Luận án Văn hóa hoc: Vai trò của Islam giáo trong văn hóa nghệ thuật của người Java ở Indonesia

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

----------------------------------

NGUYỄN THANH TUẤN

VAI TRÒ CỦA ISLAM GIÁO
TRONG VĂN HOÁ NGHỆ THUẬT CỦA
NGƯỜI JAVA Ở INDONESIA

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2016


MỤC LỤC
Trang
Lời cam đoan
MỤC LỤC

1

MỞ ĐẦU

5

1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu

5

2. Mục đích, đối tượng và phạm vi nghiên cứu

7

3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

9

4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tư liệu

24

5. Đóng góp của luận án

26

6. Kết cấu của luận án

28

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
1.1. Cơ sở lý luận

30
30

1.1.1. Nghệ thuật - một thành tố của văn hóa

30

1.1.2. Nghệ thuật và phân loại nghệ thuật

32

1.1.3. Giao lưu tiếp biến văn hóa - cơ sở hình thành tính đa dạng của
văn hóa Java

38

1.1.4. Mối quan hệ giữa tôn giáo và nghệ thuật

41

1.2. Cơ sở thực tiễn

44

1.2.1. Quá trình hình thành tộc người Java

44

1.2.2. Nghệ thuật Java trước thời kỳ Islam giáo

50

1.2.3. Quá trình du nhập và phát triển của Islam giáo ở Java

64

Tiểu kết chương 1

73

1


CHƯƠNG 2: VAI TRÒ CỦA ISLAM GIÁO TRONG NGHỆ THUẬT
NGÔN TỪ JAVA

75

2.1. Vai trò của Islam giáo trong nền văn học Java trung - cận
hiện đại

75

2.1.1. Khu vực văn học Java Islam giáo

75

2.1.2. Yếu tố Islam giáo trong thể loại văn học Java

78

2.1.3. Yếu tố Islam giáo trong nội dung văn học Java

81

2.1.4. Tiếp biến văn hoá Islam giáo trong văn học Java

88

2.2. Vai trò của Islam giáo trong việc phát triển ngôn ngữ của
90

người Java
2.2.1. Ngôn ngữ của người Java và tầm quan trọng của nó

91

2.2.2. Vai trò của Islam giáo trong việc phát triển từ vựng

94

2.2.3. Vai trò của Islam giáo trong việc phát triển chữ viết

99

2.2.4. Tiếng Ả Rập góp phần phát triển văn học Java

102

Tiểu kết chương 2

103

CHƯƠNG 3: VAI TRÒ CỦA ISLAM GIÁO TRONG NGHỆ THUẬT
BIỂU DIỄN JAVA

105

3.1. Vai trò của Islam giáo trong nghệ thuật múa Java

105

3.1.1. Vài nét về nghệ thuật múa Java

105

3.1.2. Yếu tố Islam giáo trong nội dung múa Java

107

3.1.3. Yếu tố Islam giáo trong quy cách biểu diễn múa Java

108

3.1.4. Các điệu múa có nguồn gốc từ Ả Rập

110

3.2. Vai trò của Islam giáo trong nghệ thuật sân khấu Java
3.2.1. Nghệ thuật sân khấu truyền thống Java

2

112
112

3.2.2. Yếu tố Islam giáo trong nội dung vở diễn rối

115

3.2.3. Yếu tố Islam giáo trong phương thức trình diễn con rối

117

3.3. Vai trò của Islam giáo trong nghệ thuật âm nhạc Java

119

3.3.1. Âm nhạc Java và quan điểm của Islam giáo về âm nhạc

119

3.3.2. Yếu tố Islam giáo trong nội dung âm nhạc Java

125

3.3.3. Yếu tố Islam giáo trong quy cách trình diễn âm nhạc Java

127

3.3.4. Các thể loại âm nhạc có nguồn gốc từ Ả Rập

128

Tiểu kết chương 3

132

CHƯƠNG 4: VAI TRÒ CỦA ISLAM GIÁO TRONG NGHỆ THUẬT
TẠO HÌNH JAVA

134

4.1. Vai trò của Islam giáo trong nghệ thuật hội họa Java

134

4.1.1. Yếu tố Islam giáo trong tranh vẽ

135

4.1.2. Yếu tố Islam giáo trong hoa văn batik

141

4.1.3. Yếu tố Islam giáo trong nghệ thuật tạo hình con rối

145

4.2. Vai trò của Islam giáo trong nghệ thuật kiến trúc Java

149

4.2.1. Yếu tố Islam giáo trong kiến trúc thánh đường

149

4.2.2. Yếu tố Islam giáo trong kiến trúc cung điện - nhà ở

155

4.2.3. Yếu tố Islam giáo trong kiến trúc lăng mộ

159

4.3. Vai trò của Islam giáo trong nghệ thuật điêu khắc Java
4.3.1. Yếu tố Islam giáo trong điêu khắc trang trí thánh đường

161
163

4.3.2. Yếu tố Islam giáo trong điêu khắc trang trí cung điện - nhà ở 167
4.3.3. Yếu tố Islam giáo trong điêu khắc trang trí lăng mộ
Tiểu kết chương 4

171
173

KẾT LUẬN

175

3


TÀI LIỆU THAM KHẢO

182

PHỤ LỤC

i

Phụ lục A: Hình ảnh minh họa trong nội dung luận án

i

Phụ lục B: Hình ảnh khảo sát thực địa

xxv

Phụ lục C: Danh sách đối tượng phỏng vấn

lii

4


MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
Người Java là một trong những tộc người chiếm đa số ở Indonesia. Văn hóa
của tộc người này phát triển từ rất sớm. Văn hoá Java là một trong những nền văn
hoá thể hiện sự tổng hợp các giá trị văn hóa nội sinh và ngoại sinh trong khu vực.
Ngay từ đầu công nguyên, người Java đã tiếp xúc với người Ấn Độ, người Trung
Quốc, sau đó tiếp xúc với người Ả Rập và phương Tây và tiếp thu các yếu tố văn

hóa của họ, đặc biệt là ngôn ngữ, tôn giáo, nghệ thuật. Do vậy, khi đề cập đến vấn
đề đa dạng của văn hóa tộc người ở Indonesia, các nhà nghiên cứu thường lấy văn
hoá Java làm minh hoạ, đặc biệt là nghệ thuật vì nghệ thuật Java có phong cách
riêng. Các nhà nghiên cứu cho rằng nghệ thuật Java vừa chứa đựng các giá trị văn
hoá bản địa vừa chứa đựng các giá trị văn hoá ảnh hưởng từ bên ngoài, chẳng hạn
Ấn Độ; Ả Rập; Trung Quốc; Bồ Đào Nha và v.v. Qua mỗi lần giao lưu và tiếp xúc
văn hóa, người Java đã học hỏi và tích góp cho mình nhiều giá trị nghệ thuật đặc
sắc làm phong phú thêm cho nền nghệ thuật dân tộc. Nghệ thuật Java có được một
diện mạo độc đáo, vừa mang đậm bản sắc Java vừa tiếp biến những giá trị “vay
mượn” từ bên ngoài. Như vậy, nghệ thuật Java có thể được xem là một trong những
nền nghệ thuật lớn của khu vực và đã đóng góp một phần vào kho tàng nghệ thuật
cũng như văn hoá của thế giới.
Islam giáo là một trong bốn tôn giáo lớn trên thế giới, ra đời vào thế kỷ VII
trên bán đảo Ả Rập và nhanh chóng lan toả ra nhiều khu vực khác trên thế giới.
Giống như Phật giáo và Hindu giáo, Islam giáo du nhập vào Indonesia bằng con
đường hoà bình và thông qua các thương buôn người nước ngoài. Mặc dù ra đời sau
các tôn giáo khác nhưng Islam giáo thâm nhập vào quần đảo Indonesia, đặc biệt là ở
đảo Java nhanh hơn với các tôn giáo khác. Sau một thời gian ngắn, có đến 87,18 %
dân số Indonesia cải đạo theo Islam giáo, trong đó trên 90% người Java [48, tr.11].
Ngày nay, Indonesia được xem là nước có số lượng tín đồ Islam giáo đông nhất trên
thế giới. Như vậy, nghiên cứu về vấn đề Islam giáo và nghệ thuật Java sẽ góp phần

