Sáng kiến kinh nghiệm phát triển năng lực tư duy cho học sinh qua việc sử dụng hệ thống câu hỏi tích hợp trong giảng văn trung học cơ sở

Phần thứ nhất: ĐẶT VẤN ĐỀ.
Trong quá trình dạy học nói chung và dạy học môn Ngữ Văn nói riêng thì
việc đổi mới phương pháp dạy học là vấn đề cần thiết và quan trọng, phát huy
một cách có hiệu quả khả năng học tập của học sinh.
Việc đổi mới dạy học đã trở thành vấn đề cấp thiết và điểm mấu chốt của
ngữ văn tập chung trong hai chữ “Tích” : tích hợp và tích cực. Có “tích cực”
mới phát huy tốt tính chất tích hợp, qua tích hợp học sinh càng tích cực hơn.
Trong cả ba phân môn của ngữ văn: Văn- Tiếng Việt – Tập làm văn. Tích
hợp không phải là vấn đề khó, nhưng cũng không hề đơn giản. Nếu người thầy
giáo không thực sự chú ý đến hệ thống câu hỏi tích hợp và hệ thống câu hỏi lại
đặc biệt cần thiết với phần giảng văn. Bởi cái cốt lõi để người giáo viên có thể
hướng dẫn, cùng học sinh tìm hiểu văn bản, cảm nhận được văn bản một phần
chủ yếu là thông qua hệ thống câu hỏi. Để hệ thống câu hỏi phát huy được tính
tích cực, chủ động của học sinh lại cần có tính tích hợp.
Học sinh khi học văn còn phải liên hệ với Tiếng việt, với Tập làm văn,
không chỉ có thế còn phải liên hệ chính phần giảng văn trong toàn bộ chương
trình đã học với nhau mà rộng hơn là liên hệ giữa văn với kiến thức của các môn
học khác như : Sinh, Sử, Địa, GDCD,Ngoại ngữ và tất nhiên để có thể trả lời tốt
những câu hỏi tích hợp của thầy, học sinh không thể không “động não”, không
thể không nghiên cứu kỹ càng khi soạn bài, luôn chú ý tới mối quan hệ giữa bài
học này với bài học kia, môn học này với môn học khác. Nhờ vậy cũng hình
thành cho các em khả năng tư duy tích hợp trong tình huống, trong cuộc sống
hàng ngày.
Từ những quan trọng của hệ thống câu hỏi “Tích hợp” trong giảng dạy
Ngữ Văn, ngay từ đầu năm học được phân công giảng dạy Ngữ văn 9, tôi đã chú
đến hệ thống câu hỏi “Tích hợp” ở cả 3 phần: Văn – Tiếng việt – Tập làm văn,
đặc biệt chú ý đến hệ thống câu hỏi tích hợp ở phần giảng văn. Bản thân tôi xin
đưa ra đề tài: “Phát triển năng lực tư duy cho học sinh qua việc sử dụng hệ
thống câu hỏi tích hợp trong giảng văn trung học cơ sở”
1

