP. Hà Nội
b. Phương pháp điều tra: Chúng tôi tiến hành điều tra bằng Anket với hệ
thống câu hỏi để thu thập ý kiến của người học

6

c. Phương pháp phỏng vấn: Trao đổi cùng với giáo viên và học sinh,
nhằm tìm hiểu thực trạng sử dụng phối họp các phương pháp dạy học tích cực
trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ở một số trường tiểu học khu vực huyện
Đông Anh - TP. Hà Nội
9.3. Các phương pháp thống kê toán học: Sử dụng toán thống kê để
phân tích kết quả điều ưa thực trạng 10. Cấu trúc của khoá luận
Khoá luận ngoài phần Mở đàu, Kết luận, Kiến nghị, Tài liệu tham khảo thì
Phần nội dung chính của khoá luận gồm 3 chương:
Chương 1: Cơ sở lí luận.
Chương 2: Thực ưạng về việc sử dụng phối họp các phương pháp dạy
học tích cực trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ở một số trường tiểu
học khu vực huyện Đông Anh - TP. Hà Nội.
Chương 3: Một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả phối họp các
phương pháp dạy học tích cực ưong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ở
một số trường tiểu học khu vực huyện Đông Anh - TP. Hà Nội.

7


NỘIDUNG
CHƯƠNG 1: Cơ SỞ LÍ LUÂN
1.1. Một số vấn đề lí luận về phương pháp dạy học
1.1.1. Khái niệm Phương pháp dạy học
- Phương pháp:
+ Phương pháp là một phạm trù hết sức quan trọng, nó tồn tại gắn bó với
mọi hoạt động của con người. A.N Krưlốp đã nhấn mạnh tầm quan trọng của
phương pháp: “Đối với con tàu khoa học. Phương pháp là chiếc la bàn, lại vừa
là bánh lái, nó chỉ phương hướng và cách thức hoạt động” về phương diện triết
học, phương pháp được hiểu là cách thức, con đường, phương tiện để đạt tới mục

đích nhất định, để giải quyết những nhiệm vụ nhất định.
+ Phương pháp theo Hegel “là ỷ thức về hình thức của sự tự vận động
bên trong của nội dung”.
+ Theo

G.s Hà Thế Ngữ - G.s Đặng Vũ Hoạt - P.G.S Hà Thị Đức:

thuật ngữ “Phương pháp ” bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp “Metdos ” có nghĩa là con
đường, cách thức để đạt tới mục đích nhất định. [5;25]
+ Theo G.s TSTK Nguyễn Văn Hộ: Phương pháp là cách thức đạt tới
mục đích bằng một hình ảnh nhất định, nghĩa là một hoạt động được điều chính.
+ Theo Nguyễn Như An: Phương pháp là cách đạt tới mục đích, tức là
tổng họp những thủ thuật và thao tác dùng để đạt mục đích.
- Phương pháp dạy học:
+ Có rất nhiều định nghĩa về phương pháp dạy học nhưng có một cách
định nghĩa phù họp với đổi mới phương pháp dạy học là một hệ thống tác động
liên tục của giáo viên nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và thực hành của học
sinh để học sinh lĩnh hội vững chắc các thành phần của nội dung giáo dục nhằm
đạt được mục tiêu đã định.
+ Phương pháp dạy học bao gồm 2 mặt hoạt động: Hoạt động của thầy

8


và hoạt động của trò, trong đó thầy giữ vai trò chỉ đạo còn ừò giữ vai trò chủ
động, tích cực. Phương pháp dạy học luôn được đặt trong mối quan hệ giữa mục
tiêu, nội dung, phương pháp, phương tiện và những điều kiện khác.
+ Trên cơ sở phương pháp chung, người ta đã xây dựng khái niệm
phương pháp dạy học. Theo các nhà giáo dục học trên thế giới và các nhà giáo
dục học Việt Nam, cho đến nay vẫn còn nhiều ý kiến, quan điểm khác nhau về

