THỰC TRẠNG VÀ ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ TÀI NGUYÊN ĐẤT NGẬP NƯỚC VÙNG ĐÔNG BẮC HUYỆN HÓC MÔN, TP. HỒ CHÍ MINH

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

Nguyễn Thị Oanh

THỰC TRẠNG VÀ ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN
KINH TẾ TÀI NGUYÊN ĐẤT NGẬP NƯỚC
VÙNG ĐÔNG BẮC HUYỆN HÓC MÔN,
TP. HỒ CHÍ MINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC

Thành phố Hồ Chí Minh – 2016


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

Nguyễn Thị Oanh

THỰC TRẠNG VÀ ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN
KINH TẾ TÀI NGUYÊN ĐẤT NGẬP NƯỚC
VÙNG ĐÔNG HUYỆN BẮC HÓC MÔN,
TP. HỒ CHÍ MINH

Chuyên ngành : Địa lí học
Mã số
: 60 31 05 01
LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
GS.TSKH. PHAN LIÊU

Thành phố Hồ Chí Minh – 2016


 
 

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi.
Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và
chưa từng được công bố ở bất kì công trình nào khác.
Các số liệu, trích dẫn được phép công bố và có dẫn nguồn đầy đủ.
Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Oanh

 
 


 
 

LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình học tập và nghiên cứu, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của
các thầy cô, gia đình và bạn bè. Tôi xin tỏ lòng biết ơn sâu sắc và xin gửi lời cảm ơn
chân thành đến:
Tập thể thầy, cô giáo khoa Địa Lí, trường Đại học Sư phạm TP. HCM đã truyền
dạy những kiến thức chuyên ngành quý báu và đưa ra những góp ý giúp tôi hoàn thành
luận văn này.

GS.TSKH Phan Liêu, Viện trưởng Viện Địa lí Sinh thái & Môi trường, người đã
đề xuất ý tưởng, tận tình hướng dẫn và truyền đạt những kiến thức chuyên môn sâu sắc
giúp tôi hoàn thành luận văn này.
PGS.TS Trần Hợp, Chuyên gia phân loại thực vật đã giúp đỡ xác định tên một số
cây trên Đất ngập nước; NCS.ThS Trần Thiện Phong, Chuyên viên Phòng Tài nguyên
& Môi trường huyện Hóc Môn, TP. HCM; ThS. Lưu Hải Tùng, Chuyên viên phòng Tài
nguyên Đất, Viện Địa lí Tài nguyên TP. HCM và ThS. Võ Mạnh Khang, Đội Thanh tra
Môi trường huyện Hóc Môn thuộc Sở Xây dựng TP. HCM đã tận tình giúp đỡ khảo sát
thực địa, điều tra nông hộ và một số kĩ năng chuyên môn giúp tôi thực hiện luận văn
này.
Phòng Sau Đại học, trường ĐH Sư phạm TP. HCM hỗ trợ những thủ tục, cung cấp
giấy giới thiệu thực hiện luận văn; UBND huyện Hóc Môn, các Cán bộ, Chuyên viên
của các phòng ban thuộc huyện Hóc Môn đã cho phép phỏng vấn và cung cấp tài liệu
giúp tôi thực hiện đề tài này.
Các chuyên gia ĐNN đã cho phép phỏng vấn xin ý kiến liên quan đến vấn đề nghiên
cứu; Các đại diện hộ nông dân xã Nhị Bình và Đông Thạnh, huyện Hóc Môn, TP. HCM
đã nhiệt tình trả lời phiếu điều tra nông hộ.
Đặc biệt là gia đình, bạn bè đã tạo điều kiện và luôn động viên giúp tôi vượt qua
khó khăn để hoàn thành luận văn này.
Tôi xin chân thành cảm ơn.
Tác giả luận văn
Nguyễn Thị Oanh

 
 


 
 