Phần thứ hai: CÁC GIẢI PHÁP THỰC HIỆN.
1. Mục tiêu.
Sau khi áp dụng hệ thống câu hỏi học sinh rèn luyện cho mình tư duy
“Tích hợp”, khả năng liên hệ giữa ba phân môn Văn-Tiếng việt-Tập làm văn.
Liên hệ giữa Ngữ văn với các môn học khác (tích hợp ngang). Nắm chắc rõ toàn
bộ phần Văn-Tiếng việt-Tập làm văn đã học từ lớp 6 đến lớp 9 (tích hợp dọc)
Đối với hệ thống câu hỏi “Tích hợp” tôi luôn chú ý cho mọi đối tượng :
Giỏi-Khá-Trung bình-Yếu-Kém và luôn đặt ra câu hỏi cho mỗi tiết dạy văn Tích
hợp cái gì? Tích hợp như thế nào để học sinh nắm được bài, thuộc ngay tại lớp
làm được điều đó với lớp tôi (đối tượng đại trà-lớp 9) quả thật không phải là dễ.
2. Quá trình và thời gian thực hiện.
Áp dụng hệ thống câu hỏi tích hợp trong tất cả các bài giảng văn trong
ngữ văn từ đầu năm đến hết năm học.
- Giai đoạn 1: Từ đầu năm đến hết học kỳ I → rút ra kinh nghiệm và
phương pháp thực hiện ở giai đoạn 2.
- Giai đoạn 2:Từ đầu học kỳ II → cuối học kỳ II → rút ra kinh nghiệm cả
thời gian dài thực hiện.
3. Hình thức thực hiện.
3.1. Xác định nội dung kiến thức bài học với phần giảng văn đi theo các bước:
Bước 1: Kiểm tra bài cũ, giới thiệu bài mới.
Bước 2: Đọc tìm hiểu bố cục, chú thích.
Bước 3: Đọc tìm hiểu văn bản.
Bước 4: Tổng kết.
Bước 5: Hướng dẫn về nhà.
3.2. Áp dụng hệ thống câu hỏi với từng phần trong mỗi bài cụ thể.
3.3. Ở phần kiểm tra bài cũ và giới thiệu bài mới.
3.3.1. Tích hợp ngang.
Kiểm tra kiến thức ở bài cũ của phần văn bản có kết hợp với Tiếng việt, Tập làm
văn trong toàn bộ chương trình.

2


-Ví dụ: Hãy tìm các hình ảnh trong bài thơ “Viếng lăng Bác” và phân tích tác
dụng những hình ảnh đó .
⇒ Ở câu này học sinh vận dụng kiến thức về “ẩn dụ”trong Tiếng việt để trả lời .

3.3.2.Tích hợp dọc.
-Ví dụ :Kết hợp kiểm tra bài cũ với giới thiệu bài mới,trả lời nhanh các câu hỏi ?
1.Một bài thơ nổi tiếng của bà Huyện Thanh Quan mà em đã học ở lớp 8?
2.Tìm từ thích hợp điền vào chỗ trống trong câu thơ sau ?
“Mỗi năm hoa đào nở
Lại thấy …………..” (Ngữ văn 8)
3. Một tên gọi khác của truyện Kiều ?
4. Thuý Kiều có sắc đẹp như thế nào ?
5. Nguyễn Đình Chiểu còn có tên gọi khác là?
6. Người lợi dụng đêm tối đẩy Lục Vân Tiên xuống sông là ?
7. Một bài thơ nổi tiếng của Phạm Tiến Duật viết về người lính Trường
Sơn là ai?
Q U A Đ

N G H I

I

Ê U Đ Ô I

A N G

Ô N G Đ Ô

G I

A

Đ O A N T R Ư Ơ N

G T

 N

T H A N H

Ê N G N Ư Ơ C N G

H I

Ê N

G T H A N H

Đ Ô C

H I

Ê U

N H H

 M

T R I
T

E O N G

X E K H Ô N G K I

N H

Mỗi đáp án của câu hỏi tương ứng với hàng ngang ,tìm ra đáp án của 7 câu hỏi
trên ta tìm ra hàng dọc có tên Đồng chí trên cơ sở đó giáo viên dẫn vào bài mới.
3.4. Ở phần đọc tìm hiểu chú thích, bố cục.
Đây là phần dễ dàng nhất cho tích hợp ngang, liên hệ kiến thức VănTiếng việt-Tập làm văn thông qua các dạng câu hỏi.
?H1- Xác định giọng văn bản.

3


?H2- Xác định thể loại văn bản của văn bản, xác định ngôi kể, thứ tự kể
(Tích hợp Tập làm văn)
?H3- Giải thích từ khó (Tích hợp Tiếng việt)
- Câu hỏi về tác giả và những tác phẩm có liên quan (Tích hợp ngang, dọc)
-Tóm tắt văn bản (Tích hợp Tập làm văn)
3. 5. Phần đọc tìm hiểu văn bản.
Trong phần này có thể áp dụng, sử dụng hệ thống câu hỏi tích hợp tương đối
hiệu quả khi khai thác văn bản, tích hợp ngang với 3 phân môn văn, các tác
phẩm trong chương trình hoặc tích hợp mở rộng với các văn bản khác.
*Ví dụ : Ví dụ cụ thể khi tìm hiểu văn bản “Mùa xuân nho nhỏ” trong
phần tìm hiểu văn bản.

