Sáng kiến kinh nghiệm hướng dẫn học sinh tiếp nhận truyện ngắn một người hà nội theo hướng tiếp cận nghệ thuật về con người của nguyễn khải

Sáng ki ến kinh nghi ệm H ướ
n g d ẫn h ọc sinh ti ếp nh ận truy ện ng ắn M ột ng ườ
i Hà
N ội theo h ướ
n g ti ếp c ận ngh ệthu ật v ềcon ng ườ
i c ủa Nguy ễn Kh ải
1.

ĐẶT VẤN ĐÊ

2.

LÝ DO VIẾT SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM:

1.Nguyễn Khải là một trong số ít nhà văn có vị trí nổi bật trong dòng
văn học giai đoạn 1945 – 1975. Cùng với nhiều cây bút nổi tiếng thời
ấy như Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Tô Hoài….Nguyễn Khải đã
góp sức làm nên sức sống mãnh liệt của một thời kì văn học.
Từ 1986 trở lại đây, Nguyễn Khải liên tục cho ra mắt bạn đọc các tập
truyện ngắn “ Một người Hà Nội”( 1990), “ Một thời gió bụi” ( 1993), “
Sư già chùa Thắm và ông đại tá về hưu”( 1993), “ Hà Nội trong mắt
tôi” (1995). Với mảng truyện ngắn này, người đọc nhận ra một phong
cách Nguyễn Khải vốn đã định hình và ổn định, nay càng được khắc
đậm. Đồng thời trong mỗi tác phẩm dường như có một Nguyễn Khải
luôn tìm tòi và tự đổi mới. Mỗi truyện ngắn của ông góp một tiếng nói,
một cách lý giải những mối quan hệ phức tạp, nhằm làm sáng tỏ thế
giới tinh thần con người. Trở về cuộc sống đời thường, Nguyễn Khải chú
ý khai phá, phản ánh con người trên nhiều phương diện, trên nhiều mối
quan hệ.
2.Con người là điểm xuất phát cũng là điểm cuối cùng của văn học.
Lịch sử văn học là lịch sử khám phá tâm hồn con người,sự khám phá ấy

là vô cùng, vô tận, không có trang cuối bởi con người và thế giới bên
trong của con người tiềm ẩn bao bí mật để thâm nhập, tìm hiểu và
khám phá. Chỉ có cái nhìn đặc sắc, đầy xác thực về con người, nhà văn
mới có được kiến giải có nghĩa về cuộc sống và chính bản thân con
người. Để làm được điều này nhà văn phải có sự vận động trong ý thức
nghệ thuật, đặc biệt là trong quan niệm nghệ thuật. Chính vì vậy, tiếp
cận sáng tác của Nguyễn Khải thời kì sau 1960, đặc biệt từ sau 1986
trở lại đây, tôi cho rằng tiếp cận từ góc độ quan niệm nghệ thuật về
con người là một hướng đi tích cực, khoa học và phù hợp,là những


tiếng nói tin cậy, đã giúp cho người đọc nhìn thẳng vào cuộc sống và
bản thân mình.
3.

3. Môn Ngữ văn ở trường phổ thông nói chung và trường
THPT nói riêng có vai trò quan trọng trong việc thực hiện
mục tiêu giáo dục này. Vâng! Chúng ta đã biết ‘ Văn học là
nhân học” Con người là điểm xuất phát cũng là điểm cuối
cùng của văn học. Lịch sử văn học là lịch sử khám phá tâm
hồn con người,sự khám phá ấy là vô cùng, vô tận, không có
trang cuối bởi con người và thế giới bên trong của con người
tiềm ẩn bao bí mật để thâm nhập, tìm hiểu và khám phá. Chỉ
có cái nhìn đặc sắc, đầy xác thực về con người, nhà văn mới
có được kiến giải có nghĩa về cuộc sống và chính bản thân
con người. Với đặc trưng của môn học về khoa học xã hội và
nhân văn, bên cạnh nhiệm vụ hình thành và phát triển ở học
sinh năng lực sử dụng tiếng Việt, năng lực tiếp nhận văn bản
văn học và các loại văn bản khác,môn ngữ văn học giúp học
sinh có những hiểu biết về xã hội, văn hóa,văn học, lịch

sử,đời sống nội tâm của con người.Với tính chất giáo dục
thẩm mĩ, môn Ngữ văn giúp học sinh bồi dưỡng năng lực tư
duy, làm giàu cảm xúc thẩm mĩ và định hướng thị hiếu để
hoàn thiện nhân cách. Và vậy Ngữ văn là môn học có khả
năng đặc biệt trong việc giáo dục các kĩ năng sống cho học
sinh. Đọc văn để hiểu người. Giảng văn để dạy làm người…
Làm thế nào để chúng ta – vừa là người đọc, vừa là người
giảng văn để tạo ra và truyền được cái cảm hứng “ Uống
xong lại khát” ấy.

Trong chương trình thay sách giáo khoa Ngữ Văn lớp 12THPT mới (Từ
2007), Một người Hà Nội của Nguyễn Khải được đưa vào giảng dạy với
thời lượng 2 tiết ( tiết 89, 90) . Có thể thấy, tác phẩm đã truyền tải
được một vấn đề mang ý nghĩa nhân sinh tích cực: là những tiếng nói
tin cậy, đã giúp cho người đọc nhìn thẳng vào cuộc sống và bản thân


mình.Từ đó giúp học sinh hình thành quan niệm sống một cách tích cực
và lành mạnh, giúp cho người giáo viên có một cẩm nang dạy Văn theo
hướng “ tiếp cận quan niệm nghệ thuật về con người”
Đó cũng là những lí do khiến tôi chọn đề tài “Hướng dẫn học sinh
tiếp nhận truyện ngắn “ Một người Hà Nội” theo hướng tiếp
cận nghệ thuật về con người của Nguyễn Khải” để nghiên cứu, áp
dụng vào thực tế giảng dạy chương trình Ngữ Văn 12 ở trường THPT
Lam Kinh năm học 2011 – 2012; 2012- 2013; 2013 – 2014.
1.

Mục đích, nhiệm vụ của đề tài:

2.

Mục đích nghiên cứu:

– Nhằm giúp cho giáo viên dạy văn, nhất là giáo viên đang trực tiếp
giảng dạy ở lớp 12- trung học phổ thông có thêm nguồn tư liệu về
Nguyễn Khải và truyện ngắn Một người Hà Nội. Hy vọng đây sẽ là
những kiến thức cần thiết góp phần làm phong phú thêm bài giảng của
các thầy cô.
– Đối với người học: Đây là một trong những phương pháp quan trọng,
giúp các em thấy được cái hay, cái đẹp một tác phẩm văn học tiêu biểu
ở một ngòi bút tài năng trong thời kì đổi mới . Nhằm góp phần làm
tăng sức hấp dẫn của bài học đối với học sinh, trong thời điểm mà
hứng thú học văn của các em còn nhiều điều đáng phải suy tư, trăn trở.
2.