MỤC LỤC
Lời cam đoan
Lời cảm ơn
Mục lục
Danh mục các chữ viết tắt
Danh mục các bảng
Danh mục các hình ảnh, biểu đồ, bản đồ
MỞ ĐẦU.................................................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................................ 1
2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................................... 3
3. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................................ 3
4. Giới hạn nghiên cứu........................................................................................................... 3
5. Nội dung nghiên cứu.......................................................................................................... 4
6. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 4
7. Ý nghĩa đề tài ..................................................................................................................... 8
CHƯƠNG 1: CƠ SỞ KHOA HỌC VÀ LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN KINH
TẾ TÀI NGUYÊN ĐẤT NGẬP NƯỚC.................................................................................. 9
1.1. Cơ sở lí luận ....................................................................................................................... 9
1.1.1. Đất ngập nước .............................................................................................................. 9
1.1.1.1. Định nghĩa ............................................................................................................ 9
1.1.1.2. Đặc điểm đất ngập nước....................................................................................... 9
1.1.1.3. Chức năng và giá trị đất ngập nước ................................................................... 10
1.1.2. Phân loại đất ngập nước ............................................................................................. 11
1.1.2.1. Ý nghĩa phân loại đất ngập nước với phát triển kinh tế đất ngập nước ............. 11
1.1.2.2. Phân loại đất ngập nước ..................................................................................... 11
1.1.3. Phát triển kinh tế tài nguyên đất ngập nước .............................................................. 13
1.1.3.1. Khái niệm ........................................................................................................... 13
1.1.3.2. Vai trò của phát triển kinh tế tài nguyên đất ngập nước .................................... 14
1.1.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế tài nguyên đất ngập nước .................. 16
1.1.4.1. Vị trí địa lí .......................................................................................................... 16

1.1.4.2. Nhân tố tự nhiên ................................................................................................. 16
1.1.4.3. Nhân tố kinh tế - xã hội ...................................................................................... 18

 
 


 
 

1.2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................................................. 20
1.2.1. Sự phân bố và chức năng, giá trị của đất ngập nước ở Việt Nam ............................. 20
1.2.1.1. Phân bố đất ngập nước ....................................................................................... 20
1.2.1.2. Chức năng và giá trị đất ngập nước ................................................................... 20
1.2.2. Phân loại đất ngập nước ở Việt Nam ......................................................................... 21
1.2.2.1. Sự cần thiết xây dựng hệ thống phân loại đất ngập nước riêng cho nước ta ..... 21
1.2.2.2. Một số tiêu chí phân loại đất ngập nước ............................................................ 21
1.2.2.3. Hệ thống phân loại đất ngập nước ở Việt Nam.................................................. 21
1.2.3. Thực trạng phát triển kinh tế tài nguyên đất ngập nước Việt Nam ........................... 23
1.2.3.1. Nông nghiệp ....................................................................................................... 23
1.2.3.2. Công nghiệp ....................................................................................................... 26
1.2.3.3. Dịch vụ ............................................................................................................... 26
1.2.4. Vấn đề quản lí và sử dụng đất ngập nước trong phát triển kinh tế ............................ 28
1.2.5. Chỉ tiêu đánh giá hiệu quả kinh tế của các loại hình sản xuất trên đất ngập nước .... 29
1.3. Lịch sử nghiên cứu kinh tế tài nguyên đất ngập nước ................................................. 30
1.3.1. Thế giới ...................................................................................................................... 30
1.3.2. Việt Nam .................................................................................................................... 31
CHƯƠNG 2: PHÂN LOẠI VÀ QUỸ ĐẤT NGẬP NƯỚC VÙNG ĐÔNG BẮC HUYỆN
HÓC MÔN .............................................................................................................................. 34
2.1. Các yếu tố hình thành đất ngập nước ............................................................................ 34

2.1.1. Khí hậu ....................................................................................................................... 34
2.1.2. Đá mẹ, địa hình và địa mạo ....................................................................................... 34
2.1.3. Thủy văn .................................................................................................................... 35
2.1.4. Thực vật ..................................................................................................................... 37
2.1.5. Đất .............................................................................................................................. 38
2.1.5.1. Các nhóm đất ..................................................................................................... 38
2.1.5.2. Đất dưới đất ngập nước ...................................................................................... 40
2.2. Phân loại và quỹ đất ngập nước vùng Đông Bắc huyện Hóc Môn .............................. 42
2.2.1. Thang phân vị đất ngập nước..................................................................................... 42
2.2.2. Bảng phân loại và bản đồ đất ngập nước vùng Đông Bắc huyện Hóc Môn .............. 44
2.2.3. Quỹ đất ngập nước ..................................................................................................... 47
2.2.4. Đánh giá quỹ đất ngập nước vùng Đông Bắc huyện Hóc Môn ................................. 50

 
 


 
 

CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ TÀI NGUYÊN ĐẤT NGẬP
NƯỚC VÙNG ĐÔNG BẮC HUYỆN HÓC MÔN............................................................... 51
3.1. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế tài nguyên đất ngập nước vùng Đông
Bắc huyện Hóc Môn ............................................................................................................... 51
3.1.1. Vị trí địa lí .................................................................................................................. 51
3.1.2. Nhân tố tự nhiên ........................................................................................................ 51
3.1.2.1. Tài nguyên đất .................................................................................................... 51
3.1.2.2. Đặc điểm địa hình .............................................................................................. 51
3.1.2.3. Tài nguyên khí hậu ............................................................................................. 53
3.1.2.4. Tài nguyên nước................................................................................................. 53