1/Hình ảnh mùa xuân thiên nhiên .
STT
Câu hỏi
Hướng trả lời
Hướng tích hợp
1
Tác giả đã phác hoạ -Tả cảnh thiên nhiên mùa
hình ảnh thiên nhiên

xuân với những hình ảnh

Mùa xuân như thế quen
nào?

thuộc,

dòng

sông

xanh ,bông hoa tím biếc ,tiếng
chim chiền chiện …

2

-Cấu tạo ngữ pháp -Đảo vị ngữ trong hai câu đầu
trong 2 câu đầu có gì “Mọc giữa dòng sông xanh
đặc biệt ?Có tác dụng Một bông hoa tím biếc”

-Tích

hợp

gì khi xây dựng cấu Động từ “mọc”làm vị ngữ đặt ngang
tạo đặc biệt đó ?

trước bộ phận chủ ngữ ,ở đầu (phầnTiếng
khổ thơ ,đầu đoạn thơ là một việt)
dụng ý nghệ thuật của tác giả.
Nó không chỉ tạo cho người
đọc ấn tượng đột ngột bất
ngờ, mới lạ, mà còn làm cho
hình ảnh sự vật trở nên sống
đông như đang diễn trước
4


mắt. Tưởng như bông hoa tím
biếc kia đang từ từ, lồ lộ mọc
lên, vươn lên, xoè nở trên mặt
nước xanh sông xuân.
3

Ngoài ra ở những câu -Kiểu câu cảm.
tiếp theo, tác giả sử “ơi con chim chiền chiện
dụng kiểu câu gì?

Hót chi mà vang trời”

Thể hiện cảm xúc gì? Tiếng chim chiền chiện hót

ríu ra trong bầu trời xuân,
càng làm cho không khí trở
nên vui tươi, rộn ràng, ấm áp
và náo nức.
(GV bình chuyển)

→ Thể hiện cảm xúc say sưa Tích hợp ngang

trước cảnh vật mùa xuân (phần
thiên nhiên của tác giả…
4

Thử

phỏng

Tiếng

Việt)

đoán -Không rõ là giọt gì. Giọt

trong hai câu thơ tiếp sương sớm, giọt mưa xuân,
theo “giọt long lanh” giọt long lanh hay là giọt
là giọtgì?

nước trong suốt phản ánh
bình minh…
-Nếu liên hệ với hai câu trên
thì có thể là giọt sương long Tích hợp ngang

lanh của tiếng chim chiền (phần

Tiếng

chiện đang hót vang trời… Việt)
Hay rộng hơn là giọt cảm xúc
của nhà thơ trước thiên nhiên
tươi đẹp, trong sáng…
- Nghệ thuật ẩn dụ chuyển đổi
5

Hãy xác định biện cảm giác tiếng chim thông
pháp nghệ thuật được thường được cảm nhận bằng
5


sử dụng trong hai câu thính giác , giọt sương có thể
thơ?

cảm nhận bằng thính giác,
giọt cảm xúc bằng cảm giác
…nhưng lại được cảm nhận
bằng xúc giác… nhưng lại
được cảm nhạn bằng xúc giác
“đưa tay hướng về”
→ Cảm hứng say sưa đến bất

6

Nói rõ điều gì?

tận của con người trước mùa
xuân, sử dụng mọi giác quan
để thâu tóm, để đón nhận mùa
xuân.
-Mùa xuân trong “Truyện

7

Em có liên hệ với Kiều”-đoạn trích “Cảnh ngày
bức tranh mùa xuân xuân”:
thiên nhiên nào trong

