Cạnh tranh mỹ nga tại mỹ latinh những năm đầu thế kỷ XXI

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
----------------------------------

TẠ MAI LY

CẠNH TRANH MỸ - NGA
TẠI MỸ LATINH NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ XXI

Chuyên ngành: Quan hệ quốc tế
Mã số: 60 31 02 06

LUẬN VĂN THẠC SĨ QUỐC TẾ HỌC

Người hướng dẫn khoa học: TS. Đặng Minh Đức

Hà Nội – 2016


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU

6

CHƯƠNG 1: NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN CẠNH TRANH MỸ - NGA TẠI MỸ LATINH
NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ XXI 15
1.1. Nhân tố ngoại sinh tác động đến cạnh tranh Mỹ – Nga tại Mỹ Latinh

15

1.1.1 Nhân tố thế giới ..................................................................................................................15

1.1.2. Nhân tố khu vực .................................................................................................................21
1.2. Nhân tố nội sinh tác động đến cạnh tranh Mỹ – Nga tại Mỹ Latinh Error! Bookmark not
defined.
1.2.1. Nhân tố từ phía Mỹ ............................................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.1.1 Lợi ích của Mỹ đối với Mỹ Latinh .................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.1.2. Chính sách của Mỹ đối với Mỹ Latinh ............................ Error! Bookmark not defined.
1.2.2. Nhân tố từ phía Nga .............................................................. Error! Bookmark not defined.
1.2.2.1 Lợi ích của Nga đối với Mỹ Latinh ................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.2.2. Chính sách của Nga đối với Mỹ Latinh ........................... Error! Bookmark not defined.
1.3. Tiểu kết chương 1Error! Bookmark not defined.
CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG CẠNH TRANH MỸ-NGA TẠI MỸ LATINH NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ
XXI Error! Bookmark not defined.
2.1. Thực trạng cạnh tranh Mỹ - Nga trong lĩnh vực chính trị
defined.

Error! Bookmark not

2.1.1. Giai đoạn 2000 – 2008 ........................................................... Error! Bookmark not defined.
2.1.2. Giai đoạn 2008 – nay ............................................................. Error! Bookmark not defined.
2.2. Thực trạng cạnh tranh Mỹ - Nga trong lĩnh vực an ninh – quốc phòng
Bookmark not defined.

Error!

2.2.1. Giai đoạn 2000 – 2008 ........................................................... Error! Bookmark not defined.
2.2.2. Giai đoạn 2008 – nay ............................................................. Error! Bookmark not defined.
2.3. Tiểu kết chương 2Error! Bookmark not defined.
CHƯƠNG 3: ĐÁNH GIÁ VÀ TÁC ĐỘNG CỦA CẠNH TRANH MỸ-NGA TẠI MỸ LATINH ĐỐI VỚI
QUAN HỆ QUỐC TẾ NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ XXI
Error! Bookmark not defined.

3.1. Một số đánh giá về cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ XXI
Error! Bookmark not defined.
3.2. Tác động của cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ XXI
Error! Bookmark not defined.
3.2.1. Đối với thế giới ....................................................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.2. Đối với khu vực Mỹ Latinh ..................................................... Error! Bookmark not defined.
3.3. Tiểu kết chương 3Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN

Error! Bookmark not defined.

TÀI LIỆU THAM KHẢO 42
Tiếng Việt ......................................................................................................................................42
Ngoại ngữ ......................................................................................................................................43


BẢNG CÁC CHỮ VIẾT TẮT
Từ viết tăt́

Tiếng Anh

Tiếng Việt

EU

European Union

Liên minh châu Âu

BRICS

Brazil – Russia – India – China – South
Africa

Khối bao gồm các nền kinh tế mới nổi,
Brazil – Nga - Ấn Độ - Trung Quốc –
Nam Phi