5


thúc đẩy các hoạt động giao lưu văn hóa giữa Việt Nam và Indonesia, đồng thời
tăng cường sự hiểu biết lẫn nhau giữa nhân dân hai nước.
Trong những thập niên gần đây, việc nhiều quốc gia Islam giáo ở Trung Đông
liên tục xảy ra bất ổn về chính trị - xã hội đã trở thành tâm điểm chú ý của thế giới. Đặc
biệt, trong vài năm gần đây phong trào nhà nước Islam giáo tự xưng (IS) đang phát

triển mạnh và ngày càng trở thành mối đe dọa cho nhân loại thông qua những hành
động cực đoan ở khu vực Trung Đông và thế giới. Do vậy, khi đề cập đến Islam giáo,
nhiều người thường liên tưởng đến những bất ổn hoặc những vụ khủng bố gây đau
thương tang tóc. Điều đó cho thấy nhiều người vẫn chưa hiểu rõ về Islam giáo, chưa
thấy được những đóng góp của Islam giáo đối với văn minh nhân loại. Thực ra, Islam
giáo và những thành tựu của nó đã đóng góp rất nhiều cho nền văn minh nhân loại,
chẳng hạn nghệ thuật. Nghệ thuật Islam giáo đã để lại một dấu ấn sâu sắc và rất khu
biệt trong nền nghệ thuật thế giới. Riêng ở khu vực Đông Nam Á, có thể nói nghệ thuật
Islam giáo đã thâm nhập sâu vào nền nghệ thuật truyền thống Đông Nam Á và giúp nó
phát triển lên một trình độ cao và thậm chí đã tạo nên một phong cách riêng, chẳng hạn
phong cách nghệ thuật Java, Indonesia. Như vậy, đề tài nghiên cứu này sẽ giúp cho
nhiều người thấy được sự đóng góp của Islam giáo đối với nhân loại và từ đó có cái
nhìn đúng cũng như thiện cảm hơn đối với Islam giáo.
Tháng 11 năm 2015, các quốc gia ASEAN đã chính thức ký Tuyên bố Kuala
Lumpur hình thành Cộng đồng ASEAN với ba trụ cột chính gồm Cộng đồng Chính
trị - An ninh, Cộng đồng Kinh tế, Cộng đồng Văn hóa - Xã hội. Cuối tháng 12 năm
2015, Cộng đồng Kinh tế ASEAN đã được vận hành trước và đây là cột mốc đầu
tiên đánh dấu các nước ASEAN hội nhập một cách sâu rộng và toàn diện. Kế đến,
các quốc gia ASEAN sẽ cho ra đời hai cộng đồng còn lại. Với những điểm tương
đồng hiện có giữa các quốc gia ASEAN, chúng tôi tin rằng cộng đồng Văn hóa - Xã
hội sẽ sớm được hình thành. Do vậy, đề tài nghiên cứu sẽ giúp các quốc gia
ASEAN sớm tìm ra được bản sắc ASEAN và góp phần hiện thực hóa Cộng đồng
ASEAN. Điều này cần thiết đối với Việt Nam và Indonesia trong giai đoạn sắp tới

6


vì Việt Nam và Indonesia là hai thành viên tích cực và có trách nhiệm trong
ASEAN.
Qua những vấn đề nêu ra ở trên, chúng tôi nhận thấy đề tài nghiên cứu “Vai trò

của Islam giáo trong văn hoá nghệ thuật của người Java ở Indonesia” là một đề tài
mới mẻ, có tính thời sự, có ý nghĩa về mặt lý luận và khoa học. Kết quả nghiên cứu của
đề tài sẽ cung cấp cho người đọc những thông tin cần thiết về nghệ thuật Java cũng như
vai trò của Islam giáo trong nghệ thuật của người Java đồng thời đóng góp nhất định về
mặt tư liệu cũng như khoa học.
2. Mục đích, đối tượng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Với những vấn đề cấp thiết đặt ra như trên, luận án “Vai trò của Islam giáo
trong văn hoá nghệ thuật của người Java ở Indonesia” được thực hiện nhằm những
mục đích sau đây:
- Hệ thống lại các tư liệu thành văn, kết quả nghiên cứu về các giai đoạn phát
triển của nghệ thuật Java cũng như đặc trưng của từng giai đoạn của những người
nghiên cứu đi trước.
- Giải mã các yếu tố nghệ thuật bản địa và ngoại lai để làm rõ vai trò của
Islam giáo trong văn hóa nghệ thuật Java đồng thời làm rõ việc giữ gìn các giá trị
văn hóa truyền thống của người Java cũng như sự sáng tạo nghệ thuật của họ trước
những quy định nghiêm ngặt Islam giáo.
- Đưa ra luận cứ khoa học để làm rõ vấn đề quá trình giao lưu tiếp biến văn hoá
là cơ sở, là nền tảng tạo ra đặc trưng văn hoá tộc người hoặc quốc gia.
Vấn đề nghiên cứu về vai trò của Islam giáo trong văn hóa nghệ thuật của tộc
người Java là đề tài mới, chưa được thực hiện trước đây ở Việt Nam. Với những kết
quả đạt được, luận án sẽ cung cấp cho người đọc kiến thức tổng quan về văn hóa
của tộc người Java và cung cấp những thông tin đầy đủ hơn về nghệ thuật Java cũng
như quá trình giao lưu tiếp biến văn hoá qua các thời kỳ lịch sử đồng thời đóng góp
nguồn tài liệu cho việc nghiên cứu văn hóa nước ngoài ở Việt Nam.

7


2.2. Đối tượng nghiên cứu

Căn cứ vào mục đích đề tài đã đặt ra ở trên, đối tượng nghiên cứu của luận
án như sau:
- Islam giáo là một trong những đối tượng nghiên cứu của luận án. Islam
giáo ra đời ở khu vực Trung Đông, sau đó du nhập vào Indonesia và để lại nhiều
ảnh hưởng cho Indonesia nói chung và Java nói riêng.
- Văn hóa Islam giáo cũng là một trong những đối tượng nghiên cứu của luận
án. Văn hóa Islam giáo được hiểu là văn hóa do những tín đồ Islam giáo sáng tạo nên
trong lịch sử và hiện tại mang đầy đủ tính chân, thiện, mỹ. Văn hóa Islam giáo đã được
mang tới Indonesia và để lại dấu ấn rõ nét trong văn hóa Indonesia cho đến ngày nay.
- Văn hoá tộc người Java là đối tượng nghiên cứu cụ thể của luận án. Java là
tộc người bản địa có dân số đông nhất ở Indonesia nên văn hóa Java rất rộng. Vì
vậy, đối tượng được xác định ở đây là văn hóa truyền thống Java.
- Văn hoá nghệ thuật Java là đối tượng nghiên cứu cụ thể của luận án. Văn
hóa nghệ thuật Java bao gồm nhiều loại hình khác nhau. Luận án này chủ yếu
nghiên cứu các loại hình nghệ thuật Java truyền thống và phổ biến.
2.3. Phạm vi nghiên cứu
- Về nội dung:
Nội dung của luận án tập trung nghiên cứu các giá trị văn hoá Java
truyền thống, cụ thể là nghệ thuật truyền thống. Luận án nghiên cứu sự tiếp xúc
qua lại giữa các thành tố nghệ thuật Java truyền thống và các yếu tố văn hoá Ả
Rập Islam giáo. Dựa trên cách tiếp cận giao lưu tiếp biến văn hoá, luận án xem
xét mức độ tiếp thu và biến đổi các yếu tố văn hóa Islam giáo của nghệ thuật
Java truyền thống. Cuối cùng, luận án tiến đến nhận diện vai trò của Islam giáo
trong các thành tố nghệ thuật Java truyền thống.