Nhiệm vụ nghiên cứu.

– Tìm hiểu phân tích những phương diện nghệ thuật về con người của
Nguyễn Khải trong “ Một người Hà Nội”.
– Dựa trên tâm lý tiếp nhận của học sinh THPT.
III. Phương pháp nghiên cứu:
1.Phương pháp nghiên cứu:
– Phương pháp phân tích cảm thụ.
– Phương pháp so sánh.


– Phương pháp tổng hợp
2.

Cách tiến hành

3.

Về lí thuyết:

– Tìm hiểu các tài liệu viết về văn học Việt Nam thời kì đổi mới (Từ
1980) .
– Các bài nghiên cứu, lí luận phê bình về nhà văn Nguyễn Khải, tác
phẩm Một người Hà Nội.
– Các tài liệu nghiên cứu về tác phẩm Một người Hà Nội của nhà văn.
Các mẫu thiết kế bài dạy về tác phẩm Một người Hà Nội.
1.

Về thực tiễn:

– Dự giờ dạy bài Một người Hà Nội của đồng nghiệp.
– Thực nghiệm triển khai đề tài trong giờ dạy bài Một người Hà Nội.
– Chọn hai lớp nâng cao có trình độ ngang nhau, một lớp chú ý hướng
dẫn học sinh tiếp nhận truyện ngắn “ Một người Hà Nội” theo hướng
tiếp cận quan niệm nghệ thuật con người của Nguyễn Khải trong hai
giờ học; còn một lớp không chú ý khắc sâu các phương diện này.
1.

Những luận điểm cần bảo vệ:

* Lý do chọn đề tài
* Giải quyết vấn đề:
– C¬ së lý luËn ®Ò tµi.
– Quan niệm nghệ thuật về con người của Nguyễn Khải trong truyện
ngắn thời kì đổi mới.

– Một người Hà Nội – Hành trình nhận thức, khám phá con người dưới
góc độ văn hóa, nhân văn.


.

– Một số biện pháp hướng dẫn học sinh hoạt động,chiếm lĩnh tác

phẩm “Một người Hà Nội” theo hướng tiếp cận quan niệm nghệ thuật
về con người.
– Đề xuất giáo án thực nghiệm.
* Kết quả thực nghiệm.
* Kết luận

1. Những đóng góp về lý luận và thực tiễn của đề tài.
2. Đối với giáo viên:
– Đề tài sẽ giúp cho giáo viên khi giảng dạy tác phẩm Một người Hà
Nội sẽ có một trong những hướng khai thác hợp lí, làm nổi bật tài năng
nghệ thuật của tác giả và ý nghĩa sâu sắc của truyện ngắn. Đồng thời
làm cho giờ học sinh động, dễ đi vào tâm trí, và tình cảm của học sinh.
– Qua bài dạy, phần nào giáo viên sẽ nắm được năng lực tiếp nhận và
khám phá tác phẩm của học sinh.
2.

Đối với học sinh:

Đề tài này giúp các em:
– Nâng cao khả năng tiếp nhận và cảm thụ truyện ngắn đặc sắc, tiêu
biểu cho phong cách của Nguyễn Khải: mang tính triết lý và có sức khái
quát cao về ý nghĩa xã hội.

– Tiếp cận Một người Hà Nội, tìm hiểu quan niệm nghệ thuật về con
người của Nguyễn Khải sẽ giúp học sinh khám phá, nhận thức vẻ đẹp
của con người Tràng An xưa và nay.


1.

GIẢI QUYẾT VẤN ĐÊ

1.

THỰC TRẠNG CỦA VẤN ĐÊ:

Tuy nhiên việc dạy học tác phẩm Một người Hà nội trong nhà trường là
một vấn đề không hề đơn giản, bởi nhiều lẽ:
– Tác phẩm càng hay, thì càng giàu ý nghĩa; và con đường đi tìm hiểu
và khám phá nó càng không dễ dàng.
– Bên cạnh đó, truyện ngắn này mới đưa vào giảng dạy trong nhà
trường, nên tài liệu nghiên cứu còn ít và hiếm.
– Nét đặc sắc trong văn phong của Nguyễn Khải là sự đa dạng, góc
cạnh, sắc sảo trong hình ảnh cuộc sống, sự nhẫn nhịn khôn ngoan tỉnh
táo, rất hiểu người, hiểu đời mà đầy ân tình, nhân hậu. Nguyễn Khải
không chú ý nhiều đến cốt truyện, tình huống mà coi trọng việc khắc
họa tính cách nhân vật bằng một giọng văn đậm đà chất thế sự, hài
hòa nhũng dòng chiêm nghiệm, triết lí sâu sắc về con người và cuộc
sống.
– Do giới hạn thời gian và dung lượng SGK nên tác phẩm đã được lược
bớt đoạn 2, tập trung vào học phần văn bản đoạn 1,3, 4,5, 6,7. Đây là
một truyện ngắn không có cốt truyện. Nhà văn sử dụng nhân vật “tôi”
kể lại cuộc đời và những lần gặp gỡ, trò chuyện, suy nghĩ về một người

cô họ – một người Hà Nội chính gốc. Qua đó nhà văn phát hiện vẻ đẹp
trong chiều sâu nhân cách của con người thủ đô nói riêng, người Việt
Nam nói chung qua bao biến động thăng trầm của đất nước. Tác phẩm
mang đậm đặc điểm văn phong của Nguyễn Khải.. Phần văn bản được
lựa chọn đã tập trung thể hiện chủ đề tác phẩm. Tuy để hiểu sâu sắc
phẩm chất, tính cách của cô Hiền, không thể không quan tâm đến
phần tóm tắt những đoạn văn bản đã được lược gọn. Như đã nêu ở trên
về ý nghĩa bao trùm của tác phẩm “ Một người Hà Nội” và văn phong
Nguyễn Khải – hiện thực chân xác, tỉnh táo, triết luận tự nhiên, gợi


nhiều suy ngẫm bổ ích – Do vậy, trước khi hướng dẫn học sinh phân
tích tính cách, phẩm chất của nhân vật cô Hiền , người giáo viên cần
hướng dẫn cho học sinh đọc chậm, rất chậm. Hãy vừa đọc vừa dựng lại
sự việc, chi tiết, chân dung nhân vật. Cách tốt nhất là hóa thân vào
nhân vật “ tôi” ( vừa là người kể chuyện, vừa là tác giả) để từng đoạn.
từng đoạn ghé thăm Hà Nội, trò chuyện, quan sát và suy ngẫm về nhân
vật chính – cô Hiền là những đặc điểm riêng cần chú ý khi tiếp cận tác
phẩm.
Vì vậy, khi dạy Một người Hà nội không ít giáo viên rất lúng túng, đó là
thực tế không chỉ với những giáo viên trẻ mới ra trường, mà với cả
những giáo viên lâu năm – dù có kinh nghiệm. Bởi với họ, Nguyễn Khải
vẫn là mới mẻ khi những năm tháng ngồi trên giảng đường đại học,
nhà văn này vẫn chưa được có một vị trí xứng đáng như hiện nay.
1.

