Sáng kiến kinh nghiệm sử dụng tranh biếm họa trong dạy học địa lí phần khái quát nền kt – xh thế giới để phát triển tư duy phê phán cho học sinh lớp 11

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Hoàn cảnh nảy sinh sáng kiến
Ngày nay, khi cuộc cách mạng khoa học – kĩ thuật phát triển như vũ bão
kéo theo những thay đổi lớn lao trong đời sống kinh tế - xã hội, khi mà thế giới
đang bước vào thời đại của toàn cầu hóa và phát triển bền vững thì ngành giáo
dục và đào tạo đang đứng trước những thách thức và vận hội mới. Từ những
năm 90, những đổi mới về mục tiêu, nội dung chương trình, sách giáo khoa đã
được tiến hành và trên thực tế nó đã tạo ra những cơ sở rất quan trọng cho việc
đổi mới phương pháp dạy học nói chung và dạy – học địa lí nói riêng. Nhưng
điều đáng tiếc là cho đến nay, việc đổi mới phương pháp dạy học còn diễn ra
chậm chạp, chưa đáp ứng những yêu cầu của cải cách giáo dục và làm cho chất
lượng dạy học vẫn chưa được nâng cao một cách đáng kể.
Theo “Báo cáo giám sát toàn cầu về giáo dục cho mọi người - mục tiêu
có đạt được vào năm 2015” được UNESCO công bố ngày 3/11/2008, Việt Nam
đang đứng trước nguy cơ không đạt được sáu mục tiêu giáo dục cho mọi người
đến năm 2015. Cũng theo báo cáo này, Việt Nam đang đứng thứ 79 về chỉ số
phát triển giáo dục cho mọi người (EDI) trong tổng số 129 nước. Điều này
đồng nghĩa chỉ số phát triển giáo dục của Việt Nam tụt thêm 9 bậc so với năm
2004.
Như vậy, nhu cầu về đổi mới toàn diện giáo dục đã được đặt ra để giải
quyết những hạn chế hiện nay. Một trong những khâu quan trọng của công
cuộc cải cách toàn diện giáo dục nước ta là đổi mới phương pháp dạy học.
Đối với bộ môn địa lí ở trường THPT, việc đổi mới phương pháp dạy
học trước hết được thể hiện ở sự đổi mới phong cách dạy của thầy và phong
cách học của trò. Phong cách dạy học mới thể hiện ở những đặc trưng hết sức
quan trọng như người thầy thiết kế các tình huống để học sinh tự khai thác, tự
chiếm lĩnh và kiến tạo kiến thức và tạo ra các cơ hội để học sinh có thể suy
1


nghĩ nhiều hơn, hoạt động nhiều hơn và có trách nhiệm nhiều hơn đối với việc

học tập của mình. “Mục tiêu cuối cùng của hệ thống giáo dục là chuyển giao
cho cá nhân gánh nặng của việc học. Chúng ta mới chỉ nghĩ về bộ óc như một
nhà kho cần phải chứa đầy, trong lúc chúng ta nên nghĩ về nó như một công cụ
cần phải được sử dụng” (J.W.Garderner).
Địa lí không chỉ dừng lại là một môn học có tính môi trường mà nó còn
có tính không gian và tính thời sự. Hiểu rõ những đặc trưng rất nổi bật đó, các
giáo viên địa lí đã biết khai thác tối đa những tiện ích của khoa học công nghệ,
của hệ thống tranh ảnh, bản đồ để làm cho bài giảng trở nên sinh động hơn.
Trong những công cụ giảng dạy đó, bản đồ là một yếu tố đã được khai thác từ
lâu và nó được coi là quyển sách giáo khoa thứ hai của môn địa lí. Tuy nhiên,
cũng phải nhìn nhận rằng, khi những hiểu biết mà bản đồ mang đến chỉ dừng
lại ở những đường biên giới, những địa danh và những sự vật địa lí khô khan
thì tranh ảnh lại chuyên chở một giá trị đặc biệt của tính trực quan và tính hứng
thú. Tranh ảnh địa lí được coi là một trong những nhân tố tác động quan trọng
nhất hình thành nên yếu tố động lực và cảm xúc đối với người học, là yếu tố
quyết định khả năng hợp tác và chia sẻ kinh nghiệm. Qua thực tế giảng dạy, có
thể đánh giá được ý nghĩa to lớn của hệ thống tranh ảnh trong dạy học địa lí,
đặc biệt là một hệ thống tranh ảnh khá mới mẻ - tranh biếm họa.
Tranh biếm họa là một công cụ dạy học đã được sử dụng ở nhiều quốc
gia phát triển như Anh, Đức, Hoa Kì,… và nó đã được khẳng định là mang lại
các giá trị to lớn vượt ra ngoài những mục tiêu mà nền giáo dục đặt ra. Tuy
nhiên đối với nước ta, việc sử dụng tranh biếm họa trong quá trình dạy học còn
khá mới mẻ. Thực tế giảng dạy địa lí cho thấy, những vấn đề phức tạp của kinh
tế - xã hội thế giới và các vấn đề về môi trường không được phán ánh đầy đủ và
sâu sắc trong hệ thống bản đồ giáo khoa treo tường thì chúng lại được thể hiện
rõ nét trong tranh biếm họa, vì tranh biếm họa thực sự là tấm gương đầy đủ
phản chiếu các vấn đề đương đại theo các con đường tiếp cận văn hóa khác
nhau. Với sức mạnh biểu đạt riêng biệt của mình, tranh biếm họa còn có khả
2

năng tác động đến thái độ, hành vi của người học, giúp người học định hướng
đúng giá trị sống cho mình thông qua những góc khuất về cuộc sống mà tranh
biếm họa phản ảnh được.
Xuất phát từ những lí do trên, tôi đã lựa chọn đề tài “Sử dụng tranh
biếm họa trong dạy học địa lí phần khái quát nền kt – xh thế giới để phát
triển tư duy phê phán cho học sinh lớp 11 - THPT” nhằm góp phần nâng cao
hiệu quả của công tác giảng dạy địa lí trong nhà trường phổ thông.
2. Thực trạng dạy và học địa lí hiện nay
2.1. Thực trạng
Môn địa lí là một môn học trong chương trình giáo dục phổ thông, cũng
giống như nhiều môn học khác trong hệ thống giáo dục nước ta, việc dạy học
địa lí đã có nhiều chuyển biến tích cực nhưng vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu
của cải cách giáo dục. Bức tranh chung về dạy học địa lí ở các trường THPT
hiện nay là:
 Phổ biến trong cách dạy hiện nay vẫn là thuyết trình, liệt kê kiến
thức, thầy nói nhiều mà không kiểm soát được công việc học của
người học trò. Trong nhiều giờ học địa lí, học sinh có ít cơ hội để
tự xây dựng nên kiến thức của mình. Các em ít có điều kiện suy
xét, thảo luận và sử dụng những ý tưởng nhằm tái sắp xếp cấu trúc
những ý tưởng đó thành những ý nghĩa riêng và làm chủ những ý
tưởng mà các em xử lí.
 Việc tạo động cơ, gây hứng thú cho học sinh và thực hiện các hình
thức khen thưởng động viên khác nhau đã không được giáo viên
quan tâm một cách thích đáng. Trong một số lớp học, học sinh yếu
kém được giao những bài tập như các em học sinh khá, giỏi, bài
tập khó đến mức các em không giành được thành công thực sự.
 Trong nhiều giờ học địa lí, xuất hiện hội chứng “nhàm chán”.
Học sinh tỏ ra không quan tâm nhiều đến nội dung bài học, ít chịu
trách nhiệm về việc học của bản thân mình và trở thành người học

