Phân tích bài thơ Chiều tối và Giải đi sớm của Hồ Chí Minh

[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

Đề 6.4. Một trong những nét phong cách nổi bật của thơ Hồ Chí Minh
là ''hình tượng luôn luôn vận động hướng về sự sống, ánh sáng và tương lai''.
Hãy chứng tỏ điều đó qua hai bài thơ ''Chiều tối'' và ''Giải đi sớm'' trong
''Nhật kí trong tù'' của Bác.
Thơ Bác mang vẻ đẹp cổ điển giống như thơ xưa nhưng Bác là một tâm hồn
thơ cộng sản nên thơ Bác lại có những điểm khác thơ xưa. Một trong những điểm
khác nhau đó là sự vận động của hình tượng thơ: trong thơ Bác, hình tượng thơ
luôn vận động hướng về sự sống, ánh sáng và tương lai. Có thể thấy điều này
trong tập ''Nhật kí trong tù'' mà tiêu biểu biểu là hai bài thơ ''Chiều tối'' và ''Giải đi
sớm''.
Đã là nhà thơ thì phải có hình tượng. Một bài thơ có thể có nhiều hình
tượng nhưng bao giờ cũng chỉ có một hình tượng chính- hình tượng trung tâm của
bài thơ. Khi nói về sự vận động của hình tượng thơ là nói về sự vận động của hình
tượng trung tâm mà nhiều người còn gọi là tứ thơ. Sự vận động này phản ánh tâm
hồn thơ của thi nhân: khoẻ khoắn, lạc quan, yêu đời hay yếu đuối, buồn chán, bi
quan. Tâm hồn nhà thơ như thế nào thì sự vận động của hình tượng thơ cũng như
thế.
Bác là một tâm hồn thơ cộng sản, một nhà thơ cách mạng nên sự vận động
của hình tượng thơ chỉ có thể hướng về sự sống, ánh sáng và tương lai- mặc dù thơ
Người được viết ra trong bóng tối nhà lao hay trên những nẻo đường giải tù gian
truân vất vả. Sự vận động của hình tượng thơ trong bài ''Chiều tối'' và ''Giải đi
sớm'' đã cho thấy rõ điều đó.
''Chiều tối'' thuộc đề tài giải tù, lúc ấy đã chiều muộn. Người tù Hồ Chí
Minh lê nặng bước chân xiềng xích nơi núi rừng hẻo lánh trên đất khách quê
người, sau một ngày gian truân, vất vả. Bác nhìn thấy gì trong cảnh ''Chiều tối''
ấy?
''Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ
Chòm mây trôi nhẹ giữa tầng không''.
Một cảnh trời chiều buồn vắng mênh mang như tâm trạng cô đơn, mệt mỏi

của người tù lúc bấy giờ. Trong nguyên tác, Bác nói rõ đó là chòm mây cô đơn
đang trôi chậm chậm trên bầu trời như vừa trôi vừa suy nghĩ: ''Cô vân mạn mạn độ
thiên không''. Chòm mây như một sinh thể có hồn, chứa đầy tâm trạng của con
người. Với hai nét bút chấm phá, thi nhân như đã thu được linh hồn của cảnh vật,
và cảnh chiều muộn hiện ra trước mắt ta buồn thấm thía trong cái xa vắng mênh
mông núi rừng hẻo lánh đang bị bóng tối dần dần bao phủ. Lòng thi nhân buồn
nên nỗi buồn đã thấm sâu vào cảnh vật, hay chính vì lòng buồn mà Bác đã bắt gặp
cánh chim mỏi và chòm mây cô đơn? Dù thế nào thì hai câu thơ cũng mang đến
cho người đọc một nỗi buồn bâng khuâng man mác- và đó chính là nỗi buồn có
thực của Bác khi những bước chân nặng trĩu trên đường giải tù nơi đất khách quê
người vào lúc chiều muộn ấy.
Nhưng tứ thơ bỗng thay đổi đột ngột và hình tượng thơ có sự vận động.
Cảnh chiều muộn đang buồn là thế, bỗng chuyển sang một cảnh sinh hoạt tươi vui,
đầm ấm đầy sức sống của con người bên xóm núi.
1