GIẢI PHÁP:

2.

1. Nắm vững quan niệm nghệ thuật về con người:( Đối
với giáo viên)

Con người và cuộc sống của con người là đối tượng nghiên cứu, khám
phá của nhiều môn khoa học nghệ thuật. Nhưng trong lĩnh vực văn học
con người được nhìn nhận, phân tích, mổ xẻ bằng con đường riêng. M
Gorki từng nói “ Văn học là nhân học” nghĩa là văn học là hình thái
nghệ thuật lấy con người làm tâm điểm chính, làm đối tượng phản ánh,
nghiên cứu con người là điểm xuất phát và cũng là đích cuối cùng của
văn học.
Bằng ngôn ngữ, văn học mô tả một cách linh diệu nhất những biến thái
tinh vi trong đời sống tâm hồn, tình cảm của con người “ Trong chủ
nghĩa hiện thực đầy đủ, phải tìm thấy con người trong con người…miêu
tả tất cả trong chiều sâu tâm hồn con người” ( Đôxtôixki). Khám phá
chiều sâu tâm hồn con người là thách thức đầy gian lao với người cầm
bút.


Tâm điểm của văn học là con người “ văn học và đời sống là hai vòng
tròn đồng tâm mà tâm điểm là con người . Lịch sử văn học là lịch sử
khám phá tâm hồn con người và sự khám phá ấy là vô cùng, vô tận. Ở
mỗi tác giả khi viết về con người có những cách tiếp cận, khám phá và
kiến giải khác nhau. Theo Trần Đình Sử, quan niệm nghệ thuật con
người thực chất là vấn đề “ thể hiện tính năng động của nghệ thuật
trong việc phản ánh hiện thực”. Quan niệm nghệ về con người là cốt lõi
tư tưởng của một nhà văn, “là thước đo sự tiến bộ nghệ thuật từ xưa
đến nay”. Văn học càng đi sâu vào con người thì càng thể hiện được
tầm nhân văn cao cả. Quan niệm nghệ thuật về con người sẽ chi phối
tới phương thức trình bày nghệ thuật của tác giả trong tác phẩm. Vì
vậy nếu bỏ qua hoặc xem nhẹ quan niệm nghệ thuật về con người sẽ

dẫn đến giản đơn, phiến diện một chiều, xem nhẹ vai trò sáng tạo của
nhà văn.
Nói tới quan niệm nghệ thuật về con người là nói tới cách hiểu cắt
nghĩa về con người của nhà văn. Quan niệm nghệ thuật này thể hiện
trí tuệ, tầm nhìn, khả năng nhanh nhạy, cảm nhận của nhà văn về thế
giới con người.
Từ điển thuật ngữ văn học quan niệm: quan niệm nghệ thuật về con
người chẳng những cung cấp một điểm xuất phát để tìm hiểu nội dung
của tác phẩm văn học cụ thể, mà còn cung cấp một cơ sở để nghiên
cứu sự phát triển tiến bộ của một tác giả, một sự tiến hóa văn học. Với
một nhà văn có quá trình sáng tác trãi qua nhiều giai đoạn thì quan
niệm nghệ thuật về con người cũng thường có sự vận động, biến đổi.
Nguyễn khải không là ngoại lệ.
II.2. Nắm vững quan niệm nghệ thuật về con người của Nguyễn
Khải trong thời kì đổi mới:

Đối với giáo viên)

Ngay những ngày đầu sáng tác, Nguyễn Khải đã nêu cao quan niệm
về văn chưng: “ Tôi quan niệm nghệ thuật đơn giản như : là khoa học


thể hiện lòng người…sự thật chỉ có thể viết về những tấm lòng, những
tâm trạng của các giai cấp trong xã hội với mọi phức tạp tinh vi ngoắt
ngéo có thực của nó, như thế là chân thật theo quan niệm của tôi”.
Con người đã đem đến cho Nguyễn Khải cảm hứng sáng tác và ông đã
có được năng lực phân tích tâm lý con người khá sắc sảo.
Trong thời kì đổi mới, Nguyến Khải quan niệm con người gắn với những
vấn đề chính trị lớn lao của đất nước. Ông nhìn con người trên bình
diện giai cấp, xã hội, cuộc sống tập thể. Bên cạnh đó, nhà văn cũng thể

hiện quan tâm đến số phận những con người bé nhỏ để khẳng định
rằng môi trường sống tốt đẹp , giàu tình người sẽ cải hóa tâm hồn con
người.
Khi nền văn học chuyển mình, nằm trong xu thế chung, Nguyễn Khải
cũng có sự thay đổi “ Trước 1978 tôi sáng tác theo một cách, sau 1978
tôi sáng tác theo một cách khác”. Trong cái nhìn con người hôm nay
nhà văn quan tâm đến nhân cách con người cá nhân, con người trong
đời sống toàn vẹn của nó. Đó là con người được đặt trong cuộc sống
riêng tư, gia đình, gia tộc, con người đối với giá trị vật chất và tinh
thần. Thể hiện các nhìn nhiều chiều trong mối quan hệ nhiều mặt của
đời sống – một cái nhìn toàn vẹn.
Trong lời đề từ “ Gặp gỡ cuối năm”, Nguyễn Khải đã bộc bạch “ Tôi
thích cái hôm nay ngổn ngang bề bộn, bóng tối và ánh sáng, màu đỏ
với màu đen, đầy rẫy những biến động bất ngờ mới thật là mảnh đất
phì nhiêu cho các cây bút thả sức khai vỡ”. Chính quan niệm về hiện
thực không xuôi chiều này mà truyện ngắn của Nguyễn Khải từ sau đổi
mới tư duy nghệ thuật là sự đổi mới quan niệm. Từ cái nhìn hiện thực
nhiều chiều, linh hoạt, con người trong văn Nguyễn Khải cũng được
nhìn nhận, thể hiện trên nhiều mặt, nhiều mối quan hệ. Đó là con người
của đời sống riêng tư, của xã hội, thời thế, con người trong niềm tin, sự
lựa chọn, con người được định vị với những giá trị có tính chất căn
bane, bền vững, phổ quát chứ không chỉ tiên tiến hay lạc hậu, đề cao


hay phê phán theo giá trị cách mạng mà còn được soi chiếu trong
những giá trị tinh thần, văn hóa.
Với Nguyễn Khải việc khám phá, tìm hiểu con người luôn là “ sự nhận
thức lại, kiến giải lại, đánh giá lại” ( M. Ba khtin). Ông quan tâm tới con
người gắn với sự lựa chọn. Cô Hiền ( Một người Hà Nội ) là con người
như thế.