3


thụ động. Trong suy nghĩ của nhiều học sinh, môn địa lí là môn
học của trí nhớ, môn học thuộc lòng chứ không phải là môn học
của tư duy.
Như vậy, có thể nói, cách dạy và học địa lí nêu trên đã làm hại đến việc
phát triển trí tuệ của học sinh, làm học sinh mất hết hứng thú khi học môn địa lí
và làm cho việc dạy học địa lí trở thành gánh nặng của cả thầy và trò. Như vậy,
một yêu cầu đặt ra là phải tiến hành đổi mới toàn diện phương pháp dạy – học
địa lí ở trường phổ thông.
2.2. Nguyên nhân
Sau khi tiến hành phân tích thực trạng kém hiệu quả trong dạy học môn
địa lí, tôi đã tiến hành một khảo sát nhỏ để tìm ra nguyên nhân của tình trạng
trên. Đối tượng khảo sát là 245 học sinh tại trường, với cả 3 khối học và các
trình độ khác nhau. Phiếu điều tra được thiết kết với 4 câu hỏi nhằm vào 2 vấn
đề: thứ nhất là tìm hiểu mục đích và thái độ của học sinh đối với môn địa lí, thứ
hai là tìm hiểu cách thức giảng dạy của giáo viên.
Câu hỏi 1 Mục đích học tập môn địa lí của em là gì?
a. Học để nâng cao hiểu biết: 73.6%
b. Học để thi: 26.4%.
Câu hỏi 2 Em cảm thấy môn địa lí tạo cho em:
a. Sự hứng thú: 33.1%.
b. Bình thường: 48.5%.
c. Nhàm chán: 18.4%.
Câu hỏi 3 Mức độ thường xuyên của một số phương pháp giảng dạy của giáo
viên:
a. Phương pháp giảng dạy đọc – chép:
b. Giáo viên khuyến khích học sinh nêu câu hỏi và bày tỏ quan
điểm riêng về các vấn đề của bài học

c. Giáo viên nêu vấn đề để học sinh suy nghĩ, tranh luận
d. Giáo viên cho học sinh tham gia thảo luận, làm việc nhóm
Câu hỏi 4 Các lí do học sinh chưa tích cực trao đổi trong các tiết học địa lí
4


a. Thiếu sự chuẩn bị về những kiến thức cần thiết
b. Thiếu tự tin vào bản thân
c. Giáo viên không cởi mở, học sinh mang tâm lí e sợ
d. Lớp học quá đông
Thực tế cho thấy rằng, hầu hết các em vẫn coi môn địa lí là một môn học
phụ, nên đã có tới 73,6% các em cho rằng học môn địa lí để đi thi và hoàn
thành điểm số, như vậy chỉ còn 26,4% các em học môn địa lí là do hứng thú
nhằm nâng cao hiểu biết của bản thân. Bên cạnh đó, có 33,1% học sinh thấy
hứng thú trong các tiết học địa lí, có tới 18,4% học sinh cảm thấy nhàm chán.
Các câu hỏi thứ 3, 4 nhằm phần nào lí giải nguyên nhân của tình trạng
trên. Dù đã có những đổi mới trong phương pháp giảng dạy, nhưng vẫn có tới
55% học sinh cho rằng phương pháp đọc – chép vẫn được các giáo viên sử
dụng thường xuyên trong các tiết học, trong khi đó, 21% học sinh khác lại cho
rằng mức độ này là rất thường xuyên. Bên cạnh đó, có đến 49% học sinh cho
rằng giáo viên chỉ thỉnh thoảng cho học sinh tham gia thảo luận nhóm. Không
những thế, về việc giáo viên tương tác với học sinh, chỉ có 28% học sinh tham
gia cuộc điều tra này cho rằng giáo viên thường xuyên nêu vấn đề để học sinh
trao đổi, thảo luận, và cũng chỉ có 13% học sinh thường xuyên được giáo viên
khuyến khích nêu câu hỏi và bày tỏ những quan điểm riêng của mình về bài
học. Con số này thực sự quá thấp so với những yêu cầu đặt ra trong phương
pháp dạy "lấy người học làm trung tâm” mà Việt Nam đang hướng đến.

5

Như thế, cũng có nghĩa là học sinh không có cơ hội nêu câu hỏi, trao đổi,
thảo luận hoặc nêu những quan điểm, ý kiến riêng của mình về những vấn đề
của bài học. Học sinh không có cơ hội để tương tác với giáo viên, do đó giáo
viên vẫn là người “thống trị” lớp học và học sinh vẫn chỉ là người biết lắng
nghe và vâng lời.
2.3. Giải pháp
Như vậy, theo thực trạng trên, một yêu cầu cấp bách đặt ra là phải tiến
hành đổi mới phương pháp dạy học địa lí, quá trình đổi mới này phải hướng tới
cả hai đối tượng là người dạy và người học. Sự đổi mới phương pháp dạy học
địa lí chỉ thành công khi phương pháp dạy học phát huy được tính tích cực, tự
giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người học; bồi dưỡng cho người học năng
lực tự học, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên.
Lí luận dạy học hiện đại đã khẳng định con người phát triển trong hoạt
động và bằng hoạt động. Vì vậy đổi mới phương pháp dạy học địa lí về thực
chất là quá trình phát huy mạnh mẽ các hoạt động tích cực, tự giác, sáng tạo
của học sinh theo hướng tăng cường các hoạt động độc lập và các hoạt động
tương tác của học sinh. Cụ thể là:

6


 Phải làm sao để người học trở thành chủ thể hành động, tích cực,
tự giác, chủ động và sáng tạo trong hoạt động để tự kiến tạo kiến
thức.
 Phải làm sao để tạo ra và duy trì ở học sinh những động lực học
tập mạnh mẽ.
 Phải phát triển ở học sinh khả năng tự đánh giá.
Như vậy, việc đổi mới phương pháp dạy học địa lí chỉ thành công khi
chúng ta đẩy mạnh quá trình hiện đại hóa phương pháp dạy học địa lí, tổ chức

dạy học địa lí theo kiểu mới trên cơ sở tăng cường áp dụng các phương pháp,
phương tiện, hình thức tổ chức dạy học hiện đại kết hợp với việc cải biến các
phương pháp dạy học truyền thống theo những định hướng mới nhằm nâng cao
chất lượng và hiệu quả dạy học địa lí.