3.1.2.5. Tài nguyên sinh vật ............................................................................................ 54
3.1.3. Nhân tố kinh tế - xã hội ............................................................................................. 54
3.1.3.1. Dân cư và lao động ............................................................................................ 54
3.1.3.2. Cơ sở hạ tầng và vật chất kĩ thuật ...................................................................... 55
3.1.3.3. Tiến bộ khoa học kĩ thuật và công nghệ ............................................................ 57
3.1.3.4. Vốn đầu tư .......................................................................................................... 58
3.1.3.5. Thị trường .......................................................................................................... 58
3.1.3.6. Đường lối, chính sách phát triển kinh tế ............................................................ 58
3.1.3.7. Liên kết nội vùng và liên vùng........................................................................... 58
3.1.4. Đánh giá chung .......................................................................................................... 59
3.1.4.1. Thuận lợi ............................................................................................................ 59
3.1.4.2. Khó khăn ............................................................................................................ 59
3.2. Thực trạng phát triển kinh tế tài nguyên đất ngập nước vùng Đông Bắc huyện Hóc
Môn .......................................................................................................................................... 60
3.2.1. Khái quát tình hình phát triển kinh tế ........................................................................ 60
3.2.2. Nông nghiệp ............................................................................................................... 62
3.2.2.1. Quy mô và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ......................................... 62
3.2.2.2. Biến động sử dụng đất ngập nước trong nông nghiệp ....................................... 63
3.2.2.3. Tình hình sản xuất nông nghiệp ......................................................................... 64
3.2.2.4. Kết quả điều tra xã hội học ................................................................................ 83
3.2.3. Dịch vụ....................................................................................................................... 88
3.2.4. Đánh giá chung thực trạng phát triển kinh tế tài nguyên đất ngập nước ................... 89

 
 


 
 

3.2.4.1. Về tình hình sản xuất nông nghiệp..................................................................... 89
3.2.4.2. Về tiềm năng phát triển một số loại hình sản xuất ............................................. 91
3.2.4.3. Một số vấn đề đặt ra trong phát triển kinh tế tài nguyên đất ngập nước ............ 91
CHƯƠNG 4: ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ TÀI NGUYÊN ĐẤT NGẬP
NƯỚC VÙNG ĐÔNG BẮC HUYỆN HÓC MÔN............................................................... 93
4.1. Cơ sở xây dựng định hướng............................................................................................ 93
4.1.1. Triết lí sử dụng đất ngập nước của công ước Ramsar ............................................... 93
4.1.2. Nghị định của chính phủ về bảo tồn, phát triển bền vững các vùng đất ngập nước .. 93
4.1.3. Xu hướng tất yếu phát triển các mô hình kinh tế sinh thái hiện đại .......................... 95
4.1.4. Đất ngập nước và biến đổi khí hậu ............................................................................ 97
4.1.5. Chương trình xây dựng Nông thôn mới của vùng Đông Bắc huyện Hóc Môn ......... 97
4.1.6. Thực trạng và tiềm năng phát triển kinh tế đất ngập nước vùng Đông Bắc huyện Hóc
Môn........................................................................................................................................... 98
4.2. Định hướng phát triển kinh tế tài nguyên đất ngập nước vùng Đông Bắc huyện Hóc
Môn đến năm 2030 ................................................................................................................. 98
4.2.1. Một số chỉ tiêu định hướng phát triển ........................................................................ 98
4.2.1.1. Quy mô sử dụng ĐNN trong Nông-ngư nghiệp................................................. 98
4.2.1.2. Cơ cấu giá trị sản xuất Nông-ngư nghiệp .......................................................... 99
4.2.1.3. Quy mô sản xuất nông nghiệp.......................................................................... 100
4.2.2. Phát triển nông nghiệp đô thị sinh thái .................................................................... 103
4.2.3. Phân bố các mô hình kinh tế sinh thái trên các đơn vị đất ngập nước ..................... 104
4.2.4. Phát triển mô hình du lịch sinh thái nông nghiệp đô thị .......................................... 107
4.2.5. Vấn đề phát triển công nghiệp ................................................................................. 109
4.2.6. Phát triển kinh tế đất ngập nước kết hợp bảo tồn .................................................... 109
4.3. Giải pháp thúc đẩy thực hiện định hướng .................................................................. 110
4.3.1. Giải pháp chung ....................................................................................................... 110
4.3.1.1. Nhóm giải pháp về chính sách ......................................................................... 110
4.3.1.2. Nhóm giải pháp về quy hoạch, quản lí và tổ chức sản xuất ............................. 111
4.3.1.3. Nhóm giải pháp về phát triển cơ sở hạ tầng và khoa học, kĩ thuật .................. 112
4.3.1.4. Nhóm giải pháp về kinh tế ............................................................................... 113