ALBA

The Bolivarian Alliance for the Peoples
of Our America

Liên minh Bolivar dành cho các dân tộc
Châu Mỹ

UNASUR

The Union of South American Nations

Liên minh các quốc gia Nam Mỹ

MERCOSUR

Southern Common Market

Khối thị trường chung Nam Mỹ

USD

United States Dollar

Đô la Mỹ

GDP

Gross Domestic Product

Tổng sản phẩm quốc dân

OAS

Organization of American States

Tổ chức các quốc gia Châu Mỹ

FARC

The Revolutionary Armed Forces of
Colombia

Lực lượng vũ trang Cách mạng
Colombia

CELAC

The Community of Latin American and
Caribbean States

Cộng đồng các quốc gia Mỹ Latinh và
Caribbean

UNSC

United Nations Security Council

Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc

NATO

The North Atlantic Treaty
Organization

Khối Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương

FTA

Free Trade Agreement

Hiệp định thương mại tự do

NED

National Endowment for Democracy

Tổ chức yểm trợ dân chủ quốc gia

OTI

Office of Transition Initiatives

Văn phòng các sáng kiến chuyển tiếp


APEC

Asia-Pacific Economic Cooperation

Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái
Bình Dương

RIMPAC

the Rim of the Pacific Exercise

Tập trận Vành đai Thái Bình Dương

SEAL

Sea, Air and Land

Lực lượng đặc nhiệm SEAL

USAID

The United States Agency for
International Development

Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ

COP21

Conference of the Parties

Hội nghị về Biến đổi khí hậu của Liên
Hiệp Quốc


MỞ ĐẦU
1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI
Mỹ Latinh là một khu vực đông dân số, diện tích rộng, tài nguyên
thiên nhiên phong phú và sở hữu đường bờ biển dài. Khu vực này bao
gồm 33 quốc gia với tổng diện tích hơn 20 triệu km2 (chiếm khoảng
14,7% diện tích thế giới) và trên 550 triệu dân (chiếm khoảng 8% dân số
thế giới). Mỹ Latinh hiện đang có nhiều bước chuyển mình về kinh tế; với
vị trí địa chiến lược của mình, khu vực này vốn được coi là “sân sau” của
Mỹ. Tuy nhiên trong những thập niên đầu của thế kỷ XXI, đặc biệt là sau
sự kiện 11/9/2001 và cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008, vị
thế của Mỹ ở Mỹ Latinh đang dần suy giảm. Trong khi đó, Nga đã bắt
đầu chú ý đến khu vực này và đang gia tăng hợp tác với Mỹ Latinh ngay
từ những năm đầu thế kỷ XXI.
Giờ đây Mỹ Latinh đã trở thành khu vực hấp dẫn rất nhiều nước
lớn như Trung Quốc, Nga, EU và Nhật Bản. Trước những thay đổi về
tình hình khu vực và thế giới trong những năm đầu thế kỷ XXI, Nga đã và
đang nỗ lực nối lại hợp tác với các nước khu vực Mỹ Latinh. Những thay
đổi trong chính sách của Nga đối với Mỹ Latinh và sự cạnh tranh lợi ích
Mỹ - Nga tại khu vực này có ý nghĩa rất lớn đối với quan hệ quốc tế nói
chung và khu vực Mỹ Latinh nói riêng.

Luận văn tập trung nghiên cứu về cạnh tranh lợi ích giữa Mỹ và
Nga tại Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ XXI, có ý nghĩa cấp thiết trong
bối cảnh những nghiên cứu về khu vực này còn nhiều hạn chế. Hơn


nữa, chưa có nhiều công trình nghiên cứu về cạnh tranh Mỹ - Nga tại
khu vực Mỹ Latinh đầy tiềm năng; sự canh tranh lợi ích giữa hai cường
quốc này không chỉ có tác động đơn thuần đối với những nước liên quan
mà còn có ảnh hưởng nhất định đến cục diện quan hệ quốc tế.
2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI
Cạnh tranh Mỹ - Nga ở Mỹ Latinh là đề tài vẫn còn khá mới ở cả trong
nước lẫn nước ngoài. Những thập niên đầu của thế kỷ XXI, nhiều nhà khoa học
lịch sử và quan hệ quốc tế đã có những nghiên cứu về mối quan hệ cạnh tranh
này nhưng chủ yếu vẫn tập trung vào chính sách của Nga và Mỹ đối với khu vực
Mỹ latinh chứ chưa chú trọng vào mối quan hệ cạnh tranh giữa hai cường quốc
này.
2.1. Nghiên cứu nước ngoài
Đề tài này cũng được các học giả nước ngoài chú ý đến, nhưng những
công trình chủ yếu phân tích mối quan hệ giữa Nga và Mỹ Latinh, sự thay đổi
chính sách của Nga đối với khu vực này, và sự suy giảm quyền lực của Mỹ tại
Mỹ Latinh.
- Nghiên cứu của tác giả Stephen Blank (2009), Russia in Latin America:
Geopolitical Games in the US’s Neighborhood, Russia/NIS Center. Bài nghiên
cứu này của ông chủ yếu phân tích các chính sách và mục tiêu của Nga ở Mỹ
Latinh, những chiến thuật của Nga để giành ảnh hưởng tại khu vực này và chỉ ra
mối quan hệ của Nga với một số các quốc gia có vấn đề với Mỹ trong khu vực
Mỹ Latinh, cụ thể là Cuba và Venezuela. Đây là công trình nghiên cứu sát với đề
tài ―cạnh tranh Mỹ - Nga tại khu vực Mỹ Latinh đầu thế kỷ XXI‖ nhất, tuy nhiên
tác giả vẫn chưa làm rõ cạnh tranh trên một số lĩnh vực, chủ yếu vẫn chỉ phân

tích chính sách và mối quan hệ của Nga tại Mỹ Latinh – khu vực được coi là sân
sau của Mỹ.
- Nghiên cứu của Stephan Blank (2010), Russia and Latin America:
Motives and Consequences, Challenges to Security in the Hemisphere Task
Force, Center for Hemisphere Policy, University of Miami. Nghiên cứu đã chỉ ra
những tác động của việc Nga can thiệp vào khu vực Mỹ Latinh. Đồng thời, ông
cũng đưa ra các chính sách, mục tiêu của Nga khi xâm nhập vào khu vực này.
Trong đó, Venezuela và Cuba là hai quốc gia nhận được nhiều sự quan tâm của
chính quyền Nga nhất. Nghiên cứu của Stephen Blank cũng đã đề cập đến yếu tố
chính trị nội bộ của Nga trong vấn đề ngoại giao với Mỹ Latinh, đây là điểm ít
khi được đề cập đến trong những nghiên cứu về quan hệ giữa Nga và khu vực
Mỹ Latinh.
- Một nghiên cứu khác của tác giả Stephen Blank (2014), Russia’s Goals,
Strategy and Tactics in Latin America, LACC/ARC/US Southern Command
Policy Roundtable Series. Với nội dung cập nhật hơn, tác giả Stephen Blank chỉ
ra rằng dù cả thế giới đang tập trung vào vấn đề giữa Nga và Ukraine vào thời
điểm năm 2014, Nga vẫn đồng thời mở rộng tầm ảnh hưởng của mình lên khu
vực Mỹ Latinh. Bài nghiên cứu này chỉ rõ những mục tiêu, chiến lược tổng thể
tới chi tiết và các biện pháp thông qua chính sách mà Nga thực hiện đối với khu
vực Mỹ Latinh.
- Nghiên cứu của tác giả J. Samuel Fitch (1993), ―The Decline of US
Military Influence in Latin America, Journal of Interamerican Studies and World
Affairs‖, số 2 (35), Center for Latin American Studies at the University of
Miami. Công trình nghiên cứu này phân tích sự suy giảm quyền lực của Mỹ ở
khu vực Mỹ Latinh, nhất là trong hai thập niên đầu tiên của thế kỷ XXI.