7


PHẦN NỘI DUNG
CHƯƠNG I: TRANH BIẾM HỌA – MỘT CÔNG CỤ DẠY HỌC
HỮU ÍCH ĐỂ PHÁT TRIỂN TƯ DUY PHÊ PHÁN CHO HỌC SINH
1. Khái quát chung về tranh biếm họa
1.1. Khái niệm về tranh biếm họa
Thuật ngữ “tranh biếm họa” có gốc la-tinh là “Carrus” và trong tiếng Ý
“caricare” nghĩa là “cường điệu”. Lần đầu tiên, thuật ngữ này xuất hiện trong
các bức tranh của họa sĩ người Ý Carracci từ những năm cuối thế kỷ XVI. Ở
Đức, thuật ngữ “karikatur” có nghĩa là “tranh biếm họa” xuất hiện muộn và
mãi sau mới được sử dụng rộng rãi vào giữa thế kỷ XIX. Theo từ điển tiếng
Đức “tranh biếm họa” gồm 2 lớp nghĩa: thứ nhất là “những bức tranh hài
hước, phóng đại hoặc tương tự về một người, một vật hay sự kiện này thông
qua sự hài hước hoặc nhấn mạnh châm biếm bằng cách chú trọng vào một số
tính chất, đặc trưng để chế giễu”, lớp nghĩa thứ hai, ở cấp độ mạnh hơn nghĩa
là “nhạo báng”.
Ở Việt Nam, tranh biếm họa được quan niệm“là một loại hình nghệ
thuật có chính kiến rõ ràng dùng ngôn ngữ tạo hình đặc biệt vạch ra, biểu đạt
một cách cường điệu, khuếch đại được các mâu thuẫn nội tại đối với các quan
hệ chính trị, xã hội, giá trị đạo đức,… trong sự hình thành và phát triển xã hội
loài người”. Nội dung mà tranh biếm họa chú trọng hướng tới là những vấn đề
xã hội có tính chất thời sự, những người nổi tiếng, những sự kiện, xu hướng
phát triển của xã hội và những chủ đề, nội dung cần có ý kiến bình luận và

đánh giá. Sức nặng của một bức tranh biếm họa hay có giá trị hơn nhiều các bài
bình luận, các bài diễn văn dài lê thê, cho nên, biếm họa đã từng được coi là
“vũ khí sắc bén” trong nhiều lĩnh vực.
(Tham khảo trang: hoangthinga.wordpress.com.)

Sức mạnh và khả năng dẫn truyền thông tin của một bức tranh biếm họa
nằm ở khả năng hiện thực hóa những vấn đề phức tạp, rắc rối. Điều đó giúp cho
8


người đọc cảm thấy sự thú vị sâu sắc của những vấn đề mà trước đây trên các
kênh thông tin khác họ có thể chưa nắm được. Tranh biếm họa chứng đựng
mâu thuẫn giữa vẻ bề ngoài hài hước và lối diễn đạt bên trong thâm thúy, sâu
sắc khiến người xem phải suy nghĩ, tìm hiểu.
1.2. Phân loại tranh biếm họa
Tranh biếm họa được phân loại khá phức tạp, mỗi nhà nghiên cứu dựa
trên các tiêu chí khác nhau để phân chia, theo cách phân loại của Đức, thì cách
phân loại phổ biến nhất là quan điểm của Dietrich Grünewald và Wolfgang
Marienfeld.
Theo Dietrich Grünewald, ông chia tranh biếm họa theo ba tiêu chí sau:
– Xét trên tiêu chí lĩnh vực có: tranh biếm họa về chính trị; tranh biếm họa về
kinh tế; tranh biếm họa về quân sự; tranh biếm họa về văn hóa;…
– Xét theo cách trình bày có hai loại: tranh biếm họa hình ảnh và tranh biếm
họa có cả hình ảnh lẫn lời dẫn.
– Xét theo mức độ thể hiện có bốn loại: tranh biếm họa vắn tắt; tranh biếm họa
kỳ cục – khó hiểu; tranh biếm họa tự nhiên và tranh biếm họa sống động.
Theo Wolfgang Marienfeld, tranh biếm họa có thể được chia thành các
loại như sau:
– Theo cấu trúc thì có ba loại: tranh biếm họa về sự vật, sự việc; tranh biếm họa
một nhóm người, một tổ chức, quốc gia… và tranh biếm họa cá nhân cụ thể.

– Theo nội dung thì tranh biếm họa được chia như sau: tranh biếm họa về một
sự kiện lịch sử, tranh biếm họa về quá trình lịch sử và tranh biếm họa về trạng
thái.
(Tham khảo trang: hoangthinga.wordpress.com.)

Theo cách phân loại phổ biến hiện nay ở Việt Nam, tranh biếm họa được
chia làm 4 loại: tranh biếm họa chính trị, tranh biếm họa hài hước, tranh biếm
họa châm biếm và chùm tranh biếm họa vui.

9


1.2.1. Tranh biếm họa chính trị
Tranh biếm họa chính trị là những lời bình sâu sắc của tác giả, thông qua
những nét vẽ tạo hình để phán ánh những sự kiện chính trị nóng bỏng của thời
đại. Chính yếu tố biếm họa, phóng đại trong bức tranh sẽ kích thích thái độ và
giúp người xem nhìn nhận lại những giá trị hay sự kiện chính trị xảy ra trong xã
hội.
Tranh biếm họa chính trị còn mang
tính chất phê phán sâu sắc, tế nhị
những mặt trái của các vấn đề xã
hội hay những nhân vật nổi tiếng,
có tầm ảnh hưởng trên thế giới.
Mục đích chính của tranh biếm họa
là sự khuyến khích người xem
đồng tình với những quan điểm,
cách nhìn của tác giả đối với vấn
đề đó.
Trên đây là một bức tranh biếm họa thể hiện quan điểm của tác giả về
ảnh hưởng của Hoa Kì trong các vấn đề hạt nhân của Iran.

- Nhân vật chính trong bức tranh là tổng thống đương nhiệm của Hoa Kì –
Obama. Nhân vật này được tạo hình như một gã cao bồi miền Tây nước Mĩ,
trên tay là một ván bài có dòng chữ Iran.
- Trên mặt bàn: là hình ảnh các dụng cụ: thuốc nổ, dao, súng – đây là các lựa
chọn cho việc giải quyết các vấn đề hạt nhân cho Iran: chiến tranh, một lệnh
cấm vận hay sự thỏa hiệp và một lời trích dẫn: tất cả lựa chọn đều nằm trên
bàn này.