Tiếp cận “ Một người Hà Nội”, tìm hiểu quan niệm nghệ thuật về con
người của Nguyễn Khải thực chất là tôi tìm hiểu hành trình khám phá
nhận thức về người Hà Nội của nhà văn.
3.

3. Thông qua giờ đọc văn giáo viên giúp học sinh
nhận ra Một người Hà Nội – Hàng trình nhận thức,
khám phá con người dưới góc độ văn hóa, nhân văn.

Sau những năm 80, Hà Nội là một đề tài nổi cộm trong truyện ngắn của
Nguyễn Khải. “ Một người Hà Nội” là một tác phẩm có sức khái quát
lớn, độ nén cao, chỉ trong 18 trang truyện, thông qua nhân vật cô Hiền
mà Nguyễn Khải đã trình bày được bao vấn đề về con người văn hóa,
con người với khả năng nhận thức những giá trị bền vững – Hành trình
tìm kiếm, khám phá giá trị con người của nhân vật tôi.
3.

3.1. Con người văn hóa.

Khám phá con người trên phương diện văn hóa là đi sâu tìm hiểu
“phẩm chất xã hội” của con người. Trong truyện ngắn “ Một người Hà
Nội”, thông qua nhân vật cô Hiền, Nguyễn Khải đi phân tích, mổ xẻ và
đánh giá giá trị văn hóa tinh thần của người Hà Nội. Nhà văn đi sâu
phát hiện, tìm hiểu bản chất văn hóa rồi từ đó chiêm nghiệm, triết lý về
vẻ đẹp văn hóa của con người.
3.1.1. Con người với những giá trị đạo đức.
Giá trị của con người được đo bằng chính giá trị nhân cách của nó.
Một cá nhân như một ý thức độc lập, một “ nhân vị” không thể không
chứng tỏ giá trị đạo đức của mình, để định vị, khẳng định mình trước
mọi người, trước xã hội, trước thời thế.

Cô Hiền trong “ Một người Hà Nội” là đại diện tiêu biểu cho cốt cách Hà
Thành. Ở cô, những giá trị đạo đức luôn được coi trọng và đặt lên hàng
đầu. Trong tất cả mọi việc, mọi tình huống, cô luôn lấy đọa đức nhân
cách để ứng xử và hành động. Cô chăm sóc gia đình bằng nề nếp, gia
phong, uốn nắn rèn rũa con cái ngay từ những buổi ban đầu, dạy
chúng những điều nhỏ nhất.Khi các con còn nhỏ, ngồi vào bàn ăn, cô
thường chú ý sữa chữa cách ngồi, cách cầm bát, cầm đũa, cách múc
canh, cả cách nói chuyện trong bữa ăn… Cô răn dạy con cháu phải
thwo chuẩn mực đạo đức “Chúng mày là người Hà Nội thì cách đi đứng
nói năng phải có chuẩn, không được sống tùy tiện buông tuồng”.Cái “
chuẩn” này chính là văn hóa, là tư cách con người, đặc biệt là người Hà
Thành. Ý thức là người Hà Nội phải luôn thường trực, bởi nó là điểm tựa
cho mỗi người hoàn thiện và phát triển nhân cách. Và để đạt đến
“ chuẩn mực”, thì điều cốt yếu là con người phải có lòng “ tự trọng”,
phải biết xấu hổ, “ tau chỉ dạy chúng nó biết tự trọng, biết xấu hổ còn
sau này muốn ra sao là tùy”. Dạy con cháu có lòng tự trọng, biết xấu
hổ là dạy nhân cách làm người, dạy văn hóa lối sống, ứng xử để tồn tại.
Có lẽ vì vậy những “sản phẩm” mà cô Hiền cho ra đời đều là những “
sản phẩm” tử tế. Chàng trai trẻ Dũng – con cô Hiền là một minh chứng,
Dũng là đại diện cho Hà Nội trẻ, Hà Nội của vẻ đẹp nhân bản: yêu
thương, n hân ái, anh dũng…
Tự trọng trở thành nguyên tắc sống của cô Hiền. Theo cô, lòng tự trọng
quyết định nhân cách của con người. Vòa những năm 1965, trong
không khí cả nước hối hả lên đường Nam tiến, cô Hiền tiễn hai con lên
đường nhập ngũ. Cũng đau đớn, buồn bã, dằn vặt như bao bà mẹ khác,
nhưng cô vẫn can đảm khẳng định: “ Tau đau đớn mà bằng vì tau
không muốn sống bảm vào sự hy sinh của bạn. Nó dám đi là cũng là
biết tự trọng”. Lần tiễn con này, cô để cho con đi vì yêu con, hiểu con

và vì lòng tự trọng. Đến đứa con thứ hai lên đường cũng vậy “ tau
không khuyến khích cũng không ngăn cản, ngăn cản tức là bảo nó tìm
đường sống để nó phải chết, cũng là một cách để giết nó…Tau cũng


muốn được sống bình đẳng với các bà mẹ khác, hoặc sống cả, hoặc
chết cả vui lẻ có hay hớm gì”. Như vậy, cả hai lần cô Hiền tiễn con đi,
hai lần cô đều đau đớn, buồn bã, nhwung cô đã biết vượt lên nỗi đau,
bằng trái tim của một người mẹ yêu con, hiểu con, trái tim của một
thành viên yêu nước và bằng nhân cách tự trọng. Tại sao cô muốn
được sống bình đẳng như bao người mẹ Việt Nam khác thời bấy giwof?
Vì cô biết xấu hổ. Tại sao cô để cho hai con đi? Vì cô không muốn các
con mình sống bám vào sự hy sinh của người khác là sự ích kỷ, là con
người không có tư cách. Đã là con người phải ý thức được mình, ý thức
được lòng tự trọng, lấy lòng tự trọng, lấy lòng tự trọng để soi sáng cho
mọi hành động, suy nghĩ. Bằng lòng tự trọng, biết xấu hổ cô Hiền đã
vượt lên trên lợi ích cá nhân, vì lợi ích cộng đồng, yêu đất nước với tấm
lòng của một người mẹ biết hy sinh.
Như vậy, là một con người, trước hết phải có nhân cách cao đẹp. Hãy
sống biết tự trọng, biết xấu hổ và xem nó như một tiềm lực tinh thần to
lớn.
3.1.2. Con người tri thức, nhanh nhẹn và thức thời.
Thời son trẻ giữa đất Hà Thành, cô Hiền nổi tiếng được mọi người biết
đến không phải vì bố mẹ giàu sang mà vì cô là một người con gái “ vừa
đẹp vừa thông minh, biết cách tự khoe mình bằng những mẩu chuyện
rất duyên dáng”. Kết giao với những người bạn văn chưng, cô luôn
được tin, được khen ngợi và đánh giá cao. Cô Hiền được mọi người tin
tưởng nhờ cậy thẩm định các tác phẩm văn chứng chứng tỏ mầm văn
chương, chất tài hoa ở cô được mọi người biết đến và khẳng định ngay
từ khi cô còn rất trẻ.