8


- Về không gian:
Người Java là một trong những tộc người bản địa có không gian cư trú rất

rộng trên quần đảo Indonesia. Do chính sách "dùng người bản địa cai trị người bản
địa" hay chính sách "khai thác thuộc địa" của Hà Lan trong thời kỳ chiếm đóng
Indonesia cũng như chính sách di dân của chính quyền Suharto sau này nên hiện
nay người Java có mặt ở hầu hết các đảo lớn của quần đảo Indonesia và một số
quốc gia khác như Malaysia, Singapore, Suriname, Úc, …. Nhưng do thời gian
nghiên cứu có hạn nên luận án chỉ tập trung nghiên cứu ở khu vực đảo Java, cụ thể
là tỉnh đặc khu Yogyakarta và tỉnh Surakarta ở miền Trung của đảo Java. Đây là địa
bàn cư trú cổ xưa của người Java và cũng được xem là trung tâm của văn hoá Java.
Cho đến thời điểm hiện nay, các yếu tố văn hóa Java truyền thống ở khu vực này
vẫn còn được lưu giữ khá tốt.
- Về thời gian:
Islam giáo có mặt trên đảo Java khoảng trước thế kỷ X. Trước khi Islam giáo
xác lập được vị trí của mình trên đảo Java, đã có nhiều người Ả Rập thường xuyên
lui tới trao đổi và buôn bán với người Java. Khi Islam giáo ra đời, những người Ả
Rập đã mang tôn giáo mới của họ đến Indonesia, trong đó có Java. Tuy nhiên, thời
gian nghiên cứu của đề tài được xác định là từ thế kỷ XIII trở đi, thời điểm vương
quốc Islam đầu tiên, vương quốc Demak ra đời trên đảo Java. Do vậy, luận án này
chỉ tập trung nghiên cứu vai trò của Islam giáo trong các thành tố của văn hóa nghệ
thuật Java trong giai đoạn từ thế kỷ XIII đến nay.
3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
3.1. Các công trình nghiên cứu trong nước
Ở Việt Nam, việc nghiên cứu về hiện tượng giao lưu và tiếp biến văn hoá không
phải là một đề tài mới. Đã có nhiều công trình nghiên cứu về giao lưu và tiếp biến văn
hoá của văn hoá Việt Nam vì trong lịch sử dân tộc ta đã từng trải qua nhiều lần giao lưu
và tiếp biến văn hoá với bên ngoài. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu về giao lưu
và tiếp biến văn hoá của các dân tộc trong khu vực, cụ thể là giao lưu và tiếp biến văn

9

hoá của dân tộc Indonesia hay nghiên cứu cụ thể về vai trò của Islam giáo trong văn
hoá Java, đặc biệt trong lĩnh vực nghệ thuật thì cho đến nay vẫn chưa tìm thấy được
công trình nghiên cứu chuyên sâu nào.
Mặc dù các công trình nghiên cứu về đề tài này chưa nhiều nhưng các công
trình nghiên cứu liên quan đến đề tài gần đây đã được một số nhà nghiên cứu về
Đông Nam Á ở Việt Nam thực hiện, chủ yếu là Viện Đông Nam Á. Có thể điểm
qua một số công trình nghiên cứu có liên quan đến các khía cạnh văn hoá Indonesia
hay quá trình du nhập và ảnh hưởng của Islam giáo ở Indonesia như sau:
Công trình nghiên cứu “Tìm hiểu văn hoá Indonesia” của tập thể tác giả
[1987] thuộc Viện nghiên cứu Đông Nam Á thực hiện đã trình bày một số vấn đề cơ
bản về (1) các cột mốc lớn của lịch sử Indonesia, (2) các giai đoạn văn hoá
Indonesia, (3) các thành tố văn hoá Indonesia. Trong chương viết về văn hoá – nghệ
thuật cũng như tôn giáo – tín ngưỡng, các tác giả đã giới thiệu những nét cơ bản về
quá trình du nhập và ảnh hưởng của Islam giáo đến văn hoá Indonesia, trong đó có
những nhân tố Islam giáo trong nghệ thuật văn chương, nghệ thuật biểu diễn Java
và nghệ thuật tạo hình Java.
Công trình nghiên cứu có đề cập đến Islam giáo ở Indonesia là “Inđônêxia
– Những chặng đường lịch sử” của Ngô Văn Doanh [1995]. Công trình này chủ
yếu trình bày các thời kỳ lịch sử của Indonesia, từ thời kỳ cổ đại cho đến thời kỳ
hiện đại, nhưng nội dung của nó cũng có phần đề cập đến quá trình du nhập của
Islam giáo vào Indonesia, việc ra đời của các vương quốc Islam giáo trên đảo
Java cũng như ảnh hưởng và vai trò của nó đến văn hoá truyền thống và phong
trào đấu tranh giải phóng dân tộc ở Indonesia.
Công trình “Danh thắng & Kiến trúc Đông Nam Á” của tác giả Ngô Văn
Doanh [1998] đã lập luận để chứng minh về sự tồn tại của một nền nghệ thuật kiến
trúc truyền thống Đông Nam Á. Mặc dù có những yếu tố ảnh hưởng của văn hóa Ấn
Độ nhưng không phải là bản sao từ một nền văn minh lớn mà là thành quả lao động
sáng tạo của các dân tộc Đông Nam Á. Bên cạnh đó, tác giả cũng điểm qua những
nét độc đáo riêng trong kiến trúc của mỗi quốc gia Đông Nam Á trong đó có