- U.S. – Latin America Relations: A New Diretion for a New Reality,
Report of an Independent Task Force, the Councils on Foreign Relations, 2008.

Báo cáo này đánh giá tổng quan về mối quan hệ giữa Mỹ và khu vực này, đồng
thời phân tích sâu tình hình hiện nay c ủa các quốc gia ở khu vực Mỹ Latinh và
những cơ hội, cũng như thách thức chính trong mối quan hệ giữa Mỹ - Mỹ
Latinh hiện nay. Bản báo cáo chỉ ra bốn vấn đề then chốt và mối quan hệ của Mỹ
với bốn quốc gia chính trong khu vực là Mexico, Brazil, Venezuela, Cuba.
- Nghiên cứu của tác giả Pablo Telman Sasnchez Ramírez (2010), Is a
New Climate of Confrontation between Russia and the United States Possible in
Latin America?, Latin American Policy, Volume 1, Issue 2. Bài viết chỉ ra quá
trình Nga tiến gần hơn tới các nước Mỹ Latin, trên mục tiêu chính là mục đích
song phương. Các lĩnh vực hợp tác mà nghiên cứu phân tích bao gồm thương
mại, năng lượng và quân sự, và đặc biệt là sự hiện diện quân sự của Nga ở Mỹ
Latinh. Nghiên cứu cũng kết luận đây là nước đi chiến lược của Nga, và là câu
trả lời chính xác đối với Mỹ, trong bối cảnh Mỹ và các đồng minh thân cận trong
NATO đang tiến sâu hơn vào gần biên giới Nga tại Châu Âu.
- Nghiên cứu của Gabriel Marcella (2007), American Grand Strategy For
Latin America In the Age Of Resentment, Carlisle Barracks, PA: Strategic
Studies Institute, US Army War College đã thể hiện rõ mối quan ngại của nước
Mỹ trước làn sóng bài Mỹ ngày càng cao tại Mỹ Latinh. Nghiên cứu cũng khẳng
định trong lúc này, Mỹ chính là sức mạnh mà Mỹ Latinh cần để phát triển đúng
hướng, giúp tránh được những mối lo đã từng hiển hiện trong thời kỳ Chiến
tranh Lạnh. Nghiên cứu tập trung vào chiến lược tổng thể của Mỹ với Mỹ Latinh
nhằm giải quyết những vấn đề trong khu vực theo quan điểm của Mỹ.
2.2. Nghiên cứu trong nước


Trong nước đã có một số công trình nghiên cứu, bài báo về chính sách của
Nga với khu vực Mỹ Latinh, sự suy giảm quyền lực của Mỹ ở khu vực này một
cách riêng rẽ. Tuy nhiên vẫn chưa có nghiên cứu toàn diện nào về cạnh tranh Mỹ
– Nga tại khu vực Mỹ Latinh trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị - an ninh trong
những năm đầu thế kỷ XXI.

- Báo cáo đề tài cấp Bộ (2012) của tác giả Nguyễn Ngọc Mạnh, Viện
nghiên cứu Châu Mỹ, Sự điều chỉnh chiến lược của Hoa Kỳ đối với các nước Mỹ
Latinh sau khủng hoảng tài chính toàn cầu và tác động tới Việt Nam, chủ yếu đề
cập đến những thay đổi trong chính sách đối ngoại của Mỹ đối với các nước Mỹ
Latinh sau khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008. Mặc dù nghiên cứu có đề
cập đến sự nổi lên của những nền kinh tế mới và sự gia tăng ảnh hưởng của
nhóm BRIC thuộc khối BRICS (trong đó có Nga) đối với Mỹ Latinh nói riêng và
chính trị toàn cầu nói chung, nhưng mối quan hệ cạnh tranh Mỹ - Nga tại khu
vực Mỹ Latinh vẫn chưa được làm rõ một cách toàn diện.
- Bài viết của tác giả Lê Khương Thùy (2009), Chính sách đối ngoại tự
chủ đa dạng hóa đa phương hóa của các nước Mỹ Latinh, Hội thảo quốc tế ―Việt
Nam - Mỹ Latinh: hướng tới hợp tác và phát triển bền vững, Viện Nghiên cứu
Châu Mỹ. Nghiên cứu đã đưa ra và phân tích chính sách đối ngoại mới, tự chủ
hơn trong quan hệ quốc tế của các nước Mỹ Latinh. Sự thay đổi từ chính các
quốc gia Mỹ Latinh đã tạo điều kiện cho các quốc gia ngoài Mỹ tiếp cận khu
vực, dẫn đến quan hệ cạnh tranh.
Tóm lại, những nghiên cứu về mối quan hệ cạnh tranh Mỹ - Nga tại khu
vực Mỹ Latinh, đặc biệt là đánh giá tác động của mối quan hệ cạnh tranh này tới
quan hệ quốc tế vẫn còn khá hạn chế. Vì vậy rất cần một nghiên cứu cụ thể về
cạnh tranh Mỹ - Nga tại khu vực Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ XXI.


Nhìn chung, có thể nói hiện chưa có một công trình nghiên cứu nào mang
tính hệ thống và toàn diện về cạnh trạnh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh những năm đầu
thế kỷ XXI.
3. MỤC TIÊU VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI
- Mục tiêu tổng quát: Làm rõ nhân tố ảnh hưởng, thực trạng và tác động
của cạnh tranh ảnh hưởng Mỹ và Nga ở Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ XXI.
- Mục tiêu cụ thể:
+ Làm rõ nhân tố nội sinh và ngoại sinh ảnh hưởng đến cạnh tranh Mỹ –