Hà Nội những ngày đầu giải phóng có hiều thay đổi lớn, nhất là trong
lối sống. Cô Hiền luôn nhanh nhạy tìm phương châm thích ứng chế độ
mới. Trong quan hệ với chính trị và kinh tế, cô tỏa ra là người sắc sảo,
quyết đoán. Lối tư duy nhanh nhạy cộng với sự trãi nghiệm đã đem lại
cho cô tri thức về văn hóa, lối sống, sự am hiểu chế độ. Tại sao cô giữ


nếp sống phong lưu, lịch thiệp trong suốt cuộc kháng chiến và ngay cả
chế độ mới mà không bị đưa đi học tập, cải tạo? Vì ở cô có sự hiểu biết
và nắm thời cuộc sâu sắc. Cô hiểu được bản chất của chế độ mới, bản
chất của giai cấp tư sản.
Có nếp sống tư sản, có gương mặt tư sản nhưng cô không bác lột ai,
không làm chủ ai. Cô sống bằng sức lao động của mình. Chọn nghề bán
hoa, không cho chồng mở xưởng in để kinh doanh, bán ngôi nhà ở
hàng Bún… Tri thức, sự hiểu biết và khôn ngoan đã giúp cô nhay nhạy
bắt kịp với thời cuộc và giữ vững nếp nhà mình. Ví như chuyện cô
chọn nghề bán hoa giấy là sự nhay nhạy khá sắc sảo của cô. Vì chế
độ mơi không thích cá nhân làm giàu, chỉ cần họ đủ ăn. Chọn nghề
bán hoa giấy là một sự lựa chọn đúng đắn, hợp thời. Bởi cái nghề đó
không làm giàu được, nhưng lại đủ ăn và nhàn hạ. Sống trong chế độ
mới cô chỉ cần đủ ăn để duy trì cuộc sống gia đình, giàu sẽ không hợp
thời, sẽ là một mình đi ngược thời cuộc. Như vậy là một con người,
không chỉ sống cho riêng mình mà còn phải sống với thời cuộc, cùng
thời cuộc tồn tại và phát triển.
Những năm cả nước lên đường Nam tiến, trong không khí vận động hối
hả của thời đại, cô Hiền cho hai con đi bộ đội. Cho con đi vì cô là một
người mẹ rất hiểu con, yêu con, luôn đặt nhân cách, tự trọng lên đầu
để phán xét quyết định mọi việc. Và còn bởi cô “ muốn sống bình đẳng
với các bà mẹ khác”, muốn được là con người của thời cuộc, là một
thành viên yêu nước khi đất nước có chiến tranh. Hòa với thời cuộc để

hoặc sống cả hoặc chết cả, vui lẻ thì có hay hớm gì. Như vậy, ý thức
cộng đồng, hòa nhập cùng cộng đồng đã vượt lên lợi ích cá nhân. Trái
tim của người mẹ đã gắng gượng, cầm lòng vì đất nước.
Bản lĩnh tự tin giúp cô quán xuyến và quyết đoán mọi việc, đã tính là
làm, đã làm không để ý đến những lời đàm tiếu của thiên hạ. Một con
người biết nói, biết làm, biết tính toán quyết đoán trong tất cả mọi
việc. Mọi sự đều được cô giải giải quyết nhẹ nhàng, êm thấm theo một


cahs riêng và luôn luôn đúng. Cô đã từng tuyên bố với nhân vật tôi “
Một đời tao chưa từng bị ai cám dỗ kể cả chế độ”. Do đâu mà cô có
được bản lĩnh vững vàng như vậy? Do đâu mà cô luôn biết người, biết
ta? Từ thời còn rất trẻ, cô đã biết tính toán cho buywowcs đường đời
của mình “ Nếu cô cũng sính làm thơ, làm văn như người của thời bấy
giờ cũng có thể là một bà Lưu Thị Hạnh”. Ngay từ thời ấy, cô đã là
người rất thực tế, thức thời, không chạy theo thời thế. Đến cả chuyện
lấy chồng, chọn bạn trăm năm cũng được cô tính toán rất kỹ. Bởi cô
nghĩ “ đùa vui một thời thế là đủ”
Nhận thức, trình bày về nhân vật cô Hiền, Nguyễn Khải đã đi cắt nghĩa
con người thời cuộc. Trong mọi lúc, mọi nơi con người luôn luôn phải
thức thwoif, biết mình, biết ta. Lấy cái “ bất biến ứng với cái vạn biến”
sao cho phù hợp để con người vẫn là mình, riêng mình vẫn là người của
xã hội, của “ hôm nay”. Muốn vậy đòi hỏi ở con người phải có tri thức,
sự hiểu biết, phải biết lựa thời, lựa mình. Nhất là trong đời sống hàng
ngày phải đối mặt với nhiều mối quan hệ, nhiều vấn đề phức tạp rất
cần ở mỗi con người có khả năng nhạy bén để xử lý ứng biến trước mọi
tình huống. Con người của hôm nay trước hết phải là con người hợp
thời.
3.1.3. Con người và văn hóa ứng xử.
Do nhân vật tôi trong truyện đóng vai trò là người kể chuyện, dẫn dắt

câu chuyện nên cô Hiền được khắc họa trong suốt chiều dài vận động
của lịch sử. Từ những năm ba mươi cô Hiền là một cô gái tân thời như
thế nào, đến thời điểm hai cuộc kháng chiến thái độ, cách sống , nhân
cách ra sao? Miêu tả, phản ánh ánh con người trong cuộc vận động
biến thiên của lịch sử Nguyễn Khải nhằm đặt nhân cách của mình vào
những tình huống lựa chọn. Để qua một lần thử thách, sau một lần lựa
chọn, nhân cách giá trị tinh thần, văn hóa ứng xử của nhân vật được rõ
và đậm nét hơn.