4.3.1.5. Nhóm giải pháp về bảo vệ môi trường ............................................................. 114
4.3.2. Giải pháp cụ thể ....................................................................................................... 114

 
 


 
 

4.3.2.1. Giải pháp thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp ....................................... 114
4.3.2.2. Giải pháp thúc đẩy phát triển nông nghiệp sinh thái........................................ 115
4.3.2.3. Giải pháp thúc đẩy phát triển du lịch sinh thái ................................................ 115
4.3.2.4. Giải pháp thực hiện phân bố các mô hình kinh tế trên đất ngập nước ............. 116
4.3.2.5. Giải pháp bảo tồn đất ngập nước ..................................................................... 117
KẾT LUẬN ........................................................................................................................... 118
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ .............................. 120
TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................................... 121
PHỤ LỤC

 
 


 
 

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
ĐBHM

: Đông Bắc huyện Hóc Môn

ĐBSCL

: Đồng Bằng Sông Cửu Long

ĐBSH

: Đồng Bằng Sông Hồng

ĐNB

: Đông Nam Bộ

ĐNN

: Đất ngập nước

HGM

: Thủy địa mạo

HST

: Hệ sinh thái

KT-XH

: Kinh tế - xã hội

KTST

: Kinh tế sinh thái

TP. HCM

: Thành phố Hồ Chí Minh

 
 


 
 

DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1. Các chức năng, hàng hóa và dịch vụ sinh thái của ĐNN ......................................... 10
Bảng 1.2. Tình hình sản xuất lúa gạo của nước ta giai đoạn 1990-2015.................................. 23
Bảng 1.3. Quy mô chăn nuôi của nước ta năm 2014 ................................................................ 24
Bảng 1.4. Tình hình khai thác và nuôi trồng thủy sản nước ta, giai đoạn 2005-2014 .............. 25
Bảng 1.5. Một số loại thực vật ĐNN dùng làm dược liệu ........................................................ 26
Bảng 1.6. Các vùng ĐNN của nước ta được công nhận là khu Ramsar, tính đến 02/2016...... 27
Bảng 2.1. Các điểm lấy mẫu đất dưới ĐNN tiêu biểu tại vùng ĐBHM ................................... 40
Bảng 2.2. Mô tả hình thái phẫu diện đất dưới ĐNN tiêu biểu .................................................. 41
Bảng 2.3. Tính chất đất dưới ĐNN tiêu biểu ............................................................................ 42
Bảng 2.4. Bảng phân loại ĐNN vùng ĐBHM .......................................................................... 45
Bảng 2.5. Quỹ ĐNN vùng ĐBHM ........................................................................................... 47
Bảng 2.6. Phân bố ĐNN vùng ĐBHM theo xã ........................................................................ 48
Bảng 3.1. Cơ cấu giá trị sản xuất theo ngành của vùng ĐBHM, giai đoạn 2005-2014 ........... 60
Bảng 3.2. Cơ cấu giá trị sản xuất theo ngành của xã Đông Thạnh và Nhị Bình, năm 2014 .... 61