Nga tại Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ XXI.
+ Làm rõ thực trạng cạnh tranh Mỹ – Nga tại Mỹ Latinh trong lĩnh vực
chính trị và an ninh quốc phòng những năm đầu thế kỷ XXI.
+ Đánh giá và tác động của cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh đến quan
hệ quốc tế những năm đầu thế kỷ XXI.
4. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU VÀ CÁCH TIẾP CẬN CỦA ĐỀ
TÀI
4.1 Đối tượng nghiên cứu: Cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh trên các
lĩnh vực chính trị và an ninh quốc phòng. Tác giả không đưa lĩnh vực kinh tế vào
trong bài viết sở dĩ là do cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh trong lĩnh vực này
còn rất hạn chế so với chính trị và an ninh quốc phòng.
Khung phân tích đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu là cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh những năm
đầu thế kỷ XXI. Theo định nghĩa, cạnh tranh là hành động ganh đua, đấu tranh


chống lại các cá nhân hay các nhóm, các loài vì mục đích giành được sự tồn tại,
sống còn, giành được lợi nhuận, địa vị, sự kiêu hãnh, các phần thưởng hay những
thứ khác. Cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ XXI là
hành động ganh đua với nhau nhằm giành lợi ích và địa vị. Trong luận văn, tác
giả phân tích cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ XXI
thông qua việc làm rõ những nhân tố tác động, thực trạng cạnh tranh trong lĩnh
vực chính trị và an ninh quốc phòng.
4.2. Phạm vi nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu cạnh tranh của
Nga và Mỹ tại khu vực Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ XXI, trong đó:
-

Phạm vi không gian sẽ là trên địa bàn Mỹ Latinh. Mỹ Latinh là một

phần của Châu Mỹ. Đây là một khu vực đông dân số, diện tích rộng, tài nguyên

thiên nhiên phong phú và sở hữu đường bờ biển dài. Khu vực này bao gồm 33
quốc gia với tổng diện tích hơn 20 triệu km2 với hơn 550 triệu dân. Đây là khu
vực có vị trí địa chiến lược, được coi là ―sân sau‖ truyền thống của Mỹ. Khu vực
này hiện cũng đang thu hút rất nhiều các cường quốc lớn như Trung Quốc, Nga,
Nhật,…
-

Phạm vi thời gian sẽ là từ năm 2000 đến 2015.

-

Phạm vi nội dung là trên một số lĩnh vực chính trị, an ninh - quốc

phòng.
4.3. Cách tiếp cận
Luận văn chủ yếu sử dụng cách tiếp cận của chủ nghĩa hiện thực về cạnh
tranh ảnh hưởng giữa các nước lớn. Chủ nghĩa hiện thực cho rằng mục tiêu của
các quốc gia là tìm cách nâng cao quyền lực nhằm tự đảm bảo an ninh và sự tồn
tại của mình trong hệ thống bằng việc cố gắng giành được càng nhiều nguồn lực
càng tốt. Điều này dẫn tới việc các quốc gia luôn ở trong thế cạnh tranh và đối
đầu lẫn nhau.


5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Luận văn sử dụng các phương pháp chung trong Khoa học Xã hội Nhân
văn như phương pháp lịch sử, phân tích, tổng hợp, logic, so sánh, hệ thống cấu
trúc. Bên cạnh đó, luận văn cũng sử dụng những phương pháp riêng trong nghiên
cứu quan hệ quốc tế như phương pháp nghiên cứu lợi ích, phương pháp nghiên
cứu chính sách đối ngoại, phương pháp nghiên cứu tác động để làm rõ mục tiêu
nghiên cứu của đề tài.

6. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN
Luận văn đã làm rõ được mối quan hệ cạnh tranh giữa hai cường quốc Mỹ
- Nga tại khu vực Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ XXI. Luận văn có thể sử
dụng làm tài liệu kham khảo cho việc nghiên cứu, giảng dạy về quan hệ quốc tế
nói chung và khu vực Mỹ Latinh nói riêng.
7. KẾT CẤU CỦA LUẬN VĂN
Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn bao gồm ba chương chính:
Chương 1: Những nhân tố tác động đến cạnh tranh Mỹ-Nga tại Mỹ Latinh
những năm đầu thế kỷ XXI.
Giới thiệu và phân tích những nhân tố ngoại sinh và nhân tố nội sinh dẫn
đến cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ XXI. Trong đó,
nhân tố ngoại sinh bao gồm nhân tố thế giới và nhân tố khu vực. Nhân tố nội
sinh bao gồm các lợi ích và chính sách của Mỹ và Nga tại Mỹ Latinh.
Chương 2: Thực trạng cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ
XXI.


Nghiên cứu thực trạng cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh những năm đầu
thế kỷ XXI qua các lĩnh vực chính trị và an ninh-quốc phòng trong hai giai đoạn
2000-2008 và 2008- nay.
Chương 3: Đánh giá và tác động của cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh
đối với quan hệ quốc tế những năm đầu thế kỷ XXI.
Đánh giá nguyên nhân cạnh tranh, nhân tố tác động đến cạnh tranh, lĩnh
vực cạnh tranh, tính chất, kết quả và xu hướng của cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ
Latinh những năm đầu thế kỷ XXI. Đồng thời chỉ ra những tác động của hành vi
cạnh tranh này đối với quan hệ quốc tế và khu vực Mỹ Latinh.


CHƯƠNG 1: NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN CẠNH TRANH MỸ NGA TẠI MỸ LATINH NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ XXI
1.1. Nhân tố ngoại sinh tác động đến cạnh tranh Mỹ – Nga tại Mỹ Latinh