Ở cô Hiền nét văn hóa thể hiện trong cahs sinh hoạt hàng ngày, ở cách
ăn, cách ở, cách mặc…tất cả được cô cho vào khuôn khổ nhất định. Và
theo cô quy tắc ấy là văn hóa, thể hiện sự “chuẩn mực” của con người
Hà Nội. Nếp sinh hoạt văn hóa đã trở thành một thói quen, một nhu
cầu không thể thiếu. Trong suốt thời kì lịch sử dân tộc có hiều biến
động, gia đình cô vẫn giữ thói quen tổ chức gặp mặt bạn bè mỗi thánh
một lần. Trong những bữa ăn ấy, nhân vật tôi để ý và thấy cô Hiền và
những nhân vật thành danh của đất kinh kì ăn vận như những “ diễn
viên sân khấu, lược giắt trâm cài hoa hột lấp lánh rồi một loạt bà tóc
bạc hoặc nửa xanh, nửa bạc, áo nhung dạ đeo ngọc, đeo dây đi lại
uyển chuyển” . Ngày thường các bà có thể mặc áo bông ngắn, quần
thâm, đi dép, đi guốc… là các cô Lọ Lem. Ngày thường, khi tiếp xúc với
họ, nhân vật tôi có thể xưng hô, ăn nói bỗ bã, buông tuồng. Bởi tất cả
đều là người bình dân. Còn lúc này trong những bữa ăn với không khí
lịch sử sang trọng các bà đều là những người quý phái. Sự quý phái đã
gây cho nhân vật tôi thái độ lúng túng khi tiếp xúc, cư xử bởi anh hiểu
anh đang đứng trước một giai tầng thượng lưu, gia tầng làm chuẩn cho
mọi giá trị.
Trong quan hệ gia đình, cô Hiền là một người phụ nữ đảm đang, tháo
vát luôn cố gắng gìn giữ nếp nhà thật vững vàng. Cô muốn có một nếp

nhà trên dưới trật tự, các con và bản thân cô là người Hà Nội phải văn
hóa từ trong cách ăn trở đi.
Cách cô Hiền cư xử với người chị Vú và gia đình chị cũng là một cách cư
xử rất văn hóa: côc xem chị như người thân, đối đãi tử tế, có tình, có
nghĩa. Ở với cô từ năm 19 đến 45 tưởi chị Vú đã nhận xét “ nếu họ
không tử tế thì tôi đã xéo từ lâu rồi, không khiến anh phải xui” – chị Vú
trả lời với cán bộ cánh mạng. Khi chị Vú mất, cô vẫn giữ mối quan hệ đi
lại tình nghĩa với anh chồng. Hàng năm anh ta vẫn đem gạo, đậu
xanh…đi lên tết và biếu gia đình cô.


Cả cuộc đời mình cô Hiền luôn chăm chăm chăm giữ gìn nếp gia
phong, bản thân cô luôn là chuẩn mực của nề nếp , truyền thống. Đối
với cô văn hoaas truyền thống đã trở thành dòng ý thức xuyên suốt, nó
chi phối mọi hành động, suy nghĩ, việc làm của cô. Cô muốn giữ lại văn
hóa Hà Nội, giữu lại những phong vị, vẻ đẹp của Hà Nội qua nếp sinh
hoạt hàng ngày từ ăn, ở, mặc rồi cahs uốn nắn, dạy dỗ con cháu. Mấy
chục năm vẫn giữu nếp tổ chức bữa ăn bạn bè… để văn hóa Hà Thành
được duy trì và tỏa sáng trong hoàn cahr thực tại.
Duy trì nếp văn hóa là sự kế tục nối tiếp truyền thống lâu đời của gia
đình. Từ thời bà Tú Dâu – mẹ già tôi, đã là những người phụ nữ đảm
đang và thành danh nổi tiếng đất kinh kỳ. Đến cô Hiền, ý thức về văn
hóa Hà Thành, về nếp gia phong vẫn được giữu gìn. Có thể nói rằng, cô
Hiền là một người con, cháu, một thế hệ Hà Nội đã đảm nhiệm được
tinh thần trách nhiệm kế thừa và phát huy truyền thống của cha ông.
Là người bắc nhịp cầu văn hóa từ quá khứ đến hiện tại và hướng tới
tương lai.
Nhiều năm trôi qua, cô Hiền trong cuộc sống hôm nay là đã một bà cụ
ngoài bảy mươi. Cô đã yếu nhiều, đã già hẳn nhưng “ cô vẫn là người
của hôm nay, thuần túy Hà Nội không pha trộn”. Cách bài trí ngôi nhà

của cô đặc biệt là nơi tiếp khách mấy chục năm vẫn không hề thay đổi
” Một bộ sa lông gụ cái khánh. cái sập gụ chân quỳ chạm rất đẹp
nhưng không khẩm, cái tủ chùa một cánh bên trong bày một cái lọ
men Thúy hồng, một cái lư hương đời Hán, một cái liễn hấp sâm Giang
Tây và mấy thứ bình lọ màu men thì thường có dáng lạ chả rõ từ đời
nào”
Hướng văn hóa đến thế hệ mai sau, cô luôn tin rằng mỗi thế hệ đềucó
một thời vàng son của nó. Nhìn thấy cây si trước đền Ngọc Sơn bị đổ
sau cơn bão cô lập tức nghĩ ngay đến sự khác thường, sự biến đổi, di
dời, ra đi của một thời. Lúc thấy cây si dựng lên sống dậy cô đã tâm
niệm một điều “ thiên địa tuần hoàn cái vào ra của tạo vật là không


thể lường trước được”.Trong cái mà Nguyễn Khải gọi là sự tính toán
khôn ngoan mà cô Hiền vừa nâng lên một tầng nữa thì điều mấu chốt
là niềm tin, niềm tin vào tương lai, vào thế hệ sẽ nối tiếp coo. Đó là
niềm tin vào sức mạnh văn hóa, vào ý thức kế tiếp của moiuj thế hệ,
mọi người mà thời nào cũng có. Cô muốn từ niềm tin vào những giá trị
truyền thống thắp sáng vào tương lai cho thế hệ nối tiếp nhau hướng
về văn hóa cội nguồn. Bởi con người ngoài sự thông minh, thức thời,
nhân cách cao đẹp… cũng rất cần một niềm tin.
3.2. Con người với khả năng khám phá, nhận thức những giá trị
bền vững.
Con người sau chiến tranh của Nguyễn Khải luôn vận động, tự nhận
thức đánh giá việc làm của bản thân mình là đúng hay sai, tích cực hay
tiêu cực, nên hay không nên…để tự hoàn thiện mình. Ngòi bút nhà văn
lách sâu vào từng ngóc ngách bên trong con người và ông phát hiện ra
một sự thật vô cùng lớn lao: Con người, đã làm con người không ai
hoàn thiện cả. Chỉ có điều chúng ta phải biết vượt qua và lớn lên, lớn
hơn sau mỗi lần nhận thức. Nhân vật tôi có một thời nhận thức sai lệch,