“Cỏ non xanh rợn chân trời

quá trình tìm hiểu các Cành Lê trắng điểm một vài
văn bản đã học?

bông hoa”
→ Cảnh đẹp kiêu sa, trong

→ GV bình chú thêm. sáng với những hình ảnh ước

lệ tuyệt đẹp.
Khác với mùa xuân nho nhỏ
với những hình ảnh mùa xuân
thiên nhiên thật gần gũi, bình
dị mà đáng trân trong biết
bao.
-Cảm xúc của tác giả trước

mùa xuân dễ dàng liên hệ với
những cảm xúc của nhà thơ
Xuân Diệu trước mùa xuân
6


“Hỡi xuân hồng ta muốn căn
vào ngươi”
→ Thể hiện sự khát khao

tưởng như muốn ngấu nghiến,
muốn “nuốt chửng” lấy mùa
xuân của đất trời…
Còn với Thanh Hải, một
động tác nhẹ nhàng nhưng
cũng rất trân trọng mùa xuân.
“Đưa tay hứng về” cũng là
tình yêu với mùa xuân nhưng
đó là một tình yêu dịu nhẹ mà
sâu sắc biết nhường nào…
Tích hợp dọc
⇒ Thông qua hệ thống câu hỏi tích hợp, giáo viên đã cùng học sinh cảm nhận
được bức tranh mùa xuân thiên nhiên của bài thơ, đảm bảo đặc trưng của một
văn bản nghệ thuật qua những biểu hiện nghệ thuật để thể hiện nội dung của văn
bản, hơn nữa còn góp phần mở rộng cho học sinh những kiến thức văn học có
liên quan khi các em cảm nhận thơ văn.
3.6. Tích hợp trong phần tổng kết.
Từ những nội dung học sinh đã được tìm hiểu qua các phần trước, hướng
tích hợp chủ yếu ở phần này là để học sinh liên hệ văn bản với cuộc sống, với
các môn học khác hoặc liên hệ về tư tưởng, tình camr của bản thân học sinh…

VD: Tổng kết ý nghĩa văn bản “ánh trăng”của Nguyễn Duy:
STT
1

Câu hỏi

Hướng trả lời

Hướng

tích hợp
Qua tìm hiểu toàn bộ -Kết hợp hài hoà giữa tự sự với Tích
bài thơ “ánh trăng” trữ tình.

hợp

nhận xét kết cấu giọng -Giọng điệu tâm tình của thể thơ ngang
điệu bài thơ?

năm chữ.

(Tập
7


-Nhịp thơ khi thì trôi chảy, tự làm văn)
nhiên, nhịp nhàng, lúc thì ngân
nga thiết tha cảm xúc, lúc lại
trầm lắng biểu hiện suy tư.
2

Kết cấu, giọng điệu đó -Kết cấu, giọng điệu có tác dụng
có tác dụng gì?

làm nổi bật chủ đè, lời giản dị
nhưng gợi nhiều cảm nghĩ, tạo
tính chân thực, chân thành, gây
ấn tượng mạnh cho người đọc.

3

Đọc

bài

thơ

“ánh -Từ một câu chuyện riêng, bài Tích

Trăng” em cảm nhận thơ cất lên lời tự nhắc nhở thấm hợp
được điều gì?

thía về thái độ, tình cảm đối với ngang
những năm tháng quá khứ gian
lao, tình nghĩa với đất nước…
-Ánh Trăng nằm trong mạch cảm
xúc

Liên hệ

“Uống nước nhớ nguồn” gợi lên thực

tế

đạo lí sống thuỷ chung đã trở cuộc
thành truyền thống tốt đẹp của sống
dân tộc Việt Nam.
4

Tìm trong văn học Việt VD:-Thơ Trăng của chủ tịch Hồ Tích
Nam những bài thơ về Chí Minh: Ngắm trăng, Rằm hợp
Trăng chứa hàm ý tháng giêng, Tin thắng trận…

khác?
3.7. Bài tập về nhà.