 Như vậy khi đưa ra bức tranh biếm họa này, tác giả đã thể hiện quan điểm
rõ ràng của mình về thái độ của Hoa Kì trong vấn đề hạt nhân của Iran rằng:
Hoa Kì luôn coi vấn đề hạt nhân của Iran là một ván bài, trong đó người chơi
10


bài là Hoa Kì, và Iran chỉ có 2 sự lựa chọn duy nhất: hoặc là chiến tranh, hoặc
phải thỏa hiệp.
Chúng ta có thể sử dụng những bức tranh biếm họa chính trị để trang bị
kiến thức và giúp học sinh có khả năng bình luận, đánh giá đối với những vấn
đề chính trị - xã hôi phức tạp diễn ra trên thế giới hay ở Việt Nam.
1.2.2. Tranh biếm họa hài hước
Tranh biếm họa hài hước là những bức tranh nhỏ, phản ánh muôn màu
đời sống xã hội, với cái nhìn hết sức hài hước, tác giả sẽ giúp người xem tranh
được giải trí thông qua nụ cười hóm hỉnh. Nhưng ẩn chứa đằng sau yếu tố vui
vẻ mà bức tranh mang lại, chính các yếu tố phóng đại trong bức tranh sẽ giúp
người xem phải suy nghĩ sâu hơn về những sự kiện xã hội đang được bức tranh
thể hiện.
Thông qua đó, người xem tranh sẽ rút ra
được bài học cho mình.
Bức tranh bên thể hiện một sự
phóng đại trong cách tham gia giao

thông của một bộ phận giới trẻ Việt Nam
hiện nay.
- Bức tranh thể hiện hình ảnh một thanh
niên đang thực hiện một điệu múa ba lê
trên chiếc xe máy trong khi lưu thông
trên đường.
- Một dòng ghi chú nhỏ khá hài hước, thể hiện thông điệp của tác giả: thể hiện
là vào viện.

 Đó là sự thể hiện quá mức cái tôi, sự cá tính dẫn tới sự nguy hiểm cho chính
bản thân và người xung quanh. Thông qua bức tranh này, tác giả muốn người
xem nhìn nhận lại văn hóa tham gia giao thông của chính mình.

11


1.2.3. Tranh biếm họa châm biếm
Tranh biếm họa châm
biếm thường được minh họa
trên các sách báo. Nó sử dụng
những yếu tố được phóng đại,
cường điệu hoặc bóp méo,
xuyên tạc những đặc điểm
quan trọng về một người hoặc
một nhóm người để tạo ra
những chân dung có thể dễ
dàng nhận dạng bằng thị giác.
Hầu hết tranh biếm họa chính trị và tranh biếm họa châm biếm đều tập
trung vào khắc họa chân dung của những nhân vật có tầm ảnh hưởng lớn đối
với xã hội. Một vài tranh biếm họa châm biếm khi khắc họa những nhân vật nổi

tiếng thường sử dụng lối đả kích và đôi khi nó còn mang tính chất khiêu khích,
nhạo báng.
Tranh biếm họa châm biếm độc lập khác với những tranh biếm họa chính
trị bởi một khía cạnh quan trọng: tranh biếm họa chính trị, ý tưởng đến trước và
những tác phẩm nghệ thuật từ đó mới xuất hiện. Còn tranh biếm họa châm
biếm thì là những nét vẽ thêm vào đối với chân dung của những nhân vật nổi
tiếng.
Bức tranh trên là một sự châm biếm đối với vấn đề nợ của nước Mĩ.
- Bức tranh khắc họa 2 nhân vật nổi tiếng đại điện cho Hoa Kì và Trung Quốc.
Đó là nhân vật chú Sam (đại diện cho Hoa Kì) đang còng lưng kéo chiếc xe
kéo trên đó có chủ tịch nước Trung Quốc – Hồ Cẩm Đào đang đọc một bài báo
về khoản nợ của Hoa Kì.

 Thông qua bức tranh này, tác giả giúp người xem có thể phần nào phán
đoán được tương lai của nước Mĩ khi mà khoản nợ của nước này ngày càng

12


tăng và chủ nợ của Hoa Kì không ai khác chính là Trung Quốc – nền kinh tế
lớn thứ hai đang bám đuổi rất sát nền kinh tế Hoa Kì.
1.2.4. Chùm tranh biếm họa vui
Tranh biếm họa vui là một tập hợp những bức tranh rời nhau để minh
họa cho một câu chuyện. Tranh biếm họa vui cũng có thể mang đến những nụ
cười thú vị, khoái trá và đôi khi chúng cũng có vai trò như tranh biếm họa
chính trị.
Cả bốn loại tranh biếm họa đã nêu trên đều có khả năng sử dụng trong
dạy học địa lí, mỗi loại có một đặc điểm riêng thích hợp với những bài học và
từng nội dung học tập khác nhau. Tuy nhiên, chúng ta nên sử dụng tranh biếm
họa chính trị và tranh biếm họa hài hước vì hai loại tranh này một mặt vừa kích

thích sự tò mò, tư duy phê phán, khả năng suy nghĩ độc lập của học sinh đối
với các sự kiện mang tính chất thời sự và vừa sức đối với nhận thức của học
sinh, mặt khác nó tạo ra tiếng cười thú vị, sâu sắc làm cho không khí lớp học
sôi nổi.
Đối với tranh biếm họa châm biếm và chùm tranh biếm họa mặc dù tính
phê phán của nó rất cao nhưng tương đối khó đối với nhận thức của học sinh.
Để giải thích nội dung của tranh châm biếm họa đòi hỏi các em có một vốn
hiểu biết tương đối rộng liên quan nhiều đến các nhân vật chính trị điển hình.
Còn đối với chùm tranh biếm họa thì sẽ mất nhiều thời gian để học sinh có thể
đưa ra ý nghĩa cuối cùng của toàn bộ chùm tranh. Tuy nhiên, chúng ta vẫn có
thể sử dụng hai loại tranh này trong những buổi ngoại khóa hay thảo luận ngoài
giờ học.
Giáo viên có thể tùy chọn từng loại tranh biếm họa sao cho phù hợp với
mục đích của mình cũng như nội dung của bài học để có thể mang lại những
hiệu quả cao nhất.

13


2. Ý nghĩa của việc sử dụng tranh biếm họa trong dạy học phát tiển tư duy
phê phán cho học sinh
2.1. Khái quát chung về tư duy phê phán
Tư duy phê phán (critical thinking) là quá trình vận dụng tích cực trí tuệ
vào việc phân tích, tổng hợp, đánh giá sự việc, ý tưởng, giả thuyết… từ sự quan
sát, kinh nghiệm, chứng cứ, thông tin, và lý lẽ nhằm đưa ra nhận định về sự
việc, ra quyết định, và hình thành cách ứng xử của mỗi cá nhân.
Tư duy phê phán là nền tảng để phát triển tư duy độc lập, yếu tố không
thể thiếu của sự thành đạt, khi con người thường xuyên đối diện với những vấn
đề đa dạng phải giải quyết trong cuộc sống. Tư duy phê phán là bước đi thiết
yếu dẫn đến tư duy sáng tạo. Phê phán khách quan giúp ta có một cái nhìn tích