trãi qua bao trải nghiệm quan sát, chứng kiến thực tế cuộc sống, thực
tế lòng người đã nhận ra được chân lý nghệ thuật phải vận động, cách
nhìn và quan niệm về con người phải tùy vào từng thời kì mà nhận định
đánh giá. Cô Hiền đã giúp nhân vật tôi xác lập những tiêu chí mới cho
phù hợp với xã hội và thời đại mới.
Nhưng để đến được những nhận thức đúng đắn và phù hợp quả thật
không dễ dàng gì. Nó đòi hỏi rất lớn khát vọng khám phá và ý thức tự
vươn lên của người nghệ sĩ. Nhà văn không chỉ trung thực với cuộc
sống mà còn phải trung thực với “ sự thật lòng người”. Nếu như nhân
vật tôi chỉ dừng lại ở nhận thức “cô Hiền đích thị là tư sản rồi. Đã là tư
sản thì không thể tin cậy được. Việc mình mình biết, việc cô mặc cô,
dính líu nhiều có ngày lại rắc rối” thì quá trình nhận thức này chỉ là sự
nhận thức hời hợt, hình thức. Nhân vật tôi mới chỉ nhìn vào cách sống


hàng ngày của cô Hiền để dánh giá, hơn nữa lại để cho những định
kiến giai cấp chi phối. Đứng trên lập trường giai cấp để nhận thức
nguwoif kể chuyện chỉ phán xét chuyện là tư sản hay không là tư sản.
Mà đã là tư sản thì phải tránh xa, phải giữ khoảng cánh “ Trong lý lịch
của tôi không ghi tên cô Hiền. Họ thì xa, bắn đại bác chưa chắc đã tới
huống hồ còn là bà tư sản, dính líu vào lại thêm phiền”
Trãi qua quá trình tự vượt lên khỏi những quan niệm nhỏ hẹp, ấu trĩ
trong cách nhìn đời, nhân vật tôi đã phát hiện ra vẻ đẹp cao quý của
cô, đã nhìn côc như là biểu hiện các giá trị văn hóa vững bền của một
vùng đất giàu truyền thống “ cô đã yếu nhiều, đã già hẳn, ngời bảy
mươi tuổi rồi còn gì, nhưng côc vẫn là người của hôm nay một người Hà
Nội không pha trộn”. Đứng trước bà cô giỏi giang của mình nhân vật tôi
không dấu diếm sự ngưỡng mộ “ Một người như cô phải chết đi thật
tiếc, lại một hạt bụi vàng của Hà Nội rơi xuống chìm sâu vào lớp đất
cổ”

Ở đây nhân vật tôi luôn có ý thức tự điều chỉnh tư tưởng trong quá
trình nhận thức. Để dần dần tiến tới cái toàn diện và đúng đắn bằng
khả năng quan sát và chiêm nghiệm. Luôn tự biết nhìn nhận và biết lý
trí rồi lại nhìn nhận để “ tạ lỗi” phê phán ngay cái nhìn ấu trĩ của mình
để hướng tới cái nhìn nhân bản sâu sắc.
Như vậy trước đối tượng nhận thức, người nghệ sĩ phải tự hình thành
cho mình một cái nhìn đúng đắn. Trước tiên phải hướng tới cái nhìn
toàn diện, tức phải nhìn đối tượng trên nhiều bình diện, trong nhiều
mối quan hệ. Phải bao quát được đối tượng. Mặt khác khi nhìn nhận
phải tránh cái nhìn hình thức, phiến diện, bởi từ nhận thức phiến diện
nhân vật tôi đã phủ lên cô Hiền nhận thức hoàn toàn sai lệch. Chỉ cái
nhìn có chiều sâu, nhân bản, cái nhìn với thái độ khách quan mới nhận
thức đúng được bản chất, chiếm lĩnh được chiều sâu của đối tượng.
Hiểu và phản ánh đúng con người cần có cái nhìn khách quan , tích cực
và phải luôn luôn tự điều chỉnh nhận thức đó, sao cho không thiên lệch,


chệch hướng bởi con người trong đời sống hôm nay là muôn mặt đa
diện, đa chiều. Họ không chỉ thể hiện, khẳng định mình trong mối quan
hệ nhất định hay trên một phương diện cụ thể. Xung quang họ còn rất
nhiều mối quan hệ chằng chéo lên nhau. Vậy nên buộc người nghệ sĩ
cũng hướng cái nhìn của mình rộng hơn, sâu hơn. Phải có cái nhìn toàn
diện trước khi đánh giá một đối tượng. Mặt khác Nguyễn Khải cũng đặt
ra vấn đề là nhà văn phải biết tự đấu tranh, tự vượt lên chính bản thân
về sự lạc hậu, ấu trĩ. Phải có cái nhìn trong sự vận độngphát triển thì sự
nắm bắt vấn đề, đối tượng mới đúng và chính xác. Người nghệ sĩ phải
có ý thức, khát vọng nhận thức.
Trước đây, khám phá vẻ đẹp con người Nguyễn Khải thường quan tâm
tới phẩm chất cộng đồng, phẩm chất công dân, còn phẩm chất riêng tư
của con người chưa được nhà văn chú ý và quan tâm đúng mức. Văn

học đổi mới, nhiều vấn đề cần nhìn nhận lại. Nguyễn Khải muốn thể
hiện một quá trình nhận thức lại, khám phá lại – khám phá con người
cá nhân thế sự. Giờ đây con người cần được miêu tả và phản ánh thông
qua nhiều chiều, nhiều mối quan hệ khác nhau: con người với xã hội,
con người với gia đình và con người với chính bản thân.
Đi sâu phát hiện tìm kiếm bản chất văn hóa trong đời sống, trong con
người thế sự là một khuynh hướng mới của nhà văn. Khám phá vẻ đẹp
của con người gắn với những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.
Nguyễn Khải đã thể hiện một cái nhìn đậm chất nhân văn. Qua đó cho
người đọc thấy những giá trị đó là vô cùng quý báu, nó là “ vàng
mười”, “ vàng ròng” và mong muốn mỗi người hãy gìn giữ nó, lưu
truyền nó cho con cháu mai sau để nét đẹp của Hà Nội, của Đại Việt
ngàn năm văn hóa mãi mãi được duy trì và tỏa sáng. Mỗi người hãy tự
xem lại mình, hãy tự nhận thức lại chính bản thân và nhận nhận tầm
quan trọng ý nghĩa văn hóa truyền thống để giữ lại vốn sống, vốn văn
hóa cho chính bản thân và dân tộc.