Bảng 3.3. Cơ cấu sử dụng đất vùng ĐBHM, giai đoạn 2005-2014 .......................................... 61
Bảng 3.4. Cơ cấu giá trị sản xuất Nông-lâm-ngư nghiệp vùng ĐBHM, giai đoạn 2005-2014 62
Bảng 3.5. Cơ cấu giá trị sản xuất ngành Nông nghiệp vùng ĐBHM, giai đoạn 2005-2014 .... 63
Bảng 3.6. Tình hình sử dụng ĐNN trong nông nghiệp vùng ĐBHM, giai đoạn 2005-2014 ... 63
Bảng 3.7. Diện tích và giá trị sản xuất ngành trồng trọt vùng ĐBHM, giai đoạn 2005-2014.. 64
Bảng 3.8. Diện tích và giá trị sản xuất các cây hàng năm vùng ĐBHM, giai đoạn 20052014………………………………………….……………………………….......67
Bảng 3.9. Tình hình sản xuất rau của vùng ĐBHM, giai đoạn 2010-2014 .............................. 67
Bảng 3.10. Diện tích và giá trị sản xuất các cây lâu năm vùng ĐBHM, giai đoạn 2005-2014 73
Bảng 3.11. Tình hình sản xuất cây ăn trái vùng ĐBHM, năm 2014 ........................................ 74
Bảng 3.12. Tình hình sản xuất hoa, cây kiểng vùng ĐBHM, năm 2014 .................................. 78
Bảng 3.13. Tình hình chăn nuôi vùng ĐBHM, giai đoạn 2005-2014 (giá thực tế) .................. 81
Bảng 3.14. Tổng hợp thông tin điều tra nông hộ vùng ĐBHM ................................................ 85
Bảng 3.15. Tổng hợp kết quả điều tra nông hộ vùng ĐBHM sơ bộ ......................................... 85
Bảng 3.16. Kết quả thống kê mô tả sản lượng thu hoạch bình quân quân phương các loại hình
sản xuất được điều tra tại ĐBHM xuất từ trang tính Excel Data Analysic ........... 86

 
 


 
 

Bảng 3.17. Hiệu quả kinh tế/năm của các loại hình sản xuất được điều tra vùng ĐBHM, năm
2016…………………………………………………………………………...…...87
Bảng 4.1. Dự kiến diện tích đất Nông-ngư nghiệp vùng ĐBHM, giai đoạn 2014-2030.......... 99
Bảng 4.2. Dự kiến giá trị sản xuất Nông-ngư nghiệp (giá thực tế) vùng ĐBHM, giai đoạn
2014-2030………………………………………...…………………………...…...99
Bảng 4.3. Dự kiến giá trị sản xuất nông nghiệp (giá thực tế) vùng ĐBHM, giai đoạn 20142030………………………………………………………………………....…....100
Bảng 4.4. Dự kiến quy mô và giá trị sản xuất ngành trồng trọt (giá thực tế) vùng ĐBHM, .. 100

Bảng 4.5. Dự kiến quy mô và giá trị chăn nuôi (giá thực tế) vùng ĐBHM, giai đoạn 20142030 theo Quy hoạch của vùng ĐBHM, 2014 ....................................................... 101
Bảng 4.6. Dự kiến quy mô và giá trị nuôi trồng thủy sản (giá thực tế) vùng ĐBHM, giai đoạn
2014-2030 theo Quy hoạch của vùng ĐBHM, 2014………………….....……….101
Bảng 4.7. Đề xuất quy mô sản xuất nông nghiệp vùng ĐBHM giai đoạn 2014-2030 của Bản
luận văn, 2016…………………………………...…………………..….....……..102

 
 


 
 

DANH MỤC CÁC HÌNH ẢNH, BIỂU ĐỒ VÀ BẢN ĐỒ
Hình 1.1. Hệ sinh thái ĐNN ..................................................................................................... 14
Hình 1.2. Nhóm quốc gia có sản lượng rau đứng đầu thế giới năm 2014 ................................ 24
Hình 2.1. Bản đồ đất vùng ĐBHM ........................................................................................... 39
Hình 2.2. Sơ đồ phương pháp luận thành lập bản đồ ĐNN vùng ĐBHM................................ 44
Hình 2.3. Bản đồ ĐNN vùng ĐBHM ....................................................................................... 46
Hình 2.4. Cấu trúc qũy ĐNN vùng ĐBHM, năm 2016 ............................................................ 47
Hình 3.1. Bản đồ hành chính vùng ĐBHM .............................................................................. 52
Hình 3.2. Cơ cấu giá trị sản xuất theo ngành vùng ĐBHM, giai đoạn 2005-2014 .................. 60
Hình 3.3. Cơ cấu giá trị sản xuất ngành trồng trọt vùng ĐBHM, giai đoạn 2005-2014 .......... 64
Hình 3.4. Bản đồ thực trạng phát triển kinh tế ĐNN vùng ĐBHM.......................................... 66
Hình 3.5. Cánh đồng rau muống tại ấp 1, xã Nhị Bình ............................................................ 68
Hình 3.6. Ruộng cải bẹ xanh tại ấp 4, xã Đông Thạnh ............................................................. 68
Hình 3.7. Cơ cấu giá trị sản xuất chăn nuôi vùng ĐBHM, giai đoạn 2005-2014 .................... 81
Hình 4.1. Bản đồ đề xuất định hướng phát triển kinh tế ĐNN vùng ĐBHM ......................... 106