10


Indonesia. Tuy nhiên, tác giả chỉ phân tích kiến trúc Indonesia dưới thời kỳ thịnh
vượng của những vương triều theo Phật giáo và Hindu giáo. Những thông tin mà tác
giả trình bày giúp chúng tôi tiếp cận với nghệ thuật tạo hình khu vực (mảng đề tài
kiến trúc) từ đó làm cơ sở cho việc tiếp cận với kiến trúc Indonesia hay kiến trúc
Java thời kỳ trước khi dân tộc này tiếp cận Islam giáo.
Công trình nghiên cứu “Mấy tín ngưỡng tôn giáo Đông Nam Á” do Trương
Sĩ Hùng chủ biên [2003], có phần giới thiệu về Islam giáo ở các nước Đông Nam Á.
Phần này trình bày về quá trình du nhập của Islam giáo vào Đông Nam Á, ảnh
hưởng của Islam giáo đến đời sống xã hội - chính trị của các nước và chính sách của
các chính phủ đối với các cộng đồng Islam giáo ở các quốc gia này.
Đề tài nghiên cứu khoa học cấp bộ “Vai trò của Hồi giáo trong đời sống
chính trị hiện đại các nước Đông Nam Á” do Ngô Văn Doanh [2004] làm chủ
nhiệm đã tiến hành xem xét quá trình du nhập của Islam giáo vào khu vực Đông
Nam Á cũng như xác định sự hiện diện của nó ở một số quốc gia như Indonesia và
Malaysia. Đề tài này đã phân tích tìm ra đặc điểm chung của Islam giáo ở Đông
Nam Á, đặc biệt đi tìm mối quan hệ giữa hai khía cạnh tôn giáo và chính trị. Cuối
cùng, đề tài nghiên cứu Islam giáo đóng vai trò như thế nào trong đời sống chính trị
của các nước Đông Nam Á hiện nay.
Công trình nghiên cứu trực tiếp đến Islam giáo ở Indonesia là bài viết
“Vài ảnh hưởng của Islam giáo đối với Indonesia thời kỳ trung đại” của tác giả
Phạm Văn Hồ [2005]. Bài viết này nghiên cứu quá trình du nhập của Islam giáo
vào Indonesia và những ảnh hưởng của nó đến các cộng đồng dân cư ở
Indonesia. Kết thúc bài viết, tác giả cho rằng Islam giáo ảnh hưởng và làm thay
đổi một cách toàn diện xã hội Indonesia. Tôn giáo này tác động trực tiếp, sâu sắc
đến đời sống kinh tế, chính trị, xã hội, tín ngưỡng, ngôn ngữ, văn hóa và giáo dục.
Công trình nghiên cứu “Nghệ thuật thị giác Việt Nam cần được hỗ trợ cách
khác” của tác giả Nguyên Hưng [2007] là công trình đề cập đến nghệ thuật tạo hình.

Công trình này đã nêu ra một số khái niệm về nghệ thuật thị giác (cách gọi nghệ
thuật tạo hình theo một tiêu chí phân loại khác), phân tích nghệ thuật thị giác có ảnh

11


hưởng như thế nào đến đời sống con người và xã hội, phân tích cơ chế ảnh hưởng
của loại hình nghệ thuật này. Mặc dù những nội dung phân tích trong công trình này
chưa sâu và tiêu chí phân loại chưa mang tính phổ quát nhưng cách đặt vấn đề cũng
đóng góp cho phần lý luận của luận án này.
Đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường “Quá trình du nhập và ảnh hưởng
của Islam ở Indonesia” của tác giả Nguyễn Thanh Tuấn [2010]. Đề tài này có ba
nội dung chính: quá trình du nhập của Islam giáo vào Indonesia, các vương quốc
Islam giáo ở Indonesia và một số ảnh hưởng của Islam giáo ở Indonesia. Trong
phần thứ ba, tác giả đã đưa ra những lĩnh vực văn hoá Indonesia chịu ảnh hưởng
của những yếu tố Islam giáo như nghệ thuật kiến trúc, nghệ thuật tạo hình, văn học ngôn ngữ, hệ thống chính trị và hệ lịch Java. Những yếu tố Islam giáo trong từng
lĩnh vực này được phân tích khá rõ và đồng thời gợi mở ra hiện tượng giao lưu tiếp
biến văn hoá trong văn hoá Indonesia cũng như có khả năng các yếu tố Islam giáo
bị bản địa hoá ở Indonesia.
Bài viết “Ảnh hưởng Islam trong văn học và ngôn ngữ Java” của tác giả
Nguyễn Thanh Tuấn [2011] là công trình nghiên cứu liên quan trực tiếp đến nội
dung của chương 2 trong luận án này. Trước tiên, công trình này đã trình bày khái
quát đặc điểm văn học Java trước thời kỳ Islam giáo và quá trình du nhập Islam
giáo vào Java. Sau đó, đi sâu phân tích để tìm ra những ảnh hưởng của Islam giáo
trong nội dung và thể loại văn học Java. Cuối cùng, công trình này cũng đưa ra
được một số thí dụ để dẫn chứng cho hiện tượng giao lưu tiếp biến văn hoá diễn ra
trong văn học Java.
Bài viết “Một số ảnh hưởng của Ấn Độ trong văn hoá Indonesia” của tác giả
Nguyễn Thanh Tuấn [2013] là công trình có liên quan đến chương 1 trong luận án
này. Trong phần thứ ba của công trình này, tác giả nghiên cứu sự tiếp nhận văn hoá

Ấn Độ của văn hoá Indonesia trong đó có phần khảo sát lĩnh vực nghệ thuật. Tác
giả đã giới thiệu những yếu tố văn hoá Ấn Độ trong nghệ thuật tạo hình, nghệ thuật
biểu diễn và nghệ thuật ngôn từ.

12


Bài viết “Vai trò của Islam giáo trong nghệ thuật biểu diễn Java” của tác giả
Nguyễn Thanh Tuấn [2014] là công trình nghiên cứu có liên quan trực tiếp đến
chương 3 của luận án này. Trong bài viết này, tác giả đã trình bày ảnh hưởng của
Islam giáo đến từng loại hình nghệ thuật biểu diễn Java như sân khấu, âm nhạc và
múa. Từ đó, tác giả phân tích để làm rõ vai trò của Islam giáo trong nghệ thuật biểu
diễn Java. Tác giả kết luận rằng rõ ràng mặc dù văn hoá bản địa Java vẫn được lưu
giữ rất tốt và có sự tiếp biến văn hoá diễn ra trong quá trình tiếp xúc nhưng tựu
trung lại Islam giáo vẫn giữ vai trò quan trọng trong việc định hình nền nghệ thuật
biểu diễn Java.
Bên cạnh đó, nhiều quyển sách được phát hành như một tư liệu rất hữu ích
để tìm hiểu về nền văn hóa Indonesia nói riêng, văn hóa Đông Nam Á nói chung
như quyển “Văn hóa Đông Nam Á” (Mai Ngọc Chừ), “Văn hóa Đông Nam Á”
(Phạm Đức Dương và Trần Thị Thu Lương) hay “Về một số vấn đề văn hóa dân
gian Đông Nam Á" (Đức Ninh). Tuy nhiên, điều hạn chế là những quyển sách này
là chỉ trình bày một cách tổng quát những đặc điểm của nền văn hóa Đông Nam Á
chứ chưa đi sâu vào từng nước cũng như ít có công trình nói riêng ảnh hưởng của
Islam giáo đến tộc người Java.
Bên cạnh những quyển sách, đề tài nghiên cứu hay bài viết đã được công bố
như trên, trong thời gian gần đây, tác giả thấy có nhiều đề tài khoá luận hay luận
văn tốt nghiệp của sinh viên và học viên cao học chọn những vấn đề về văn hoá
Indonesia hoặc văn hoá Java để làm. Dưới đây, tác giả sẽ điểm qua một số đề tài
khoá luận và luận văn tốt nghiệp có liên quan đến luận án.
Luận văn tốt nghiệp “Văn hóa của người Java ở Indonesia” của tác giả Đào

Ngọc Tú [2008] là công trình nghiên cứu về văn hoá Java. Công trình này đã trình
bày tổng quát về văn hóa Java dựa trên cấu trúc văn hóa vật chất và văn hóa tinh
thần. Trong phần văn hóa tinh thần, tác giả cũng đề cập đến tín ngưỡng tôn giáo và
văn hóa nghệ thuật, bao gồm nghệ thuật ngôn từ, nghệ thuật diễn xướng và cả nghệ
thuật tạo hình. Tuy nhiên, công trình này chỉ dừng lại ở mức độ khái quát sơ lược về