phương pháp dạy học.
Theo Iu. Babanxki: “Phươngpháp dạy học là cách thức tương tác giữa
thầy và trò nhằm giải quyết các nhiệm vụ giáo dưỡng, giáo dục và phát triển
trong quá trình dạy học”. [3;32]
I.Ia Lecen cho rằng: “Phương pháp dạy học là một hệ thống những hành
động có mục đích của giáo viên nhằm tổ chức hoạt động nhận thức, thực hành
của học sinh, đảm bảo cho các em lĩnh hội nội dung học vẩn [4; 10]
Theo GS. Nguyễn Văn Hộ: Phương pháp dạy học là tổng họp các cách
thức làm việc phối họp thống nhất của thầy và trò (trong đó thầy đóng vai trò
chủ đạo, trò đóng vai tích cực, chủ động) nhằm thực hiện các nhiệm vụ dạy
học.
Theo tác giả Nguyễn Ngọc Quang: “Phươngpháp dạy học là cách thức
làm việc của thầy và trò trong sự phối hợp thống nhất dưới sự chỉ đạo của thầy,
nhằm làm cho trò tự giác, tích cực, tự lực đạt tới mục đích dạy học [5 ;44]
Như vậy chúng ta có thể nhận thấy rằng tất cả các tác giả đều thừa nhận
rằng phương pháp dạy học có những dấu hiệu sau:
• Phản ánh sự vận động của quá trinh nhận thức của học sinh nhằm đạt
được mục đích đề ra
•

Phản ánh sự vận động của nội dung học vấn đã được nhà trường

quy định
•

Phản ánh cách thức trao đổi thông tin giữa thầy và trò

9

•

Phản ánh cách thức điều khiển hoạt động nhận thức, kích thích và

xây dựng động cơ, tổ chức hoạt động nhận thức và kiểm ưa, đánh giá kết quả
hoạt động.
1.1.2. Phân loại phương pháp dạy học
Chúng ta cùng xem xét lại hệ thống phương pháp dạy học đã được tác
giả trên thế giới và ở Việt Nam phân loại dựa ưên các tiêu chí khác nhau:
Ở Liên Xô trước đây có rất nhiều quan điểm khác nhau về phân loại hệ
thống phương pháp dạy học, có thể kể ra một số hệ thống phổ biến nhất.[8;227]
+ Phân loại theo nguồn kiến thức và theo đặc điểm ưi giác (S.I.Peưovski
và E. Ia. Golan): dừng lời, trực quan, thực hành
+ Phân loại theo các nhiệm vụ cơ bản lý luận dạy học (M.A Danhilo V,
B.p Exipov) các phương pháp truyền thụ kiến thức, hình thành kĩ năng, kĩ xảo
ứng dụng tri thức; hoạt động sáng tạo; củng cố; kiểm ưa.
+ Phân loại theo đặc điểm hoạt động nhận thức của học sinh: giải thích,
minh hoạ, tái hiện, giới thiệu vấn đề, tìm kiếm từng phần (hay ơristic), nghiên
cứu (M.N.Stakin, I. Ia. Lecne).
+ Phân loại theo hoạt động dạy học: thông báo và thu nhận, giải thích và
tái hiện, thiết kế thực hành và tái hiện thực hành, giải thích, kích thích và tìm hiểu
(M.I. Macmutov).
+ Năm 1983. Iu. K. Babanxki đã đề xuất một hệ thống phương pháp dạy
học khác, phổ biến rộng rãi ở Liên Xô; bao gồm: Các phương pháp tổ chức và
thực hiện hoạt động học tập nhận thức; các phương pháp kích thích và xây
dựng động cơ học tập, các phương pháp kiểm ưa.
Ở nước ta, một số tác giả cũng đưa ra một vài cách phân loại hệ thống
phương pháp dạy học, chẳng hạn như:
- Dựa vào bản chất bên trong của các phương pháp và cách thức tổ chức
nhận thức, tác giả Lê Khánh Bằng đã chia phương pháp dạy học thành:

10


+ Phương pháp dạy học thông báo tái hiện
+ Phương pháp dạy học nêu vấn đề
+ Phương pháp dạy học nghiên cứu
- Dựa vào dấu hiệu về nguồn tri thức, tác giả Đặng Vũ Hoạt đã chia hệ
thống phương pháp dạy học thành 3 nhóm: [5;28]
+ Nhóm phương pháp dùng lời
+ Nhóm phương pháp dạy học trực quan
+ Nhóm phương pháp dạy học thực tiễn
Sự đa dạng và phong phú về việc phân loại hệ thống các phương pháp
dạy học trên đây cho thấy, phương pháp dạy học là một vấn đề vô cùng phức
tạp và có nhiều khía cạnh nhìn nhận, là trung tâm chú ý của các nhà giáo dục
các nước. Có thể nói cho đến nay đây vẫn là một hiện tượng sư phạm nhiều
quan điểm, còn nhiều vấn đề đang được tranh luận, chưa có ý kiến thống
nhất.
1.1.3. vấn đề lựa chọn, vận dụng các phương pháp dạy học
* Vấn đề lựa chọn các phương pháp dạy học:
- Chọn những phương pháp dạy học có khả năng cao nhất đối với việc
thực hiện mục tiêu dạy học: Mỗi mô hình lí luận dạy học, phương pháp dạy học
đều có điểm mạnh, điểm hạn chế nhất định. Nhưng khi xét thực hiện một mục
tiêu dạy học nhất định thì có một số phương pháp dạy học có khả năng cao hơn
các phương pháp dạy học khác. Chẳng hạn nếu đặt mục tiêu nhanh chóng
truyền thụ cho xong nội dung quy định thì phương pháp dạy học thuyết trình có
vị trí quan trọng. Nhưng nếu đặt mục tiêu phát triển năng lực tìm tòi sáng tạo
của học sinh thì vấn đề sẽ khác đi.
- Lựa chọn các phương pháp dạy học tương thích với nội dung học tập.
Giữa nội dung và phương pháp dạy học có mối quan hệ tác động lẫn nhau,