1.1.1 Nhân tố thế giới
Sau Chiến tranh Lạnh, Liên bang Xô Viết sụp đổ, trật tự thế giới hai
cực tan rã, trên thế giới chỉ còn lại một cực là Mỹ. Đây là cơ hội hiếm có
để Mỹ thiết lập trật tự thế giới đơn cực do Mỹ lãnh đạo. Tuy nhiên bước
vào những thập niên đầu thế kỷ XXI, bối cảnh thế giới có nhiều những
chuyển biến mới, chịu sự chi phối của các xu hướng dài hạn lẫn những
vấn đề mới nổi của thời kỳ hậu “Chiến tranh Lạnh”. Những chuyển biến
này đã khiến Mỹ không thực hiện được tham vọng về trật tự thế giới đơn
cực của mình.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và môi trường quốc tế ngày càng gia
tăng mối liên kết giữa các chủ thể, cục diện thế giới đã xuất hiện một số
xu hướng mới tác động đến cạnh tranh Mỹ – Nga tại khu vực Mỹ Latinh
những năm đầu thế kỷ XXI. Một trong những xu hướng quan trọng nhất
là cục diện đa cực hóa và xu hướng gia tăng hợp tác trên thế giới.
Từ sau Chiến tranh Lạnh cho đến nay, Chủ nghĩa Tự do với sự
ủng hộ của thực tiễn hợp tác và hội nhập tăng lên mạnh mẽ đã chứng
minh cho sự tất yếu của hợp tác và hội nhập trong quan hệ quốc tế.1 Đặc
biệt sau cuộc khủng hoảng kinh tế - tài chính thế giới năm 2008, xu
hướng hòa bình, hợp tác và liên kết càng được các quốc gia quan tâm
nhiều hơn. Hòa hợp lợi ích và sự phụ thuộc lẫn nhau được xem như
1

Hoàng Khắc Nam, (2013) ―Chủ nghĩa tự do trong quan hệ quốc tế: Những luận điểm chính và sự đóng góp,‖
Tạp chí khoa học ĐHQGHN, Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tập 29 (Số 1), tr.17-26.


những yếu tố để thúc đẩy hợp tác, hội nhập, giúp phát triển kinh tế, đồng
thời giúp giảm bớt các mâu thuẫn xung đột để hướng đến mục đích
chung là phát triển. Trong môi trường quốc tế mà các chủ thể gắn bó mật

thiết với nhau trên nhiều lĩnh vực, quốc gia nào đứng ngoài xu thế này sẽ
dễ bị cô lập và tụt hậu.
Bên cạnh xu hướng hợp tác, xu hướng hình thành các liên kết song
phương, khu vực và liên khu vực cũng đang được các quốc gia đẩy mạnh tạo
thành trật tự kinh tế thế giới mới. Sau cuộc khủng hoảng tài chính - kinh tế thế
giới bùng phát từ Mỹ năm 2008, sự phát triển mạnh mẽ của các nền kinh tế mới
nổi như các nước thuộc nhóm BRICS, G20 đang thách thức nghiêm trọng vị thế
kinh tế dẫn đầu của Mỹ. Trong khi Mỹ và phương Tây cần nhiều thời gian để hồi
phục nền kinh tế ở mức trước khủng hoảng, một số nước thuộc nhóm BRICS đã
nhanh chóng hồi phục và tăng trưởng mạnh mẽ. Các quốc gia này đã biết sử
dụng sức nặng về kinh tế ngày càng gia tăng của mình để tạo ra những ảnh
hưởng lớn cả về kinh tế lẫn chính trị đối với phần còn lại của thế giới.2 Trong
nhóm BRICS, khối BRIC (Brazil, Nga, Ấn Độ và Trung Quốc) đang nhanh
chóng phát triển và mở rộng tầm ảnh hưởng kinh tế - chính trị trên phạm vi toàn
cầu.3 Khối BRIC chiếm ¼ diện tích và hơn 40% dân số thế giới, với Trung Quốc
hiện đang là chủ nợ lớn nhất của Mỹ đồng thời là nhà xuất khẩu hàng hóa số
một, Ấn Độ là siêu cường về công nghệ thông tin, Brazil và Nga là hai quốc gia
hàng đầu về nguyên liệu thô, trong đó có dầu mỏ. Nhóm BRICS và diễn đàn G20 (bao gồm nhóm G8, Liên minh Châu Âu và 11 quốc gia đang phát triển) là

2

Nguyễn Ngọc Mạnh (2012), “Sự điều chỉnh chiến lược của Hoa Kỳ đối với các nước Mỹ Latinh sau khủng
hoảng tài chính toàn cầu và tác động tới Việt Nam‖, Báo cáo đề tài cấp Bộ, Viện nghiên cứu Châu Mỹ, tr.8-12.
3
Mark R. Brawley (2007), “Building blocks or a BRIC Wall? Fitting US foreign policy to the shifting
distribution of power‖, Asian Perspective, số 4 (31), trang 151-175.


biểu tượng rõ ràng cho xu thế hình thành trật tự kinh tế thế giới mới hướng tới đa
cực.

Cuối thế kỷ XX, Mỹ công khai tuyên bố về vị trí lãnh đạo thế giới của
mình trong ―Chiến lược an ninh quốc gia Mỹ trong thế kỷ mới‖. Sau khi Liên Xô
sụp đổ, Mỹ là siêu cường duy nhất có khả năng ảnh hưởng lớn đến quan hệ quốc
tế, đồng thời đóng vai trò chi phối lớn trong các tổ chức tài chính quốc tế và kinh
tế thế giới. Xu hướng toàn cầu hóa giúp phổ biến những giá trị Mỹ và sử dụng hệ
thống quan hệ quốc tế phục vụ lợi ích của mình như thiết lập trật tự thế giới đơn
cực ảnh hưởng mang tính toàn cầu trên thế giới hiện nay. Tuy nhiên, dưới thời
cầm quyền của Bush, nước Mỹ ngày càng thực hiện chính sách riêng của mình
mà không coi trọng ý kiến của các nước còn lại, công khai thể hiện thái độ coi
thường luật pháp quốc tế, thậm chí không thèm đả động đến và đơn phương thực
hiện ý đồ của mình như sự can thiệp quân sự của Mỹ ở khu vực Balkans và
Trung Đông, việc mở rộng sự có mặt của Mỹ ở khu vực Kavkaz, Trung Á.
Sau năm 2000, cùng với những xu hướng thay đổi chung của toàn
cầu, sự xuất hiện của chủ nghĩa đa phương mới và sự phát triển kinh tế
mạnh mẽ của các quốc gia mới nổi đã làm xuất hiện một cục diện thế
giới mới chứa đựng những thách thức vượt ra khỏi khả năng giải quyết
của từng quốc gia đơn lẻ. Những vấn đề mang tính toàn cầu, có tác động
nghiêm trọng đến tất cả các quốc gia như: cuộc khủng hoảng tài chính kinh tế toàn cầu 2008; cuộc khủng hoảng lương thực, nạn nghèo đói;
cuộc chạy đua và phổ biến vũ khí hạt nhân vẫn đang diễn ra gay gắt; chủ
nghĩa khủng bố quốc tế;... không thể được giải quyết bởi một quốc gia
đơn phương duy nhất, kể cả siêu cường Mỹ.