13


nghệ thuật, không đi vào phân tích các đặc điểm nổi bật của nghệ thuật Java hay
phân tích các nhân tố Islam giáo ảnh hưởng đến nghệ thuật Java.
Khoá luận tốt nghiệp “Vai trò người phụ nữ Islam trong gia đình và ngoài xã
hội Indonesia ngày nay” của tác giả Nguyễn Hương Quỳnh [2010] là công trình
nghiên cứu về đặc điểm Islam giáo Indonesia. Trước hết, công trình đi vào tìm hiểu
sự ra đời và phát triển của Islam giáo cũng như quá trình du nhập của nó vào
Indonesia. Kế đến, công trình đi vào phân tích vai trò của người phụ nữ trong gia
đình cũng như ngoài xã hội. Cuối cùng, công trình đã đưa ra nhận định chung về
đặc điểm Islam giáo ở Indonesia và khả năng đề kháng của văn hoá bản địa
Indonesia qua việc duy trì những tàn dư của chế độ mẫu hệ.
Khoá luận tốt nghiệp “Ảnh hưởng của Islam trong nghệ thuật tạo hình Java”
của tác giả Nguyễn Thuỵ Nhật Linh [2013] nghiên cứu về nghệ thuật tạo hình Java.
Trước hết, khoá luận này trình bày sơ lược về đặc điểm của nghệ thuật tạo hình Java
trước thời kỳ Islam giáo và sau đó đi vào phân tích để tìm ra ảnh hưởng của Islam
giáo trong nghệ thuật tạo hình Java. Cuối cùng, khoá luận thử lý giải hiện tượng
giao lưu tiếp biến văn hoá diễn ra trong nghệ thuật tạo hình Java. Tuy nhiên, tác giả
chưa đi sâu phân tích để tìm ra những yếu tố Islam giáo bị bản địa hoá vì điều này
tạo ra đặc trưng của văn hoá Java.
Qua những công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án được trình bày
ở trên, chúng tôi có nhận định rằng các công trình nghiên cứu liên quan đến Islam
giáo và văn hóa Java cũng như vai trò của Islam giáo trong văn hóa nghệ thuật Java

chưa được thực hiện nhiều ở Việt Nam. Phần lớn các công trình nghiên cứu về văn
hóa Indonesia chỉ điểm qua sự hiện diện của Islam giáo ở Indonesia hay một vài đặc
điểm của Islam giáo Indonesia. Còn các công trình chuyên sâu về vấn đề Islam giáo
và nghệ thuật Java cũng chưa được nghiên cứu một cách chuyên sâu và có hệ thống.
Bên cạnh đó, còn có một số công trình nghiên cứu khác có liên quan đến đề
tài này được đăng tải trên các báo, tạp chí và chuyên khảo ở Việt Nam cũng như các
nước nhưng vì thời gian có hạn nên tác giả chưa đề cập đến trong phần này.
3.2. Các công trình nghiên cứu ngoài nước

14


Các công trình nghiên cứu về văn hoá Indonesia, văn hoá các tộc người ở
Indonesia cũng như các vấn đề liên quan đến Islam giáo nói chung và ảnh hưởng
của nó đến văn hoá các tộc người ở Indonesia đã được thực hiện nhiều ở cả
Indonesia lẫn các nước. Tuy nhiên, trong luận án này chúng tôi chỉ giới thiệu khái
quát một số công trình tiêu biểu có liên quan đến đề tài nghiên cứu của luận án.
Thứ nhất, liên quan đến Islam giáo và văn hoá Java nói chung, chúng tôi tìm
thấy một số công trình như sau:
Công trình “Pengaruh India, Islam dan Barat dalam proses pembentukan
kebudayan Jawa” (Ảnh hưởng của Ấn Độ, Islam giáo và phương Tây trong quá
trình hình thành văn hóa Java) của tác giả Soedarsono, Djoko Soekiman, Retna
Astuti [1985] là công trình nghiên cứu ảnh hưởng của văn hóa bên ngoài đến văn
hóa Java như văn hóa Ấn Độ, Ả Rập và phương Tây. Công trình này là tập hợp các
bài viết của nhiều tác giả khác nhau nghiên cứu văn hóa Ấn Độ, Ả Rập và phương
Tây đến văn hóa Java. Trong số đó, có 2 bài viết “Unsur-unsur Islam dalam
kepustakaan” (Các yếu tố Islam trong văn học) của tác giả Simuh và “Agama dan
seni: Beberapa masalah pengkajian interdisipliner budaya Islam di Jawa” (Tôn giáo
và nghệ thuật: Một vài vấn đề nghiên cứu liên ngành văn hóa Islam giáo ở Java) của
tác giả Juntowijoyo là liên quan đến đề tài của luận án. Hai bài viết này tìm hiểu

những nhân tố Islam giáo trong văn học và nghệ thuật Java.
Công trình “Islam dan kebudayaan Jawa” (Islam và nền văn hoá Java) do H.
M. Darori Amin [2000] chủ biên là công trình nghiên cứu liên quan trực tiếp đến
ảnh hưởng Islam giáo đến văn hoá Java. Công trình này là một tập hợp các bài viết
của các nhà văn hoá học, nhân học, chính trị học, ... bàn về vấn đề Islam giáo và các
yếu tố văn hoá Java. Nội dung của các bài viết rất đa dạng và có đề cập đến vấn đề
ảnh hưởng và tác động qua lại giữa Islam giáo và các khía cạnh văn hoá, chính trị,
nghệ thuật, … của tộc người Java. Hầu hết các bài viết đều kết luận rằng ảnh hưởng
của Islam giáo đến văn hoá Java là điều không thể phủ nhận nhưng ảnh hưởng ở
đây diễn ra theo hai chiều, có sự trao đổi chứ không thụ động.

15


Công trình “Islam in Indonesia: A survey of events and developments from
1988 to March 1993” (Islam ở Indonesia: Một khảo sát về các sự kiện và diễn biến
từ năm 1988 đến tháng Ba năm 1993) là công trình nghiên cứu về Islam giáo ở
Indonesia. Trước hết, công trình trình bày về vai trò và sức ảnh hưởng của các
trường phái Islam giáo ở Indonesia. Tiếp theo đó, công trình đi vào xem xét những
ảnh hưởng của Islam giáo đến tình hình kinh tế, chính trị, giáo dục Islam giáo ở
Indonesia. Cuối cùng, công trình đã đưa ra nhận định về vai trò của Islam giáo trong
thời gian sắp tới cũng như xu hướng phát triển chung của Islam giới thế giới.
Công trình “Kebudayaan Jawa” (Văn hóa Java) của tác giả Koentjaraningrat
[1984], một nhà nghiên cứu nhân học hàng đầu của Indonesia, đã nghiên cứu trực
tiếp văn hoá Java. Công trình này đã khái quát lịch sử phát triển văn hoá của người
Java qua các thời kỳ lịch sử, các tôn giáo bản địa và quá trình “bản địa hoá” các
yếu tố văn hoá ngoại lai cũng như những giá trị văn hoá của người Java trong thời
đại hiện nay. Công trình này được tác giả nghiên cứu bằng phương pháp so sánh
loại hình. Tất cả các vấn đề văn hoá Java đều được so sánh giữa nông thôn và thành
thị từ đó rút ra kết luận chung về sự biến đổi của văn hoá Java. Các kết luận của tác

giả về ảnh hưởng của Islam giáo đến văn hoá Java là nhiều và hiện nay vai trò của
Islam giáo được thể hiện rất rõ trong nền văn hoá Java.
Công trình nghiên cứu liên quan đến Islam giáo ở Java có thể được đề cập đến
“Islam in Java: Normative piety and mysticism in the sultanate of Yogyakarta” (Islam
giáo ở Java: Sự hiến dâng và sự thần bí ở vương quốc Yogyakarta) của tác giả Mark
R. Woodward [1989]. Công trình này đề cập đến các vấn đề liên quan đến Java và
văn hoá Islam giáo, đặc biệt đề cập đến vấn đề tôn giáo của hoàng gia ở Yogyakarta,
trung tâm văn hoá Java và tôn giáo của tầng lớp bình dân. Bên cạnh đó, công trình
này cũng khảo sát các yếu tố Hindu giáo còn tồn tại như thế nào trong Islam giáo của
người Java để làm rõ hiện tượng giao lưu và tiếp biến trong văn hoá Java.
Công trình “Islamisasi di Jawa” (Islam giáo hóa ở Java) của Ridin Sofwan
và các tác giả [2000] trình bày đến các vị walisongo và vai trò của các vị này trong
quá trình truyền bá và phát triển Islam giáo trên đảo Java. Ngoài việc mang Islam