ương nhiều trường hợp quy định lẫn nhau. Ở bình diện kĩ thuật dạy học,

11


phương pháp dạy học cần tương thích với nội dung dạy học. Mỗi nội dung dạy
học đều liên hệ mật thiết với những hoạt động nhất định.
- Lựa chọn phương pháp dạy học cần chú ý đến hứng thú, thói quen của
học sinh, kinh nghiệm sư phạm của giáo viên.
+ Cần chuẩn đoán nhu cầu, hứng thú của học sinh khi lựa chọn các
phương pháp dạy học:
•

Đối với việc trình bày thông tin cần ưu tiên lựa chọn các phương

pháp sử dụng phương tiện nghe nhìn, sử dụng truyền thông đa phương tiện càng
tốt.
•

Đối với hoạt động chế biến thông tin cần tổ chức các hoạt động tự

phát hiện, phối họp làm việc theo nhóm, phát huy càng tối đa tính tích cực, sáng
tạo của học sinh càng tốt.
+ Chú ý thay đổi phương pháp dạy học và hình thức tổ chức dạy học
tránh nhàm chán, gây hứng thú cho học sinh, càn thay đổi phương pháp dạy
học 15 phút, 20 phút.
+ Ưu tiên lựa chọn các phương pháp dạy học mà học sinh, giáo viên đã
thành thạo: Với các phương pháp dạy học có ưu điểm tương đương, cần ưu tiên
lựa chọn phương pháp dạy học mà giáo viên và học sinh đã thành thạo, bởi
thực hiện dễ dàng hơn. Không vì với tiêu chí này mà quay lại với phương pháp

truyền thụ một chiều. Hiện nay, rất càn thiết phải cho giáo viên và học sinh trở
nên quen thuộc với các kĩ thuật dạy học mới có hiệu quả trong việc thực hiện
các mục tiêu giáo dục. Để nâng cao tay nghề cần:
•

Nghiên cứu các vấn đề đổi mới phương pháp dạy học qua sách, vở,

giáo trình, tạp chí chuyên môn, các lớp tập huấn...
•

Rút kinh nghiệm các giờ dạy của bản thân kết họp với tiến hành dự

giờ, trao đổi chuyên môn với đồng nghiệp...
- Lựa chọn phưomg pháp dạy học phù họp với điều kiện dạy học:

12


+ Ở đây cần đề cập đến phương pháp dạy học diễn ra ừong mối quan hệ
với các điều kiện vật chất, đặc biệt là thiết bị dạy học. Đương nhiên là càn phải
lựa chọn phương pháp dạy học phù họp với điều kiện của nhà trường, của
phòng thí nghiệm, của tình trạng đang có.
+ Trong khuôn khổ điều kiện cho phép, càn chọn thứ tự ưu tiên khả năng
tốt nhất.
+ Các thiết bị dạy học hiện đại không đồng nghĩa với các thiết bị dạy học
đắt tiền. Tính hiện đại của thiết bị dạy học thể hiện ở việc sử dụng các thiết sao
cho đạt yêu càu cao nhất trong việc thực hiện các mục tiêu dạy học, thể hiện rõ tư
tưởng sư phạm hiện đại.
Tóm lại, trên đây là 4 cơ sở quan ừọng nhất, là căn cứ xuất phát khi tiến
hành lựa chọn các phương pháp dạy học, điều quan trọng nhất là cần xác định

lựa chọn phương pháp và hình thức tổ chức dạy học có thể giúp học sinh:
•
Học tập với niềm say mê, hứng thú, khao khát tìm tòi khám phá.
•