Một trong những nhân tố quan trọng tác động đến bối cảnh thế giới những
năm đầu thế kỷ XXI là cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu và suy thoái kinh tế
năm 2008. Cùng với những thách thức về biến đổi khí hậu, thiên tai, dịch bệnh,
những nguy cơ về an ninh lương thực, an ninh năng lượng, xung đột tranh chấp
gia tăng, cuộc khủng hoảng này đã khiến những năm cuối của thập niên đầu tiên
của thế kỷ 21 trở thành quãng thời gian tồi tệ nhất của nền kinh tế toàn cầu. Cuộc
khủng hoảng tài chính không chỉ đơn thuần gây ra những tác động trong lĩnh vực

tài chính, khiến hàng loạt các tập đoàn tài chính tư bản phá sản mà còn lan tỏa và
tác động tiêu cực tới thương mại đầu tư, làm đình trệ cung cầu trên thị trường
toàn cầu, gây ra suy giảm tăng trưởng, gia tăng thất nghiệp và nghèo đói, đẩy các
quốc gia và các doanh nghiệp vào tình trạng nợ nần, làm đóng băng thị trường
bất động sản, gia tăng các hoạt động đầu cơ vàng, dầu mỏ,...Khủng hoảng kinh tế
dẫn tới bất ổn về chính trị - xã hội, chủ nghĩa dân tộc cực đoan gia tăng, làm cho
môi trường quốc tế trong xu thế hợp tác và cạnh tranh ngày càng có nhiều điểm
nóng.4
Sự suy giảm về vị thế kinh tế và chính trị của Mỹ trên thế giới cùng
với sự nổi lên các quốc gia như: Nga, Trung Quốc, Ấn Độ, EU, Nhật Bản
được cho là những ứng cử viên sáng giá trong trật tự thế giới đa cực.
Nga muốn khẳng định mình là một cực trong trật tự thế giới đa cực, sau
khi phục hồi vị thế một cường quốc kinh tế, chính trị và quân sự sau hai
nhiệm kỳ cầm quyền của Tổng thống Vladimir Putin (2000-2008).5 Trật tự
thế giới đa cực không phải là khái niệm mới đối với những nhà hoạch
4

Nguyễn An Hà (2013), Điều chỉnh chính sách phát triển của một số quốc gia chủ chốt châu Âu giai đoạn khủng
hoảng tài chính và suy thoái kinh tế toàn cầu, NXB KHXH, Hà Nội, tr.11.
5
Lê Thế Mẫu, Nhận thức về quan điểm cục diện thế giới đa cực trong Báo cáo Chính trị tại Đại hội Đảng toàn
quốc lần thứ XI, Tạp chí cộng sản, ngày truy cập: 19/11/2016.


định chính sách của Nga. Trong nửa sau của những năm 1990, một
nhóm các nhà nghiên cứu và hoạch định chính sách làm việc dưới sự chỉ
huy của Bộ trưởng ngoại giao Nga (sau này là Thủ tướng Chính phủ Nga
từ năm 1998-1999) Yevgeny Primakov, đã phát triển một luận thuyết
chính sách ngoại giao mới dựa trên ý tưởng nước Nga sẽ đóng vai trò
lãnh đạo trong “liên minh đa cực” gồm những cường quốc cùng chung lý

tưởng muốn loại bỏ trật tự thế giới đơn cực do Mỹ thiết lập.6
Trong khi Mỹ vẫn muốn giữ vững vị thế siêu cường thế giới của mình thì
Nga và các quốc gia khác lại không hài lòng với trật tự thế giới mà Mỹ và các
nước đồng minh tại Châu Âu đang xây dựng. Bài diễn văn của Tổng thống Nga
Vladimir Putin tại Hội nghị về chính sách an ninh tại Munich ngày 10/2/2007 đã
đánh dấu một bước ngoặt trong chính sách đối ngoại của Nga.7 Nước Nga đang
trỗi dậy không bằng lòng với trật tự thế giới hiện tại, nhất là trật tự này phản ánh
những đặc điểm như vai trò ngày càng lớn của Mỹ trong các tiến trình ra quyết
định quốc tế chủ chốt. Bài diễn văn của Tổng thống Nga Putin cũng phản đối
việc đưa khái niệm thế giới đơn cực vào quan hệ quốc tế, trong khi thực tế đã
chứng minh mô hình đơn cực Mỹ theo đuổi đang không có hiệu quả. Cuộc chiến
tranh tại Iraq mà Mỹ và các nước đồng minh đơn phương phát động là hành
động coi thường các nguyên tắc cơ bản của luật quốc tế, làm suy giảm vị thế
chính trị của Mỹ.
Ngay sau khi lên làm tổng thống nước Nga, Putin đã ban hành Sắc lệnh số
24 ―Về tổng quan an ninh quốc gia Liên bang Nga‖. Trong phần 1 về ―Nước Nga
trong cộng đồng quốc tế‖, đường lối ―đa cực‖ đã được nhắc đến khá rõ: ―Tình
6