-Thơ Trăng của Hàn Mặc Tử.

ngangdọc

* Ở phần hướng dẫn về nhà, với hệ thống câu hỏi tích hợp giúp học sinh chuẩn
bị bài tốt hơn, có điều kiện ôn lại những kiến thức đã học dễ dàng, đồng thời mở
rộng hơn những kiến thức có liên quan.
VD: Sau khi học xong văn bản “Chó Sói và Cừu trong thơ ngụ ngôn của
La-Phông-Ten”, giáo viên hướng dẫn chuẩn bị bài sau:
8


1/ Sưu tầm thêm thơ ngụ ngôn của La-Phông-Ten.
2/ Tự rút kinh nghiệm khi làm bài nghị luận về một tác giả-tác phẩm qua

bài viết của Buy-Phông “Chó Sói và Cừu trong thơ ngụ ngôn của La-PhôngTen” ghi rõ những điều em học được sau khi đọc văn bản này.
* Chuẩn bị bài sau: “Con Cò”:
1/ Tìm hiểu về tác giả Chế Lan Viên ( Tìm trong sách văn học lớp 12,
cuốn Thi nhân Việt Nam hoặc các báo, tạp chí…). Sưu tầm ít nhất một bài thơ
của Chế Lan Viên.
2/ Tìm những bài thơ, ca dao có hình ảnh Con Cò. Suy nghĩ xem “Con
Cò” đó ẩn dụ cho ai…?
3/ Trả lời các câu hỏi Phần đọc – hiểu văn bản (Sgk):
PHẦN THỨ BA: KẾT QUẢ ĐẠT ĐƯỢC.
Cùng với việc tự rút kinh nghiệm cho bản thân, tôi còn mời các đồng
nghiệp trong tổ dự giờ, góp ý về cách áp dụng hệ thống câu hỏi tích hợp trong
giờ giảng văn thông qua các đợt thao giảng:
Sau khi thực hiện áp dụng hệ thống câu hỏi tích hợp trong giờ giảng văn
trong cả năm học, kết quả cụ thể như sau: Tổng số học sinh lớp 9: 29 em.
-Trả lời tốt câu hỏi: 15 em (học sinh khá -giỏi)-chiếm 52%.
-Trả lời chưa đầy đủ: 10em (học sinh Trung bình-khá)-chiếm 34%.
-Chưa trả lời đúng câu hỏi : 4 em (học sinh trung bình)-chiếm 14%.
Kết quả như trên chưa thực sự cao nhưng bản thân tôí tự nhận thấy với
việc áp dụng hệ thống câu hỏi này có tác dụng lớn trong học tập môn Ngữ văn,
giúp học sinh củng cố, ôn luyện, mở rộng, liên hệ kiến thức tốt. Thông qua việc
trả lời câu hỏi tích hợp, học sinh có điều kiện rèn kuyện tư duy, rèn luyện bản
thân tốt hơn.
Đưa hệ thống câu hỏi tích hợp vào bài giảng văn là cần thiết. Điều này đã
được chứng minh rất rõ ràng qua cả lý thuyết và thực tiễn. Là người trực tiếp
giảng dạy, bản thân tôi đã tự rút ra được một số kinh nghiệm:
Người thầy giáo không ngừng tích luỹ, trau dồi kiến thức không chỉ của
một bộ môn giảng văn, mà cả ở lĩnh vực kiến thức đời sống khác.
9

Trên đây là một kinh nghiệm thực tế mà tôi đã áp dụng đối với lớp tôi
đang giảng dạy. Tôi thấy việc giảng dạy theo hệ thống câu hỏi tích hợp tạo được
niềm tin cho các em học tập và nâng cao hiệu quả giờ dạy phát huy được tính
tích cực – sáng tạo của học sinh đồng thời rèn được nhiều kỹ năng khác.
Rất mong được sự góp ý của các đồng nghiệp cho đề tài này ngày càng
hoàn thiện hơn.
Tôi xin chân thành cám ơn!
Ia Pa, ngày 24 tháng 02 năm 2016.
Người viết
Nguyễn Viết Thành

10