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

''Cô em xóm núi xay ngô tối
Xay hết, lò than đã rực hồng''
Nhịp điệu câu thơ dường như cũng vui lên, dạt dào sức sống trong hình ảnh
khoẻ khoắn của cô gái, trong nhịp quay của cối xay ngô ''ma bao túc'' rồi lại ''bao
túc ma hoàn''; và tất cả bừng sáng lên trong ánh lửa rực hồng của lò than... Sự vận
động của hình tượng thơ ở đây có một cái gì thật bất ngờ và khoẻ khoắn: từ tối đến
sáng, từ tàn lụi đến sự sống, từ buồn đến vui, từ lạnh lẽo cô đơn đến ấm nóng. Và
trên cảnh thiên nhiên rộng lớn, con người, sự sống của con người, ngọn lửa của
con người bỗng trở thành tụ điểm, thành trung tâm toả ấm nóng và niềm vui ra tất
cả. Không phải thiên nhiên là chủ để mà con người mới là chủ thể. Mạch thơ
chuyển từ buồn sang vui và hình tượng thơ đã vận động hướng về sự sống, ánh

sáng và tương lai là như vậy.
Ở bài ''Giải đi sớm'', ta cũng thấy có sự vận động như thế trong hình tượng
thơ. Nếu khổ một là cảnh ''đêm tối, gió lạnh, đường xa'' thì khổ hai là cảnh ''bình
minh ửng hồng, thời tiết ấm áp''. Và trong cảnh thứ nhất, Bác hiện lên trong tư thế
một ''chinh nhân'' đang vượt qua khó khăn gian khổ trên con đường cách mạng, thì
cảnh thứ hai, Người lại trở thành một ''hành nhân'' mà tứ thơ lai láng tràn đầy
trong cảnh bình minh ấm áp. Cảnh sắc thiên nhiên và nhân vật trữ tình trong bài
thơ đều có sự vận động đổi thay. Nhưng vận động theo hướng nào? Từ bóng tối đã
chuyển ra ánh sáng, từ ''gà gáy một lần đêm chửa tan'' đến ''phương đông màu
trắng chuyển sang hồng- bóng tối đêm tàn chốc sạch không''. Từ cảnh gió rét
đường xa:
''Người đi cất bước trên đường thẳm
Rát mặt đêm thu trận gió hàn''
Tứ thơ vận động một cách tự nhiên sang cảnh ''hơi ấm bao la trùm vũ trụ''
đầy sức sống, dạt dào tình người. Hình tượng thơ đã vận động theo hướng đi lên,
hướng về sự sống, ánh sáng và tương lai, khiến cho buổi bình minh của thời tiết
bỗng có khí thế như buổi bình minh của lịch sử. Đó là do tâm hồn của thi nhân rất
khoẻ khoắn, lạc quan và yêu đời- dù đang bị đày đoạ trong cảnh tù tội gian truân,
vất vả- như nhận xét của Hoài Thanh ''Không thể nào có được những nét bút hùng
tráng như vậy nếu không có sẵn trong lòng một niềm tin sắt đá về một bình minh
lớn lao trong lịch sử''.
Niềm tin sắt đá đó đã tạo nên cái tư thế ''nghênh diện thu phong trận trận
hàn'' của người chiến sĩ cách mạng và cái tứ thơ lai láng tràn đầy trong lòng nhà
thơ Hồ Chí Minh. Toàn bài thơ là hình ảnh con người đi trên đường xa, đi từ bóng
tối đến bình minh, từ gian khổ đến niềm vui- và đấy là con đường gian khổ lâu dài
nhưng tất thắng của cách mạng. Không thấy người tù đâu mà chỉ thấy hình ảnh
người chiến sĩ cách mạng đang lên đường vì đại nghĩa. Sự vận động của hình
tượng thơ đã đem đến cho người đọc niềm lạc quan tin tưởng.
Không phải đến ''Nhật kí trong tù'' mới có thơ trên đường giải tù. Đề tài ''đi
đày'' cũng đã từng có trong thơ xưa, nhưng đó là những bài thơ buồn hiu hắt cô

đơn. Phải đến ''Nhật kí trong tù'' ta mới gặp những bài thơ trên đường giải tù yêu
đời, yêu cuộc sống, lạc quan tin tưởng mà hình tượng thơ luôn vận động hướng về

2


[Lê Hiền] Bộ tài liệu 132 đề Ôn thi Đại học môn Ngữ Văn

sự sống, ánh sáng và tương lai bởi đó là thơ của người tu- thi sĩ mang tâm hồn thơ
của một chiến sĩ cách mạng.
***

3