cực tránh cái sai, cái xấu, cái lỗi thời và hướng đến cái mới tốt hơn, hoàn hảo
hơn, có ích hơn trên con đường không ngừng sáng tạo.
Để có được tư duy phê phán chúng ta phải vận dụng cách nghĩ và lập
luận logic với các kỹ năng như: phân loại, so sánh, phân tích trình tự, nguyên
nhân - tác động, phép diễn dịch, quy nạp, loại suy, tổng hợp, dự đoán, lập giả
thuyết, đánh giá, ra quyết định, lập kế hoạch và giải quyết vấn đề.
Một điều đáng tiếc là phương pháp giáo dục hiện nay của chúng ta đang
nặng về truyền đạt, nhồi nhét kiến thức và có phần áp đặt, theo mẫu, thiếu phát
huy suy nghĩ độc lập của học sinh. Triết gia Pháp J.J. Rousseau cho rằng: “Nếu
chỉ nhào nặn con người theo duy nhất một trạng thái thì anh ta sẽ trở nên vô
dụng trước mọi tình huống khác”. Thật khó có thể đào tạo nên những con
người năng động, sáng tạo một khi học sinh luôn chịu áp lực rất lớn không
những từ chương trình quá tải mà còn vì phải làm theo những bài mẫu, đáp án
mẫu, phải ghi nhớ những kiến thức và lý lẽ có sẵn trong bài giảng, bất chấp có
hoặc có còn phù hợp với thực tế cuộc sống và kiến thức của nhân loại hay
không. Với quan điểm giáo dục lệch lạc so với thế giới hiện đại như vậy, tính
năng động và năng lực tư duy sáng tạo sẽ bị thui chột dần và dễ tạo ra những
con người dễ phục tùng, làm theo, nói theo, nhìn sự việc bằng con mắt của
14


người khác, đánh mất tư duy độc lập, suy nghĩ và hành động bằng cái đầu của
người khác, rất xa lạ với yêu cầu cuộc sống.
Phương pháp dạy học bằng tư duy phê phán là phương pháp người dạy
đưa ra các câu hỏi theo tiêu chí: sáng tỏ, độ tin cậy, sự đúng đắn, độ chính xác,
hợp lý, không thiên vị. Từ đó, yêu cầu người học phải tự suy nghĩ, tự tìm kiếm
thông tin cho mình, tìm tòi những ý tưởng mới và tranh luận trong môi trường
học tập. “Phát triển tư duy phê phán cho học sinh có thể đem lại lối học tập –
suy nghĩ mở, nó có thể khiến học sinh am hiểu về một số các đề tài nhất định
mà họ được yêu cầu nghiên cứu hơn cả các thầy cô”.

2.2. Ý nghĩa của việc sử dụng tranh biếm họa để hình thành tư duy phê
phán cho học sinh
Thứ nhất, tranh biếm họa có khả năng thúc đẩy sự quan tâm, thích thú đặc
biệt của học sinh đối với những vấn đề chính trị - xã hội, những sự kiện và xu
hướng phát triển của xã hội  từ đó sẽ kích thích trí tò mò của người học.
Một trong những yếu điểm lớn nhất hiện nay của học sinh THPT là các em
học sinh ít có những hiểu biết về các vấn đề kinh tế - xã hội trong nước và quốc
tế. Đây sẽ là một khó khăn rất lớn trong quá trình dạy học địa lí bởi nội dung
chương trình môn địa lí (đặc biệt là địa lí lớp 11) có một phần nội dung không
nhỏ đề cập đến các vấn đề có tính thời sự hàng ngày. Do thiếu hụt những hiểu
biết về các vấn đề đương thời nên khi tiếp cận với nội dung bài học các em
thường tỏ ra lúng túng và không có hứng thú để tiếp thu bài học.
Việc đưa tranh biếm họa vào trong dạy học sẽ góp phần quan trọng để hỗ
trợ, tạo sự hứng thú để học sinh quan tâm tới những vấn đề chính trị - xã hội
đương thời. Rất nhiều sự kiện, vấn đề có tính chất thời sự, chính trị khô khan
lại được ngòi bút của các tác giả tranh biếm họa mô tả lại một các sinh động,
hài hước và có thể thu hút sự chú ý của các em. Chính sự quan tâm tới những
vấn đề mà tranh biếm họa thể hiện, các em sẽ đi sâu tìm hiểu, phân tích, đánh
giá và rút ra cho mình những hiểu biết về thế giới đương đại và hình thành một
kĩ năng phân tích, xử lí thông tin tốt hơn.
15


Thứ hai, tranh biếm họa có khả năng kích thích sự thảo luận và tranh luận
trong lớp học cũng như tạo ra một không khí học tập sôi nổi  từ đó sẽ phát
triển được các kĩ năng làm việc nhóm, thuyết trình và giúp học sinh có cơ hội
thể hiện chính kiến của bản thân.
Có thể nói, không có một nội dung học tập nào lại có thể khiến các em thảo
luận và tranh luận sôi nổi bằng tranh biếm họa. Những cách nhìn khác nhau,
những quan điểm trái chiều,… là những vấn đề mà chúng ta phải đối mặt khi sử

dụng tranh biếm họa. Nhưng chính điều đó lại thúc đẩy học sinh của chúng ta
phải tranh luận cũng như đưa ra những những lập luận chặt chẽ để bảo vệ quan
điểm của mình. Sự tranh luận và những tiếng cười có ý nghĩa và giá trị đối với
sự phát triển của trẻ là những nhân tố quan trọng để tạo ra một không khí học tập
sôi nổi. Việc thu hút được sự chú ý, tạo được hứng thú học tập cho các em sẽ
mang lại những kết quả tốt đẹp ngoài ý muốn. Những tiếng cười mà tranh biếm
họa mang lại cho các em là nền tảng của việc tiếp thu kiến thức một cách tích cực,
là biểu hiện của sự hứng thú trong học tập và là tín hiệu của những hành động
đúng.
Thứ ba, bản thân tranh biếm họa cũng là một loại kênh hình, vì vậy, nó có
tính trực quan cao. Bên cạnh đó, tranh biếm họa lại có yếu tố cường điệu, sự
hài hước, lạ lẫm thu hút học sinh mà tranh ảnh đơn thuần không có được. Vì
vậy, với tranh biếm họa học sinh không đơn thuần chỉ quan sát tranh và liên hệ
đến nội dung kiến thức mà còn phải lý giải, phân tích, giải thích, đánh giá
những nội dung kiến thức được “cường điệu” trong tranh. Mặt khác, tranh biếm
họa cũng không “nặng nề”, không khô khan như bản đồ, lược đồ.
Trong quá trình học tập với tranh biếm họa, các em sẽ phải làm việc với
những bối cảnh khác nhau, những sự kiện chính trị - xã hội của thế giới, tiếp
xúc với nhiều nhân vật và phải đưa ra các phán đoán, dự báo, thậm chí phải
tranh luận để bảo vệ quan điểm của mình. Từ việc được thực hành các kĩ năng