Elena Jurado (2008), ―Russia’s role in a multi-polar world between change and stability‖, Foresight Project.
Bài diễn văn của V. Putin công bố trên website Lenta.ru ngày 2/10/2007,
http:lenta.ru/articles/2007/asymmetry.
7


hình thế giới hiện nay có sự chuyển đổi năng động hệ thống quan hệ quốc tế. Sau
khi kết thúc kỷ nguyên đối đầu hai cực đã xuất hiện hai xu thế trái ngược nhau:
Xu thế thứ nhất là củng cố địa vị kinh tế và chính trị của một số quốc gia và các
tổ chức hội nhập của họ, hoàn thiện cơ chế quản lý đa phương các tiến trình quốc
tế. Trong đó, tất cả các nhân tố kinh tế, chính trị, khoa học kỹ thuật, sinh thái và

thông tin đóng vai trò quan trọng. Nước Nga sẽ thúc đẩy việc hình thành hệ tư
duy về thiết lập một thế giới đa cực trên nền tảng này‖. Xu thế thứ hai theo đuổi
ý đồ xây dựng cấu trúc quan hệ quốc tế dựa trên sự thống trị của các nước phát
triển phương tây đứng đầu là Mỹ, dựa trên những quyết sách đơn phương, giải
quyết các vấn đề quan trọng của chính trị thế giới theo cách ―lách‖ các chuẩn
mực của luật pháp quốc tế‖8.
Nga là quốc gia duy nhất vừa là thành viên của khối G8, vừa là
thành viên của BRICS - nói cách khác Nga vừa là thành viên của khối
các cường quốc lẫn thành viên của khối các quốc gia mới trỗi dậy có sức
tăng trưởng mạnh. Nhưng kể từ khi diễn ra cuộc khủng hoảng Ukraine,
Nga đã bị loại khỏi G8. Bởi vậy, Nga có ý đồ lớn hơn là biến khối BRICS
thành một "đối trọng với G8”, và là phương tiện để Nga đạt được mục
tiêu hình thành một trật tự thế giới đa cực. Trong bối cảnh khả năng của
Mỹ và nước phương Tây trong việc giải quyết các vấn đề toàn cầu ngày
càng giảm dần, nhu cầu cần những định chế khác, nguồn tài chính khác,
hợp tác chính trị, quân sự và kinh tế cũng ngày càng tăng, vai trò của
khối BRICS cũng sẽ có khả năng ngày càng phát triển.

8

О Концепции Национальной безопасности Российской Федерации. — www.businesspravo.ru. 2001.
[Электронный ресурс] URL: />(20.09.2010.)


Trong bối cảnh quan hệ quốc tế chịu tác động của nhiều xu hướng như xu
hướng tăng cường hợp tác trên toàn cầu, xu hướng đa cực, xu hướng chuyển
dịch trật tự thế giới và cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu, nước Nga thể hiện
quan điểm ủng hộ xây dựng một thế giới đa cực trên cơ sở tôn trọng các lợi ích
của nhau và bình đẳng trong quan hệ quốc tế còn Mỹ vẫn muốn duy trì trật tự
thế giới đơn cực. Những xu hướng này tác động mạnh mẽ đến cạnh tranh Mỹ Nga trên thế giới, đặc biệt là những cạnh tranh lợi ích tại khu vực Mỹ Latinh vốn

được coi là “sân sau” của Mỹ.

1.1.2. Nhân tố khu vực
Mỹ Latinh nằm ở Tây Bán cầu, bao gồm hầu hết các quốc gia ở Trung và
Nam Châu Mỹ. Đây là một khu vực đông dân số, diện tích rộng, tài nguyên thiên
nhiên phong phú và sở hữu đường bờ biển dài. Khu vực này bao gồm 33 quốc
gia với tổng diện tích hơn 20 triệu km2 (chiếm khoảng 14,7% diện tích thế giới)
và trên 550 triệu dân (chiếm khoảng 8% dân số thế giới).
Mỹ Latinh hiện đang có nhiều bước chuyển mình về kinh tế. Với vị trí địa
chiến lược của mình, khu vực này vốn được coi là ―sân sau‖ của Mỹ. Hơn 150
năm qua, Học thuyết Monroe chi phối chính sách ngoại giao của Mỹ đối với khu
vực Mỹ Latinh.9 Theo Học thuyết, những nỗ lực trong tương lai của các quốc gia
Châu Âu để thiết lập thuộc địa hay can thiệp vào nội bộ của các nước ở Bắc hay
Nam Mỹ sẽ bị xem là những hành động xâm lược, và như vậy đòi hỏi sự can
thiệp của Mỹ. Mục đích đầu tiên của học thuyết này là để cho các quốc gia Mỹ
Latinh mới giành được độc lập không bị can thiệp bởi các nước Châu Âu, tránh
9

U.S. – Latin America Relations: ―A New Direction for a New Reality‖, Report of an Independent Task Force,
the Councils on Foreign Relations, 2008.


tình trạng Châu Mỹ trở thành chiến trường của các cường quốc Châu Âu. Tuy
nhiên sau đó, Học thuyết này được Mỹ sử dụng như một công cụ để gây ảnh
hưởng lên khu vực này. Từ góc nhìn của Mỹ Latinh, Học thuyết Monroe vẫn
được coi là cái cớ để Mỹ tùy ý can thiệp vào công việc nội bộ của các nước
thuộc khu vực Mỹ Latinh. Trong nhiều năm, Mỹ Latinh là nguồn cung ứng dầu
mỏ lớn nhất cho Mỹ và là một đối tác mạnh trong lĩnh vực phát triển năng lượng
thay thế. Mỹ Latinh còn là một trong những đối tác có nền kinh tế phát triển
nhanh nhất, khu vực này đồng thời sở hữu nguồn dân nhập cư vào Mỹ lớn nhất.