Lĩnh hội tri thức trong các hoạt động học tập tích cực, chủ động,

sáng tạo theo phương pháp khoa học.
•

Học trong tương tác, trong việc hình thành các quan hệ họp tác,

thân thiện, cùng nhau giải quyết các nhiệm vụ học tập.
1.2. Một sổ vấn đề lí luận về phưomg pháp dạy học tích cực
1.2.1. Khái niệm: Phương pháp dạy học tích cực (Active teachỉng and
leamỉng methods)
1.2.1. L Tính tích cưc nhàn thức •
•
a, Tỉnh tích cực: Là một phẩm chất vốn có của con người trong đời sống
xã hội. Khác với động vật, con người không chỉ tiêu thụ những gì có sẵn trong
thiên nhiên mà còn chủ động sản xuất ra những của cải vật chất cho sự tồn tại của
xã hội, sáng tạo ra nền văn hoá ở mỗi thời đại. Hình thành và phát triển tính tích
cực xã hội đã là củng cố một ừong những nhiệm vụ chủ yếu của giáo dục nhằm

13


đào tạo con người năng động, thích ứng và góp phần phát triển cộng đồng. Có thể
xem tính tích cực như là điều kiện đồng thời là một kết quả của sự phát triển nhân
cách trong quá trình giáo dục.

b, Tính tích cực học tập: Tính tích cực của con người biểu hiện trong
hoạt động, đặc biệt trong những hoạt động chủ động của chủ thể. Học tập là hoạt
động chủ đạo của lứa tuổi đi học. Tính tích cực trong học tập - về thực chất - là
tính tích cực nhận thức, đặc trưng ở khát vọng hiểu biết, cố gắng trí tuệ và nghị
lực cao trong quá trình chiếm lĩnh tri thức.
Tính tích cực nhận thức trong học tập liên quan trước hết với động cơ
học tập. Động cơ đúng tạo ra hứng thú. Hứng thú là tiền đề của tự giác. Hứng thú
và tự giác là 2 yếu tố tâm lí tạo nên tính tích cực. Tính tích cực sản sinh nếp tư
duy dộc lập. Suy nghĩ độc lập là mầm mống của sáng tạo. Ngược lại, phong cách
học tập tích cực độc lập sáng tạo sẽ phát triển tự giác, hứng thú bồi dưỡng động
cơ học tập.
Tính tích cực thể hiện ở những biểu hiện cụ thể như: hăng hái trả lời các
câu hỏi của giáo viên, bổ sung câu trả lời của các bạn, thích phát biểu ý kiến của
mình trước vấn đề nêu ra; hay nêu thắc mắc đòi hỏi giải thích cặn kẽ những vấn
đề chưa rõ; chủ động vận dụng kiến thức kĩ năng học để nhận thức vấn đề mới;
tập trung chú ý vào vấn đề đang học kiên trì hoàn thành các bài tập, không nản
chí trước những tình huống khó khăn...
Tính tích cực đạt cấp độ từ thấp đến cao như:
+ Bắt chước: gắng sức làm theo các mẫu hành động của thầy, của bạn
+ Tìm tòi: độc lập giải quyết vấn đề nêu ra, tìm kiếm những cách giải
quyết khác nhau về vấn đề...
+ Sáng tạo: tìm ra cách giải quyết mới, độc đáo, hữu hiệu
I.2.I.2. Khái niệm phương pháp dạy học tích cực
Trước tiên, chúng ta khẳng định, tính tích cực là một phẩm chất vốn có

14


của con người trong đời sống xã hội. Hình thành và phát triển tính tích cực trong
xã hội là một trong các nhiệm vụ chủ yếu trong giáo dục, nhằm đào tạo những