16


giáo vào Java, các vị walisongo đã sử dụng những phương pháp riêng để truyền bá
Islam giáo. Công trình có nhận xét về sự sáng tạo của các vị walisongo trong việc
đưa ra các chiến lược truyền giáo ở Java và các vùng khác ở Indonesia.
Công trình “Sejarah kebudayaan Indonesia” (Lịch sử văn hóa Indonesia) của
tập thể tác giả Siti Waridah, P. Sunarto, Rubiyanto và J. Soekardi [1997] đã trình
bày bức tranh chung về văn hoá Indonesia. Các giai đoạn hình thành và phát triển
của văn hoá Indonesia được các tác giả trình bày khá rõ. Các vấn đề giao lưu tiếp
biến văn hoá qua các thời kỳ văn hoá như giao lưu với Ấn Độ, Ả Rập, Trung Quốc
và phương Tây cũng được phân tích và được nhấn mạnh. Từng thành tố văn hoá
Indonesia được phân tích và so sánh theo tiến trình văn hoá để làm nổi bật lên văn
hoá bản địa. Tuy nhiên, công trình này chỉ cung cấp khối kiến thức tổng quan, chưa
đi sâu phân tích từng ảnh hưởng của các yếu tố văn hoá bên ngoài đến văn hoá
truyền thống Indonesia.

Luận văn “Akulturasi Islam dan budaya lokal dalam tradisi upacara sedekah
laut di pantai teluk Penyu kabupaten Cilacap” (Tiếp biến văn hóa Islam giáo và văn
hóa địa phương trong nghi lễ truyền thống cúng thần biển ở bờ biển vịnh Penyu
quận Cilacap) của tác giả Agus Atiq Murtadli [2009] đã trình bày quá trình Islam
giáo du nhập vào Cilacap, khai thác tiếp biến Islam giáo và văn hóa địa phương
trong nghi lễ cúng tế biển. Tác giả cũng đi đến kết luận về cách nhìn của cộng đồng
đối với tiếp biến Islam giáo và văn hóa địa phương trong nghi lễ cúng tế biển.
Qua các công trình nghiên cứu trên, có thể nhận thấy rằng việc nghiên cứu
Islam giáo và văn hóa Java đã được các nhà khoa học quan tâm đến nhiều nhưng
chỉ dừng lại ở việc tìm ra các nhân tố Islam giáo trong văn hóa Java. Còn việc xác
định vai trò của Islam giáo trong văn hóa Java hay trong từng thành tố văn hóa chưa
được đề cập đến.
Thứ hai, liên quan đến lĩnh vực nghệ thuật ngôn từ hay văn học Java, tác giả
tìm thấy một số công trình tiêu biểu như sau:

17


Công trình “Sejarah sastra Jawa” (Lịch sử văn học Java) của tác giả
Purwadi [2007] là công trình nghiên cứu chuyên biệt về văn học Java. Trước hết,
công trình này trình bày lịch sử văn học Java qua các thời kỳ và giới thiệu nghiên
cứu văn học qua lăng kính văn hoá. Kế đến, công trình phân tích một số giai đoạn
và một số thể loại văn học Java cổ tiêu biểu. Phần lớn các nội dung phân tích đều
được xem xét trên cơ sở so sánh sự đa dạng của văn học Java cũng như dựa trên cơ
sở giao lưu tiếp biến văn hoá. Cuối cùng, công trình nghiên cứu những ảnh hưởng
bên ngoài đến văn học Java và phân loại các tác phẩm văn học Java.
Công trình “Ilmu sastra Jawa” (Văn học Java) của tác giả Wiwien
Widyawati [2007] là công trình nghiên cứu về nền văn học Java. Công trình này
tiến hành nghiên cứu văn học Java chủ yếu từ thời Islam giáo du nhập vào Java, dựa
trên các thể loại văn học Java chịu ảnh hưởng Islam giáo và được sắp xếp theo tiến

trình văn học. Công trình chọn một số tác phẩm văn học tiêu biểu để phân tích và
tiến hành phân tích từng khía cạnh được phản ánh trong các tác phẩm đó như bối
cảnh xã hội, quan điểm sống, phong tục tập quán, vai trò giới và v.v. Tuy nhiên,
công trình này không rút ra được đặc trưng của văn học Java ảnh hưởng Islam giáo
và sự đóng góp của nó vào nền văn học chung của Indonesia.
Công trình “Pangantar sejarah sastra Indonesia” (Dẫn luận lịch sử văn học
Indonesia) của tác giả Yudiono [2007] là công trình nghiên cứu về nền văn học
Indonesia. Công trình này nghiên cứu văn học Indonesia theo tiến trình lịch sử.
Từng giai đoạn được chia ra thành những vấn đề riêng để phân tích. Mỗi nội dung
đều được phân tích theo từng vấn đề phản ánh nổi trội trong thời kỳ đó và sau mỗi
lần phân tích từng thời kỳ thì cũng có sự phê bình hay đánh giá sơ bộ. Tuy nhiên,
việc phân tích và đánh giá sự ảnh hưởng của Islam giáo đến lịch sử văn học
Indonesia nói chung hay văn học Java nói riêng vẫn chưa đề cập đến.
Công trình nghiên cứu liên quan đến ảnh hưởng của Islam giáo đến ngôn
ngữ và văn học Java có thể đề cập là Syamsul Hadi [1995] với công trình
“Bahasa Arab dan khazanah sastra keagamaan di Indonesia” (Tiếng Ả Rập và
kho tàng văn học tôn giáo ở Indonesia). Trong công trình này, tác giả đã trình