16


đơn lẻ như vậy, theo thời gian các em sẽ được hình thành tư duy phê phán, nhìn
nhận mọi vấn đề xảy ra trong cuộc sống dưới cái nhìn đa chiều hơn.
Thứ tư, mặc dù ít nhiều tranh biếm họa mang tính chủ quan của tác giả
nhưng nó cũng có có ý nghĩa sư phạm to lớn, đặc biệt trong việc dạy học địa lí
trên cả ba mặt: kiến thức, thái độ và kỹ năng.
• Về mặt kiến thức, học sinh khi xem xét một bức tranh biếm họa, muốn

hiểu được những biểu hiện trong đó nói lên điều gì, buộc học sinh phải
đặt nó trong tổng thể kiến thức. Bên cạnh việc phải phân tích, học sinh
phải thiết lập các mối liên hệ, các giả thuyết giữa hình ảnh và nội dung
bài học để phán đoán và kết luận. Như vậy, khi sử dụng tranh biếm họa,
học sinh được tái hiện một lần nữa những kiến thức liên quan đến hình
ảnh và qua quá trình suy luận, kiến thức dễ khắc sâu hơn rất nhiều so với
việc sử dụng các kênh hình thông thường.
• Về mặt thái độ, tranh biếm họa mang đến sự hấp dẫn và cuốn hút học
sinh bởi chính đặc thù của tranh biếm họa. Học sinh dễ bị lôi cuốn vào
yếu tố hài hước, trào phúng hay sự thể hiện biếm họa độc đáo trong bức
tranh. Học sinh từ chỗ tò mò, hiếu kỳ về những yếu tố đặc biệt trong
tranh, đi đến muốn tìm hiểu nội dung ẩn giấu trong bức tranh đó là gì. Có
một số tranh biếm họa, khi mới nhìn học sinh có thể bật cười vì sự trào
phúng của nó, nhưng sau tiếng cười sảng khoái đó, các em sẽ phân tích,
tổng hợp kiến thức, liên hệ để giải thích sự ẩn dụ trong đó. Sau cùng học
sinh sẽ bày tỏ được quan điểm và thái độ của mình: đồng tình hay phản
đối với vấn đề được đề cập.
• Về kỹ năng, việc sử dụng thích hợp các tranh biếm họa sẽ thúc đẩy học
sinh không thể làm việc đơn giản thông qua việc phân tích văn bản (kênh
chữ) hay nghe giảng một cách đơn thuần mà nó đòi hỏi tổng hợp các kỹ
năng: phân tích hình ảnh, đọc văn bản, liên hệ kênh chữ và kênh hình,
phán đoán, liên hệ, suy xét và kết luận. Quá trình vận dụng các kĩ năng
đểphân tích một bức tranh biếm họa đó được gọi là “sự giải mã”, bởi bức
17


tranh biếm họa càng đơn giản thì nó lại là sự mã hóa các sự kiện bằng
hình ảnh ở mức cao nhất. Khi giải mã bức tranh, tức là học sinh được lần
lượt thực hiện các kỹ năng nói trên, và khi lặp lại nhiều lần, các kỹ năng
của học sinh sẽ trở nên thành thục. Mặt khác, tư duy độc lập, sáng tạo

của học sinh được phát triển trong việc đánh giá tranh biếm họa. Các
hình ảnh mang yếu tố trực quan đánh thức tư duy, đưa học sinh đi từ biết
đến hiểu sâu sắc kiến thức.
(Tham khảo trang: hoangthinga.wordpress.com.)
Sử dụng hợp lí tranh biếm họa trong dạy học địa lí có khả năng mang lại
những giá trị và ý nghĩa giáo dục to lớn. Nó không chỉ cung cấp cho học sinh
một khối lượng thông tin to lớn về các vấn đề chính trị - xã hội đương thời, mà
nó còn có thể rèn luyện khả năng tư duy logic, tư duy phê phán và định hướng
hành động cho học sinh. Tranh biếm họa sẽ là một công cụ dạy học hữu hiệu,
nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả giảng dạy trong nhà trường phổ thông
hiện nay.
3. Những thuận lợi và khó khăn khi đưa tranh biếm họa vào trong dạy học
địa lí
3.1. Những thuận lợi khi đưa tranh biếm họa vào trong dạy học địa lí
Về điều kiện cơ sở vật chất và hệ thống thông tin phục vụ cho việc khai
thác và ứng dụng tranh biếm họa trong dạy học hiện nay: ta thấy, ở hầu hết các
trường THPT đều đã có đầy đủ hệ thống các phòng nghe nhìn được trang bị
máy tính, máy chiếu, loa,… để đảm bảo cho các lớp học đều có thể tiếp cận tối
thiểu 1 – 2 tiết học trong một tuần.
Báo chí hiện nay có nội dung ngày càng đa dạng và sâu sắc phản ánh
nhanh, kịp thời các vấn đề của xã hội. Đặc biệt mảng tranh biếm họa cũng thấy
phổ biến hơn trong các trang báo. Đây chính là cơ hội tốt cho giáo viên và học
sinh có thể tiếp cận với kho tranh biếm họa để khai thác phục vụ cho việc dạy
và học.

18


Về trình độ nhận thức của học sinh THPT hiện nay: Các em học sinh
THPT ngày nay đã đạt tới một sự phát triển nhất định về thể chất và tư duy. Do

được tiếp cận với công nghệ thông tin và các phương tiện truyền thông từ sớm
nên các em đã thu nhận một khối lượng thông tin về cuộc sống xã hội lớn hơn
rất nhiều, nên trong tư duy của các em đã hình thành phần nào kĩ năng phản
biện trước các luồng thông tin mà các em được tiếp cận. Chính vốn kinh
nghiệm sống phong phú này sẽ giúp các em giải mã những thông điệp mà mỗi
bức tranh biếm họa mang đến một cách dễ dàng hơn và chủ động hơn.
Ngoài ra chúng ta cũng thấy, học sinh THPT hiện nay tỏ ra tự tin, bản
lĩnh và rất cá tính. Các em cũng tỏ ra quan tâm nhiều hơn tới các vấn đề đương
đại, thích tranh luận để khẳng định các giá trị sống của bản thân. Đây chính là lí
do chúng ta có thể kết hợp rất tốt tranh biếm họa với các phương pháp học tập
tích cực khác để phát triển tư suy phê phán của học sinh.
Ngoài ra, những định hướng đổi mới trong chương trình và sách giáo
khoa cũng là cơ hội tốt để chúng ta đưa tranh biếm họa vào dạy học địa lí.
Những mục tiêu đổi mới của dạy học địa lí đòi hỏi phương pháp dạy học cũng
phải có những thay đổi phù hợp. Phương pháp dạy học địa lí hiện nay đòi hỏi
phải thay đổi theo hướng lấy học sinh làm trung tâm, tăng cường các hoạt động
độc lập của học sinh, giúp học sinh được làm việc nhiều hơn, suy nghĩ nhiều
hơn. Chính vì vậy, khi đưa tranh biếm họa trở thành công cụ dạy học đắc lực
cho môn địa lí, chúng ta sẽ giúp học sinh được suy nghĩ, được tranh luận, thể
hiện quan điểm bản thân từ đó tự xây dựng kiến thức cho mình. Như vậy, việc
đổi mới mục tiêu và phương pháp dạy học sẽ là cánh cửa thuận lợi để chúng ta
đưa hệ thống tranh biếm họa vào trong dạy học.
3.2. Những khó khăn khi đưa tranh biếm họa vào trong dạy học địa lí
3.2.1. Thách thức đối với giáo viên
Thách thức lớn nhất đối với giáo viên khi đưa tranh biếm họa vào giảng
dạy địa lí THPT là:

19

- Đây là một hướng đi mới nên các giáo viên còn chưa hiểu sâu sắc khái
niệm tranh biếm họa, tranh biếm họa được áp dụng trong những bài học nào và
khi áp dụng tranh biếm họa vào bài dạy của mình liệu học sinh có thể hiểu
được những ý tưởng mà giáo viên muốn truyền đạt các thông tin liên quan đến
bài học hay không. Nhất là trong điều kiện mà tranh biếm họa không được đưa
vào trong nội dung chương trình sách giáo khoa.
- Tranh biếm họa thường gây khó khăn cho cả người dạy và người học
khi giải thích bức tranh biếm họa đó. Chính giáo viên cũng gặp không ít khó
khăn để phát hiện ra được những kiến thức cần phải khắc sâu cho học sinh
trong một bối cảnh không quen thuộc (trong tranh biếm họa bối cảnh bức tranh
thường được cường điệu hóa hoặc phóng đại hơn so với thực tế), khiến cho học
sinh thụ động hơn rất nhiều so với các kiến thức cơ bản trong sách giáo khoa.
- Để phân tích và chỉ ra được ý nghĩa địa lí sâu sắc nhất được rút ra qua
một bức tranh biếm họa có chủ đề địa lí, giáo viên mất rất nhiều thời gian và
việc truyền đạt cho học sinh hiểu được ý nghĩa đó cũng là một nghệ thuật lớn.
- Tranh biếm họa kích thích rất mạnh tới thái độ học sinh vì vậy việc tìm
kiếm được một bức tranh biếm họa vừa phù hợp với nội dung bài học, vừa kích
thích được thái độ tích cực của học sinh là điều không dễ dàng. Trong khi số
lượng các tranh biếm họa phù hợp với nội dung của bài học hiện nay rất hạn
chế, đòi hỏi giáo viên phải chuẩn bị rất công phu và vất vả.
Chính những nguyên nhân trên làm cho nhiều giáo viên tỏ ra không hào
hứng đối với việc sử dụng tranh biếm họa trong dạy học, và điều này càng khó
thực hiện hơn đối với khu vực nông thôn và đặc biệt là miền núi.
3.2.2. Thách thức đối với học sinh
Bối cảnh trong các bức tranh biếm họa thường được phóng đại, đôi khi
khác nhiều so với thực tế đời sống đòi hỏi các em phải có vốn sống nhất định
mới có thể phân tích và tìm ra thông điệp của bức tranh. Tuy nhiên, do vốn kiến
thức của các em có hạn, nên khi lần đầu tiên được tiếp cận với tranh biếm họa
20

các em cũng có nhiều bỡ ngỡ. Quan trọng hơn cả là để hiểu được ý nghĩa sâu
sắc của tranh biếm họa là một việc khá khó, hầu hết các em học sinh giỏi mới
có khả năng hiểu được, còn lại đối với các em học sinh khá và trung bình thì
việc hiểu và bình luận được tranh biếm họa bằng các kiến thức địa lí là khó
khăn. Đây sẽ là khó khăn lớn nhất mà mỗi giáo viên khi đưa tranh biếm họa
vào phục vụ cho dạy học. Giáo viên sẽ phải tính toán tầm hiểu biết của học sinh
và khả năng thấu hiểu bức tranh để sử dụng sao cho hợp lí.
Ngoài ra, chúng ta cũng sẽ thấy một khó khăn rất lớn khi đưa tranh biếm
họa vào dạy học, đó là tranh biếm họa không có trong sách giáo khoa. Hơn nữa,
hệ thống tranh biếm họa phục vụ cho dạy học hiên nay còn khá hạn chế, gây
khó khăn cho cả giáo viên và học sinh. Có thể nói, đây là khó khăn lớn nhất
khiến nhiều giáo viên e ngại khi đưa tranh biếm họa vào dạy học. Đặc biệt ở
một số địa phương, các trường THPT vẫn chưa được trang bị đầy đủ các
phương tiện thông tin phục vụ cho dạy học, đặc biệt là các trường ở miền núi
và nông thôn.
Những khó khăn trên sẽ là rào cản rất lớn để đưa tranh biếm họa vào áp
dụng đại trà trong các trường THPT trong thời điểm hiện nay.

CHƯƠNG II: HƯỚNG DẪN KĨ THUẬT KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG
TRANH BIẾM HỌA VÀO DẠY HỌC ĐỊA LÍ PHẦN KHÁI QUÁT NỀN
21


KT – XH THẾ GIỚI LỚP 11 ĐỂ PHÁT TRIỂN TƯ DUY PHÊ PHÁN
CHO HỌC SINH
1. Kĩ thuật khai thác và lựa chọn tranh biếm họa vào dạy học địa lí
1.1. Nguyên tắc lựa chọn tranh biếm họa
Tranh biếm họa có khả năng ứng dụng rất tốt trong dạy học địa lí, nhưng
cũng phải khẳng định rằng: không phải tất cả tranh biếm họa đều phù hợp cho

giảng dạy. Khi đưa tranh biếm họa vào dạy học, cần đảm bảo các nguyên tắc
sau:
Thứ nhất, cần đảm bảo phù hợp với nội dung địa lí. Tranh biếm họa giúp
khắc sâu kiến thức, do đó, tranh biếm họa chỉ nên dùng khi kết hợp với các nội
dung quan trọng, là phần trọng tâm muốn nhấn mạnh đến trong bài học, hạn
chế sử dụng với mục đích minh họa cho nội dung kiến thức, gây phân tán sự
chú ý của học sinh.
Thứ hai, khi lựa chọn tranh biếm họa dùng trong dạy học cần đảm bảo
tính vừa sức. Vì tranh biếm họa có yếu tố cường điệu, phóng đại và có cả sự
khó hiểu nên khi lựa chọn cần chú ý lựa chọn tranh phù hợp với từng giai đoạn
phát triển tư duy của học sinh. Trong giai đoạn đầu, khi mới tiếp cận thì nên
chọn những tranh biếm họa đơn giản, và có thể sử dụng loại tranh biếm họa kết
hợp lời dẫn. Đến khi học sinh đã được tiếp cận nhiều với tranh biếm họa, các
em đã có sự phát triển hơn về mặt tư duy thì có thể dùng tranh biếm họa phức
tạp, tính khái quát và trừu tượng cao hơn. Sử dụng một bức tranh biếm họa quá
phức tạp có thể đưa đến sự kích thích tìm hiểu, nhưng có thể là một “gánh
nặng” khi nó quá sức với học sinh, từ đó dẫn đến việc không đạt mục tiêu dạy
học dự kiến cho nội dung đó.
Thứ ba, tranh biếm họa phải đảm bảo được độ tin cậy. Độ tin cậy của
tranh biếm họa thế hiện tính chân thực của nhân vật, sự kiện, hiện tượng được
phản ánh trong tranh, giúp học sinh có đánh giá thấu đáo.Vì tranh biếm họa
mang trong nó tính chủ quan của người vẽ, đại diện cho sự đánh giá của một cá
nhân, một tập thể, một giai cấp, một dân tộc nhất định nên khi đưa vào bài học
cần chú ý ghi cụ thể các thông tin liên quan đến người vẽ, năm ra đời, được in
22


ấn ở đâu, xuất bản trên tạp chí hay tờ báo nào. Từ những thông tin đó, kết hợp
với thông tin kênh chữ trong bài học, học sinh sẽ có cái nhìn toàn diện và chính
xác hơn về nhân vật và sự kiện trong sự đánh giá của mình.