con người năng động, thích ứng, góp phần phát triển cộng đồng.
Tính tích cực được thể hiện trong các hoạt động của con người. Tính tích
cực ừong hoạt động học tập thực chất là tính tích cực nhận thức, đặc trưng ở khát
vọng hiểu biết, cố gắng, trí tuệ và nghị lực cao ừong quá trình chiếm lĩnh tri thức.
Ngay từ thời cổ đại, các nhà sư phạm tiền bối như Khổng Tử, Aristot đã
từng nói đến tầm quan trọng to lớn của việc phát huy tính tích cực, chủ động của
học sinh và đã chỉ ra nhiều biện pháp phát huy tính tích cực nhận thức.
J.A. Komenxki nhà sư phạm lỗi lạc của thế kỉ XVII đã đưa ra những biện
pháp dạy học bắt học sinh phải tìm tòi, suy nghĩ, để tự nắm bắt được bản thân của
sự vật, hiện tượng. Trong tác phẩm “Lý luận dạy học ” của mình, ông đã khẳng
định “Tỉnh tự giác, tính tích cực ” là một trong những nguyên tắc dạy học quan
trọng nhất và cơ bản nhất.
Đầu thế kỉ XIX nhà giáo K.D. Usinxki đã khẳng định tính tích cực trong
quá trình học tập của học sinh. Ông coi tính tích cực là “cơ sở vững chắc cho mọi
sự học tập có hiệu quả Ông đặc biệt nhấn mạnh tới tầm quan trọng của việc điều
khiển, dẫn dắt học sinh của các thầy cô giáo.
Sang thế kỉ XX, tính tích cực thực sự được sự quan tâm, chú ý của các
nhà giáo dục. p.v. Erdơniev (1974) đã cho rằng: “nói đến tỉnh tích cực học tập
thực chất là nói tới tỉnh tích cực nhận thức ”, “một sự nhận thức đã được làm
cho dễ dàng và được thực hiện dưới sự chỉ đạo của giáo viên
GS Trần Bá Hoành cũng có những quan điểm rõ ràng về phương pháp
dạy học tích cực. Ông khẳng định, tính tích cực học tập của học sinh là một hiện
tượng sư phạm, biểu hiện sự cố gắng cao về nhiều mặt trong hoạt động của ừẻ.
Xét về mức độ bền vững, tính tích cực học tập xuất hiện như một trạng
thái hoạt động. Nó tồn tại trong một thời gian với hoạt động học tập, khi kích

15


thích học tập trở thành một thuộc tính bền vững thì nó trở thành động cơ luôn

thôi thúc và giúp cho người ta đạt kết quả cao trong hoạt động học của mình.
- Biểu hiện ở kết quả lĩnh hội: Kết quả này được đánh giá bởi 2 chỉ số
+ Hiệu quả học tập
+ Chất lượng học tập (được xác định bởi kết quả lĩnh hội mang tính tái
tạo hay sáng tạo, cảm tính hay logic)
Trong các biểu hiện trên, kết quả học tập vẫn được gọi là dấu hiệu quan
trọng, là cái đích cần hướng tới, phản ánh sự thành công hay thất bại của phương
pháp dạy học.
Tóm lại, có thể nói: Phương pháp dạy học tích cực là một thuật ngữ rút
gọn, được dùng ở nhiều nước để chỉ những phương pháp giáo dục, dạy học theo
hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học. “Tích cực”
ừong Phương pháp dạy học - tích cực được dừng với nhiều nghĩa là hoạt động,
chủ động, trái nghĩa với không hoạt động, thụ động chứ không dùng theo nghĩa
ừái với tiêu cực. [4; 12]
Phương pháp dạy học tích cực hướng tới việc hoạt động hoá, tích cực
hoá hoạt động nhận thức của người học, nghĩa là tập trung vào phát huy tính

16


tích cực của người học chứ không phải là tập trung vào phát huy tính tích cực của
người dạy. Tuy nhiên để dạy học theo phương pháp tích cực thì giáo viên phải nỗ
lực nhiều so với dạy theo phưomg pháp thụ động.
Muốn đổi mới cách học phải đổi mới cách dạy. Cách dạy chỉ đạo cách
học, nhưng ngược lại thói quen học tập của trò cũng ảnh hưởng tới cách dạy của
thày. Chẳng hạn, có trường họp học sinh đòi hỏi cách dạy tích cực hoạt động
nhưng giáo viên chưa đáp ứng được, hoặc có trường họp giáo viên hăng hái áp
dụng phương pháp dạy học tích cực nhưng không thành công vì học sinh chưa
thích ứng, vẫn quen với lối học tập thụ động. Vì vậy, giáo viên phải kiên trì dùng
cách dạy hoạt động để dần dần xây dựng cho học sinh phương pháp học tập một

cách vừa sức, từ thấp lên cao. Trong đổi mới phương pháp dạy học có sự họp tác
của cả thầy và trò, sự phối họp nhịp nhàng hoạt động dạy với hoạt động học thì
mới thành công. Như vậy, việc dùng thuật ngữ “Dạy và học tích cực” để phân
biệt với “Dạy và học thụ động”.
Người ta thường dùng các khái niệm như: tư duy tích cực, tư duy độc
lập, tư duy sáng tạo để chỉ ra 3 mức độ tư duy khác nhau của học sinh. Mức độ tư
duy đi trước sẽ là tiền đề cho mức độ tư duy đi sau. Có thể mô tả các mức độ tư
duy này dưới dạng hình tròn đồng tâm
như hình sau:
T
d
7

1.1 MÔ hình thê hiện các mức độ tư u
duy của học sinh tiêu học [ 1;81 ]
y

17