18


bày sơ lược về tiếng Ả Rập và quá trình du nhập của nó vào Indonesia. Kế đến,
tác giả giới thiệu và phân tích kho tàng văn học tôn giáo Melayu, Java và các đặc
điểm của nó. Cuối cùng, tác giả đưa ra nhận định về những đóng góp của kho
tàng văn học tiếng Ả Rập - Jawi trong nền văn học Indonesia cũng như sự đóng
góp của mẫu tự Ả Rập Pegon vào hệ thống tiếng Java.
Công trình nghiên cứu liên quan đến tiếng Java có thể đề cập đến Wakit
Abdullah [2005] với công trình “Bahasa Jawa dan potensinya” (Tiếng Java và tiềm
năng của nó). Công trình này khảo sát tình hình người sử dụng tiếng Java và khu
vực sử dụng tiếng Java. Kế đến, công trình cũng phân tích các giá trị về mặt văn

học và nghệ thuật của tiếng Java. Cuối cùng, công trình giới thiệu các biến thể của
tiếng Java và sự quan tâm của giới khoa học đến ngôn ngữ này. Như vậy, công trình
này chưa đề cập đến vai trò của Islam giáo trong việc phát triển từ vựng và chữ viết
tiếng Java.
Thứ ba, liên quan đến lĩnh vực nghệ thuật biểu diễn Java, chúng tôi tìm thấy
một số công trình tiêu biểu như sau:
Công trình “Islamic Elements In Traditional Indonesian And Malay Theatre”
(Những nhân tố Islam trong sân khấu truyền thống Indonesia và Malay) của tác giả
Ghulam-Sarwar Yousof [2010] là công trình liên quan đến nghệ thuật biểu diễn.
Công trình đã trình bày các loại hình sân khấu truyền thống ở Indonesia và
Malaysia trước đây và hiện nay. Tiếp đến, công trình phân tích những ảnh hưởng
của Islam giáo đến các loại hình nghệ thuật sân khấu. Cuối cùng, thông qua phân
tích những nhân tố Islam giáo trong nghệ thuật Wayang Kulit Purwa, công trình
cũng đưa ra sự phát triển của những thể loại sân khấu mới, chẳng hạn như sự
chuyển tiếp của Taziya ở Malaysia và Indonesia.
Công trình “Women, the Recited Qur'an, and Islamic Music in
Contemporary Indonesia” của tác giả Anne K. Rasmussen [2010] nghiên cứu về
vai trò của thiên kinh Qur’an trong âm nhạc, các thể loại âm nhạc có ảnh hưởng
Islam giáo và nhìn nhận sự tham gia của phụ nữ vào lĩnh vực này như thế nào. Đặc

19


biệt, công trình này còn tập trung vào phong cách âm nhạc, vai trò của phụ nữ trong
âm nhạc và các vấn đề tư tưởng và thẩm mỹ liên quan đến âm nhạc Indonesia.
Đề tài nghiên cứu "Seni dan Budaya Politik Jawa" (Nghệ thuật và văn hoá
chính trị Java) của tác giả Rachmat Susatyo [2008] là công trình có liên quan đến
nghệ thuật biểu diễn. Công trình này giới thiệu một số nét nổi bật của nghệ thuật
biểu diễn truyền thống và cũng phân tích sự thăng trầm của các loại hình nghệ thuật
truyền thống này. Cuối cùng, công trình đi vào phân tích sự phát triển của nghệ

thuật biểu diễn rối ở Java, vai trò của nó trong cộng đồng Java và từ đó cũng nhận
định về khái niệm quyền lực Java và việc ứng dụng nó.
Luận văn “Tari Zapin Betawi (Tinjauan seni pertunjukan dan
perkembangannya)” (Múa Zapin Betawi - Xem xét nghệ thuật biểu diễn và sự
phát triển của nó) của tác giả Dita Yunita [2010] là công trình nghiên cứu liên
quan đến lĩnh vực nghệ thuật biểu diễn. Công trình này chủ yếu đi vào nghiên
cứu nghệ thuật múa Zapin, một thể loại múa Islam giáo. Công trình đã đi vào
phân tích lịch sử hình thành và phát triển cũng như những thành tố cấu thành nên
thể loại múa Zapin. Kế đến, công trình cũng đề cập đến quá trình du nhập và sự
phát triển của Zapin ở Indonesia và cuối cùng là phân tích sự hiện diện và vai trò
của nó trong cộng đồng Indonesia.
Công trình “Seni pertunjukan Indonesia di era globalisasi” (Nghệ thuật
biểu diễn Indonesia trong kỷ nguyên toàn cầu hóa) của tác giả Soedarsono
[1998] gồm có ba chương, giải thích sự phát triển của nghệ thuật biểu diễn ở
Indonesia qua các thời kỳ, các chức năng của nghệ thuật biểu diễn trong cuộc
sống con người, nghệ thuật biểu diễn và du lịch trong kỷ nguyên toàn cầu hóa.
Theo tác giả Soedarsono, để thấy được sự phát triển của nghệ thuật biểu diễn
Indonesia từ thời xa xưa cho đến kỷ nguyên toàn cầu hóa cần phải nghiên cứu
lịch sử của nó từ thời tiền sử cho đến hiện nay.
Công trình “Tema Islam dalam pertunjukan Rakyat Jawa: Kajian Aspek
Sosial, Keagamaan, dan Kesenian” (Chủ đề Islam giáo trong nghệ thuật biểu
diễn truyền thống Java: Nghiên cứu khía cạnh xã hội, tôn giáo và nghệ thuật) của

20


Kuntowijoyo và các tác giả (1986/1987) nghiên cứu về các nhân tố Islam giáo
trong nghệ thuật biểu diễn truyền thống Java. Công trình xem xét các tổ chức xã
hội, cách nhìn nhận của xã hội và cách nhìn nhận của tôn giáo đến lĩnh vực nghệ
thuật. Kế đến, công trình đề cập đến nghệ thuật Islam giáo trong thời kỳ chuyển

tiếp và phân tích một số thể loại nghệ thuật biểu diễn để chứng minh như nghệ
thuật múa, nghệ thuật âm nhạc.
Đề tài “Masuknya pengaruh Islam di Indonesia” (Sự du nhập ảnh hưởng
của Islam giáo ở Indonesia) của tác giả Dwi Hartini là nghiên cứu có liên quan
đến chương 1 của luận án. Công trình này trình bày quá trình du nhập của Islam
giáo vào Indonesia và sự ảnh hưởng của nó đến nghệ thuật tạo hình, nghệ thuật
văn học và hệ thống chính trị của Indonesia. Bên cạnh đó, công trình còn nêu ra
từng vương triều Islam giáo tại Indonesia và sự ảnh hưởng của Islam giáo đến
mỗi vương triều đó. Qua công trình này, tác giả đã khẳng định Islam giáo đã bén
rễ sâu trong đời sống văn hóa nghệ thuật của quốc gia này và cho đến nay, sự
thâm nhập đó vẫn diễn ra mạnh mẽ.
Qua các công trình được lược thuật ở trên, có thể nhận thấy rằng các công
trình nghiên cứu về sân khấu, âm nhạc và múa Indonesia nói chung đã được đề
cập đến tuy nhiên các công trình nghiên cứu về sân khấu, âm nhạc và múa Java
chưa được đề cập nhiều. Việc nghiên cứu vai trò Islam giáo trong nghệ thuật
biểu diễn Java cũng chưa được các nhà khoa học nghiên cứu sâu.
Thứ tư, liên quan đến lĩnh vực nghệ thuật tạo hình Java, chúng tôi tìm thấy
một số công trình tiêu biểu như sau:
Công trình “Pengantar seni rupa Islam di Indonesia” (Dẫn luận nghệ
thuật tạo hình Islam giáo ở Indonesia) của tác giả Wiyoso Yudoseputro [1986] là
công trình liên quan đến chương 4 của luận án. Công trình này nghiên cứu từng
loại hình của nghệ thuật tạo hình Indonesia như kiến trúc, thủ công, thư pháp.
Trong từng loại hình này, tác giả tiến hành phân tích và so sánh các yếu tố Islam
giáo và các yếu tố bản địa cũng như các yếu tố ảnh hưởng từ Ấn Độ. Cuối cùng,

21


công trình cũng đưa ra nhận định về đặc trưng của nghệ thuật tạo hình Indonesia
cũng như những giá trị của nó.