Thứ tư, khi đưa tranh biếm họa vào dạy học cần đảm bảo nguyên tắc hài
hòa với các loại kênh hình khác như: tranh, ảnh, bản đồ, lược đồ, sơ đồ, bảng
thống kê. Dù tranh biếm họa có thế mạnh trong việc hấp dẫn, cuốn hút học
sinh, nhưng cũng chỉ nên coi là một kênh minh họa cho một nội dung cụ thể,
phản ánh một khía cạnh nhất định của bài học. Do đó, trong bài học cần có đầy
đủ các loại kênh hình, bên cạnh tranh biếm họa để học sinh có thể hiểu thấu đáo
nội dung và phát triển đầy đủ kỹ năng.
Thứ năm, tranh biếm họa sử dụng trong dạy học cần đảm bảo tính rõ
ràng về mặt hình thức, có tính thẩm mĩ cao. Vì ngoài chức năng cung cấp thông
tin, giúp phát triển tư duy phê phán cho học sinh, việc sử dụng tranh biếm họa
còn phải đảm bảo các nguyên tắc giáo dục về mặt thẩm mĩ, nhân văn cho học
sinh. Những bức tranh phản cảm về mặt hình thức không những sẽ hạn chế tính
giáo dục mà nó còn có thể gây tác dụng ngược.
1.2. Kĩ thuật khai thác tranh biếm họa trong dạy học địa lí
Có nhiều cách để phân tích, giải mã một bức tranh biếm họa, nhưng điểm
chung nhất là phải tuân thủ các bước: quan sát, mô tả, liên hệ kiến thức, giải
thích và đánh giá.
Để khai thác và vận dụng hiệu quả ý nghĩa của các tranh biếm họa vào
dạy học, yêu cầu người giáo viên phải có những hiểu biết về các vấn đề mà bức
tranh thể hiện và kỹ năng truyền tải tốt. Đồng thời, giáo viên phải có kỹ thuật và
phương pháp khai thác tranh biếm họa thì mới có thể truyền tải hết được những
nội dung địa lí tích hợp trong đó đến với học sinh. Dưới đây là 5 bước cơ bản để
có thể khai thác hiệu quả nội dung của 1 bức tranh biếm họa:
- Bước 1: Mô tả các đối tượng và tình huống trong tranh.

23


+ Phát hiện và nắm bắt các điểm đặc biệt (biểu tượng) của bức tranh biếm họa,
như: không gian, bối cảnh, tư thế, nét mặt, hình dáng, kích thước, màu sắc, hình

khối,…
+ Phát hiện ra các đối tượng được thể hiện trong tranh.
- Bước 2: Đưa ra nhận xét, định hướng ban đầu về nội dung được đề cập trong
bức tranh.
+ Mối liên hệ giữa các đối tượng và bối cảnh trong bức tranh.
+ Xác định nội dung thể hiện mà bức tranh hướng tới.
+ Rà soát kĩ hết các thông tin mà bức tranh ẩn chứa.
- Bước 3: Đưa ra các phán đoán về nội dung thể hiện của bức tranh.
Trong bước này, chúng ta sẽ sử dụng kiến thức đã biết, kết hợp với
những biểu tượng thể hiện trong bức tranh để tìm ra mối liên hệ giữa các đối
tượng được thể hiện trong tranh biếm họa.
+ Nhận biết và giải mã những biểu tượng được sử dụng trong tranh biếm họa.
Những biểu tượng không chỉ đơn giản được nêu ra mà phải tìm hiểu được ý
nghĩa của chúng.
+ Tìm hiểu các lời dẫn (nếu có) trong tranh biếm họa và phân tích, tìm ra các
khả năng mà bức tranh có thể thể hiện. Các khả năng này là các giả thuyết khác
nhau: có giả thuyết đúng, có giả thuyết sai và để tìm ra giả thuyết đúng nhất thì
giáo viên và học sinh phải dựa vào tư duy phân tích và phán đoán.
- Bước 4: Mục đích thể hiện của bức tranh.
+ Chỉ ra mục đích thể hiện của tranh biếm họa là gì.
+ Xem cá nhân, nhóm người nào, hay một vấn đề nào bị đưa ra phê phán.
+ Suy nghĩ xem có mâu thuẫn nào được đưa ra trong bức tranh không.
- Bước 5: đánh giá cuối cùng về nội dung thể hiện của bức tranh.
24


Qua việc tổng hợp lại các chi tiết biểu hiện của bức tranh, kết hợp kiến
thức qua kênh chữ, sàng lọc, phân tích các giả thuyết và cuối cùng đưa ra đánh
giá về nội dung thể hiện qua bức tranh: đồng ý hay không đồng ý với ý kiến
của tác giả hoặc rút ra thông điệp mà bức tranh muốn truyền tải.

+ Đánh giá về quan điểm của tác giả.
+ Kiểm tra xem sự phê phán có đúng và cập nhật không.
+ Học sinh đưa ra nhận định và nhận xét của chính cá nhân hay nhóm của
mình.
+ Học sinh hoặc giáo viên đưa ra chủ đề hay ý nghĩa của tranh biếm họa đó.
Ví dụ minh họa bức tranh: Con đường của EU
- Bước 1: Chỉ ra các thành tố
trong bức tranh
+ Một chiếc xe ôtô màu xanh
ghi

dòng

chữ:

European

economy (nền kinh tế châu Âu).
+ Phía sau chiếc xe là hố sâu
ghi dòng chữ: Greece (Hy Lạp)
+ Phía trước chiếc xe: Con đường đầy ổ gà và một biển chỉ dẫn: Way out of
crisis (con đường thoát khỏi khủng hoảng).
+ Người lái chiếc xe đang toát mồ hôi để lèo lái chiếc xe qua các ổ gà.
- Bước 2: Đưa ra định hướng ban đầu về nội dung của bức tranh:
+ Bức tranh nói về cuộc khủng hoảng kinh tế ở châu Âu mà quốc gia tiêu biểu
nhất là Hy Lạp.
+ Bức tranh cũng đề cập đến con đường thoát khỏi cuộc khủng hoảng nợ công
ở Châu Âu.
- Bước 3: Đưa ra các phán đoán
+ Phán đoán 1: Hy Lạp là trở ngại rất lớn để EU thoát khỏi khủng hoảng.

25