Có thể nói, Mỹ Latinh có một vai trò nhất định đối với nước Mỹ, có mối quan hệ
mật thiết cả về chiến lược, chính trị, kinh tế, và văn hóa.10
Sau khủng hoảng năm 2008 – 2009, các nước Mỹ Latinh và Caribe đã dần phục
hồi và tăng trưởng kinh tế trở lại nhanh chóng trong khi các nước Châu Âu và
Mỹ vẫn đang tìm cách khắc phục hậu quả. Xu thế liên kết và hội nhập trong khu
vực Mỹ Latinh tiếp tục được đẩy mạnh cả về chiều rộng lẫn chiều sâu, điển hình
là Khối thị trường chung Nam Mỹ (Mercosur) đang dần lấy lại đà tăng tốc, Liên
minh các quốc gia Nam Mỹ (UNASUR), và Liên minh Bolivar dành cho các dân
tộc Châu Mỹ (ALBA) ngày càng phát triển. Trong khi Mỹ đang tìm cách khắc
phục khủng hoảng thì quan hệ giữa Mỹ Latinh và Nga lại đang phát triển mạnh
mẽ, cạnh tranh trực tiếp với Mỹ. Sự quan tâm ngày càng tăng của các nước lớn
đến khu vực Mỹ Latinh trong thập niên đầu của thế kỷ XXI, đặc biệt là sau
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU

6

CHƯƠNG 1: NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN CẠNH TRANH MỸ - NGA TẠI MỸ LATINH
NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ XXI 15

10

U.S. – Latin America Relations: ―A New Direction for a New Reality‖, Report of an Independent Task
Force, the Councils on Foreign Relations, 2008. \


1.1. Nhân tố ngoại sinh tác động đến cạnh tranh Mỹ – Nga tại Mỹ Latinh

15

1.1.1 Nhân tố thế giới ..................................................................................................................15
1.1.2. Nhân tố khu vực .................................................................................................................21
1.2. Nhân tố nội sinh tác động đến cạnh tranh Mỹ – Nga tại Mỹ Latinh Error! Bookmark not
defined.
1.2.1. Nhân tố từ phía Mỹ ............................................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.1.1 Lợi ích của Mỹ đối với Mỹ Latinh .................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.1.2. Chính sách của Mỹ đối với Mỹ Latinh ............................ Error! Bookmark not defined.
1.2.2. Nhân tố từ phía Nga .............................................................. Error! Bookmark not defined.
1.2.2.1 Lợi ích của Nga đối với Mỹ Latinh ................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.2.2. Chính sách của Nga đối với Mỹ Latinh ........................... Error! Bookmark not defined.
1.3. Tiểu kết chương 1Error! Bookmark not defined.
CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG CẠNH TRANH MỸ-NGA TẠI MỸ LATINH NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ
XXI Error! Bookmark not defined.
2.1. Thực trạng cạnh tranh Mỹ - Nga trong lĩnh vực chính trị
defined.

Error! Bookmark not

2.1.1. Giai đoạn 2000 – 2008 ........................................................... Error! Bookmark not defined.
2.1.2. Giai đoạn 2008 – nay ............................................................. Error! Bookmark not defined.
2.2. Thực trạng cạnh tranh Mỹ - Nga trong lĩnh vực an ninh – quốc phòng
Bookmark not defined.

Error!

2.2.1. Giai đoạn 2000 – 2008 ........................................................... Error! Bookmark not defined.
2.2.2. Giai đoạn 2008 – nay ............................................................. Error! Bookmark not defined.
2.3. Tiểu kết chương 2Error! Bookmark not defined.
CHƯƠNG 3: ĐÁNH GIÁ VÀ TÁC ĐỘNG CỦA CẠNH TRANH MỸ-NGA TẠI MỸ LATINH ĐỐI VỚI
QUAN HỆ QUỐC TẾ NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỶ XXI

Error! Bookmark not defined.
3.1. Một số đánh giá về cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ XXI
Error! Bookmark not defined.
3.2. Tác động của cạnh tranh Mỹ - Nga tại Mỹ Latinh những năm đầu thế kỷ XXI
Error! Bookmark not defined.
3.2.1. Đối với thế giới ....................................................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.2. Đối với khu vực Mỹ Latinh ..................................................... Error! Bookmark not defined.
3.3. Tiểu kết chương 3Error! Bookmark not defined.


KẾT LUẬN

Error! Bookmark not defined.

TÀI LIỆU THAM KHẢO 42
Tiếng Việt ......................................................................................................................................42
Ngoại ngữ ......................................................................................................................................43


BẢNG CÁC CHỮ VIẾT TẮT
Từ viết tăt́

Tiếng Anh

Tiếng Việt

EU

European Union

Liên minh châu Âu

BRICS

Brazil – Russia – India – China – South
Africa

Khối bao gồm các nền kinh tế mới nổi,
Brazil – Nga - Ấn Độ - Trung Quốc –
Nam Phi

ALBA

The Bolivarian Alliance for the Peoples
of Our America

Liên minh Bolivar dành cho các dân tộc
Châu Mỹ

UNASUR

The Union of South American Nations

Liên minh các quốc gia Nam Mỹ

MERCOSUR

Southern Common Market

Khối thị trường chung Nam Mỹ

USD

United States Dollar

Đô la Mỹ

GDP

Gross Domestic Product

Tổng sản phẩm quốc dân

OAS

Organization of American States

Tổ chức các quốc gia Châu Mỹ

FARC

The Revolutionary Armed Forces of
Colombia

Lực lượng vũ trang Cách mạng
Colombia

CELAC

The Community of Latin American and

Caribbean States

Cộng đồng các quốc gia Mỹ Latinh và
Caribbean

UNSC

United Nations Security Council

Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc

NATO

The North Atlantic Treaty
Organization

Khối Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương

FTA

Free Trade Agreement

Hiệp định thương mại tự do

NED

National Endowment for Democracy

Tổ chức yểm trợ dân chủ quốc gia

OTI

Office of Transition Initiatives

Văn phòng các sáng kiến chuyển tiếp