Công trình “Perkembangan arsitektur masjid di Jawa Timur” (Sự phát triển
kiến trúc thánh đường ở Đông Java) của tác giả Zein M. Wiryoprawiro [1986] là
công trình liên quan đến nghệ thuật kiến trúc, một trong những thể loại của nghệ
thuật tạo hình. Công trình này đi vào khảo sát các thánh đường ở Đông Java từ thời
Islam giáo mới du nhập vào Đông Java cho đến thời điểm hiện nay. Sau đó, tác giả
lấy kiến trúc của ba thánh đường lớn, có kiến trúc tiêu biểu ở đây làm đối tượng
phân tích, đó là thánh đường Quba, Makam Nabi Muhammad và Haram và sau đó
đưa ra nhận định chung về đặc điểm của thánh đường ở khu vực Đông Java và cũng
có so sánh sơ lược với kiến trúc thánh đường ở Trung Java.
Công trình “Seni rupa Islam: pertumbuhan dan perkembangan” (Nghệ thuật
tạo hình Islam: sự hình thành và phát triển) của tác giả Oloan Situmorang [1993] là
công trình nghiên cứu liên quan trực tiếp đến chương 4 của luận án. Trước hết, công
trình trình bày về nghệ thuật Islam giáo và sự phát triển của nó ra khu vực bên
ngoài. Kế đến, công trình trình bày và phân tích từng thành tố của nghệ thuật tạo
hình Islam giáo như nghệ thuật kiến trúc, nghệ thuật thư pháp, nghệ thuật trang trí,
nghệ thuật vẽ và nghệ thuật thủ công. Các khái niệm và khối kiến thức về nghệ
thuật tạo hình Islam giáo trong công trình này sẽ đóng góp rất nhiều về mặt phân
loại loại hình nghệ thuật cũng như giúp so sánh để nhận diện những yếu tố Islam
giáo trong nghệ thuật tạo hình Java.
Công trình “Yogya dalam peta seni rupa kontemporer Indonesia” (Yogya
trong bản đồ nghệ thuật tạo hình đương đại Indonesia) của tập thể tác giả [2000] là
công trình nghiên cứu vấn đề nghệ thuật tạo hình đương đại. Công trình này là tập
hợp các bài viết liên quan đến nghệ thuật tạo hình Yogyakarta truyền thống và hiện
đại. Công trình này đưa ra một số nhận định về xu hướng phát triển của nghệ thuật
tạo hình Yogyakarta cũng như một số nhận định về ngữ cảnh truyền thống và xã hội
chính trị có liên quan đến loại hình nghệ thuật này.

22

Luận văn “Perlindungan cipta atas motif batik sebagai warisan budaya
bangsa” (Bảo vệ quyền sở hữu cho hoa văn batik - một di sản văn hoá dân tộc)
của tác giả Rindia Fanny Kusumaningtyas [2009] là công trình liên quan đến
nghệ thuật tạo hình. Công trình này nghiên cứu thể loại hội hoạ, cụ thể là hoa
văn batik. Trước hết, công trình trình bày về lịch sử hình thành và phát triển
batik ở Indonesia như Yogyakarta, Surakarta và v.v. Sau đó, công trình đưa ra
một số đặc điểm nổi bật của các hoa văn batik và một số hoa văn đặc trưng của
một số vùng ở Indonesia. Cuối cùng, công trình đưa ra một số kiến nghị để bảo
vệ bản quyền cho hoa văn batik Indonesia.
Qua những công trình nêu ra ở trên, có thể nhận thấy rằng các nghiên cứu
về nghệ thuật tạo hình Indonesia nói chung đã được các nhà khoa học quan tâm
đến. Tuy nhiên, vai trò của Islam giáo trong nghệ thuật tạo hình Indonesia cũng
như Java chưa được nghiên cứu sâu. Phần lớn các công trình này chỉ dừng lại ở
việc chỉ ra sự hiện diện của các nhân tố Islam giáo.
* Nhận xét chung:
Qua việc lược thuật những công trình nghiên cứu ở Việt Nam và nước ngoài
có liên quan đến đề tài luận án, chúng tôi có thể nhận định rằng việc nghiên cứu
trực tiếp và chuyên sâu về ảnh hưởng của Islam giáo đến nghệ thuật Java chưa được
chú trọng nhiều. Phần lớn các nghiên cứu đều tập trung vào việc nhận diện các nhân
tố Islam giáo trong văn hóa Indonesia nói chung và văn hóa Java nói riêng. Tuy
nhiên, trong thực tế những yếu tố Islam giáo đóng một vai trò rất quan trọng trong
việc định hình nền nghệ thuật Java nói riêng và nghệ thuật Indonesia nói chung. Do
vậy, đề tài này sẽ phải làm rõ vai trò Islam giáo trong nghệ thuật Java và sự sáng tạo
của người Java trong giao lưu tiếp biến văn hóa.
Ngoài những công trình được liệt kê ở trên, chúng tôi còn tìm thấy nhiều bài
viết, bài báo, công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài được đăng tải trên các
báo và tạp chí ở Indonesia, Việt Nam cũng như các nước nhưng vì thời gian có hạn
nên chúng tôi chưa đề cập đến trong phần này.

23

4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tư liệu
4.1. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện đề tài luận án, chúng tôi tiếp cận theo hướng địa văn hóa, sử văn
hóa và vận dụng một số phương pháp nghiên cứu và kỹ thuật xử lý tư liệu như sau:
4.1.1. Phương pháp điền dã dân tộc học
Phương pháp này được sử dụng để thu thập thông tin của đề tài nghiên
cứu. Chúng tôi tiến hành khảo sát thực địa nhiều lần tại hai khu vực Yogyakarta
và Surakarta miền Trung của đảo Java. Tuy nhiên, có hai đợt thực địa mà chúng
tôi thu thập được nhiều thông tin và tư liệu nhất cho luận án là vào tháng 7 năm
2008 và tháng 7 năm 2010. Mỗi đợt thực địa kéo dài gần một tháng. Chúng tôi
tham dự và quan sát phong tục tập quán, làng nghề thủ công, hoạt động nghệ
thuật tại các làng Deresan, Bantul ở tỉnh đặc khu Yogyakarta và tại các làng
Sala, Karangbangun ở tỉnh Surakarta. Qua các đợt khảo sát này, chúng tôi đã ghi
nhận được nhiều thông tin về văn hóa Java, Islam giáo Java và chụp được nhiều
hình ảnh về nghệ thuật Java cho đề tài luận án.
4.1.2. Phương pháp phỏng vấn sâu
Phương pháp phỏng vấn sâu được dùng để thu thập thông tin về đề tài nghiên
cứu. Trước hết, chúng tôi tiến hành phỏng vấn các chuyên gia nghiên cứu văn hóa
nghệ thuật ở Khoa Văn hóa học, Trung tâm nghiên cứu Xã hội Đông Nam Á trường
Đại học Gadjah Mada, Yogyakarta và Khoa Văn học và nghệ thuật tạo hình, trường
Đại học Sebelas Maret, Surakarta. Kế đến, chúng tôi tiến hành phỏng vấn các nghệ
nhân nghệ thuật biểu diễn và nghệ thuật tạo hình ở khu vực Yogyakarta và khu vực
Surakarta. Cuối cùng, chúng tôi phỏng vấn một số người dân Java ở khu vực mà
chúng tôi thực hiện điền dã để nắm sơ lược về bức tranh văn hóa nghệ thuật Java.
4.1.3. Phương pháp khảo sát tư liệu
Phương pháp khảo sát tư liệu được sử dụng để tập hợp nguồn dữ liệu cho
đề tài nghiên cứu. Nghiên cứu bất kỳ lĩnh vực nào cũng đòi hỏi phải tham khảo,
nghiên cứu các tài liệu đã được công bố dưới nhiều hình thức khác nhau để nắm

24