Như vậy “ Một người Hà Nội” là sự trình bày quá trình nhận thức, khám
phá về người Hà Nội của Nguyễn khải. Qua nhân vật cô Hiền, nhà văn
muốn khẳng định, ca ngợi vẻ đẹp cốt cách người Hà Nội. Đồng thời thể
hiện một cách nhìn mới, khám phá mới về con người thế sự .
4.Một số biện pháp hướng dẫn học sinh hoạt động,chiếm lĩnh
tác phẩm “Một người Hà Nội” theo hướng tiếp cận quan niệm
nghệ thuật về con người.
4.1. Hướng dẫn học sinh đọc để làm nổi bật cảm hứng khám
phá con người dưới góc độ văn hóa, nhân văn và sự thay đổi
giọng điệu trong lời kể.
Trước khi hướng dẫn học sinh phân tích tính cách, phẩm chất của nhân
vật cô Hiền , người giáo viên cần hướng dẫn cho học sinh đọc chậm,

rất chậm. Hãy vừa đọc vừa dựng lại sự việc, chi tiết, chân dung nhân
vật. Cách tốt nhất là hóa thân vào nhân vật “ tôi” ( vừa là người kể
chuyện, vừa là tác giả) để từng đoạn. từng đoạn ghé thăm Hà Nội, trò
chuyện, quan sát và suy ngẫm về nhân vật chính – cô Hiền – đó là
những đặc điểm riêng cần chú ý khi tiếp cận tác phẩm.
Khi đọc diễn cảm truyện ngắn “ Một người Hà Nội” cần làm nổi đâu là
giọng kể, đâu là giọng tả, giọng đối thoại. Trong “ Một người Hà Nội”
Nguyễn Khải hòa trộn đan xen hai loại ngôn ngữ: ngôn ngữ kể chuyện
và ngôn ngữ nhân vật và đan xen các chất giọng: giọng kể, giọng ngợi
ca, triết lý lại có cả giọng giễu mình… Bởi vậy, tiếp nhận tác phẩm cần
có những giọng đọc khác nhau để phù hợp ý đồ nghệ thuật của nhà
văn. Bên cạnh đó qua hoạt động đọc giúp người nghe đi theo hành
trình khám phá “cái bề sâu, bề xa” trong tâm hồn con người.Ví dụ:
Đoạn 1: Giọng đọc phải có điểm nhấn, điểm dừng, phải có ngữ điệu thể
hiện được thái độ, cách đánh giá của nhân vật tôi.
Đoạn 4 kể về cuộc đối thoại về cách sống, cách ứng xử nhập cuộc của
cô Hiền, chuyện cô Hiền là tư sản hay không là tư sản cần phải có sự
thay đổi giọng đọc để diễn tả được phát ngôn của các nhân vật.


Đoạn đối thoại giữa cô Hiền với chồng cần phải đọc dứt khoát làm toát
lên được cá tính, sự quyết đoán của cô Hiền.
Đoạn kể về những tính toán hợp lý, những lựa chọn đúng đắn của cô
Hiền( Đoạn 5), giọng đọc phải chậm thể hiện được những chiêm
nghiệm của người kể chuyện “ cô Hiền bên ngoại…là những người đàn
bà có đầu óc thực tế. Mọi việc được các bà ấy tính toán trước cả. Và
luôn đúng…đã tính là làm đã làm là không thèm để ý những lời đàm
tiếu của thiên hạ”
Đoạn kết thúc truyện đọc với giọng chậm rãi, trầm và ngân thể hiện
được thái độ khâm phục, ngợi ca, ngưỡng mộ, tôn vinh rõ rệt của nhân

vật tôi.
=>Hoạt động là hoạt động tác động trực tiếp vào người đọc những
dụng ý của nhà văn qua các con chữ. Từ những con chữ vô hồn, vô
cảm qua đọc diễn cảm nó cựa quậy trên trang sách, bước vào cuộc đời,
hình thành nên suy tư trăn trở, nhân cách người học.
4.2. Hướng dẫn học sinh phân tích tác phẩm để làm nổi bật sự
khám phá, nhận thức về người Hà Nội của Nguyễn Khải.
4.2.1. Phân tích hình tượng nhân vật cô Hiền:
Hướng dẫn học sinh phân tích nhân vật, giáo viên chú trọng vào đặc
trương của nhân vật truyện cũng như bút pháp xây dựng nhân vật của
nhà văn. Ở “ Một người Hà Nội”, Nguyễn Khải tập trung thể hiện nhân
vật cô Hiền qua tình huống, đối thoại, chi tiết và những nhận định khái
quát.
Cô Hiền là một nhân vật tính cách: cách sống, cách nghĩ, cách ứng xử
của cô đầy cá tính. Là một người phụ nữ thông minh, bằng bản lĩnh
vững vàng của mình cô đã gìn giữ, vượt qua mọi thử thách, biến động
của cuộc sống.Phong thái, cốt cách của người Hà Nội chính gốc luôn
hiện diện trong cách sống, cách nghĩa của cô ở mọi lúc, mọi nơi, trong
mọi hoàn cảnh.


Nhìn dưới góc độ văn hóa, giá trị truyền thống cô là người đại diện cho
cốt cách Hà Nội, cho chuẩn mực của đất kinh kỳ. Từ cách sống, cách
sinh hoạt hàng ngày, cách cư xử…đến cách nghĩ, những tính toán hợp
lý… Tất cả đều toát lên vẻ đẹp văn hóa. Ở cô ta còn bắt gặp ý thức
nâng niu trân trọng những giá trị cổ truyền, một niềm tin vào tương lai
“ Thiên địa tuần hoàn, cái vào ra của sự vật không thể lường trước
được”
Khi phân tích nhân vật cô Hiền, giáo viên cần hướng dẫn học sinh phân
tích những thủ pháp xây dựng nhân vật mà tác giả xây dựng: qua các

tình huống đối thoại, chi tiết và những nhận định khái quát. Qua các
tình huống lựa chọn, cô hiền đã ứng xử, bộc lộ nhân cách của mình như
thế nào? Những cuộc đối thoại giữa cô Hiền và các nhân vật khác (chủ
yếu là nhân vật tôi)thái độ, cách sống, cách giải quyết vấn đề…của cô
có điểm gì đáng chú ý? Những chi tiết “ Cô đánh một cái bát thủy tiên
men đỏ”, “ cây si cổ thụ nghiêng đổ tán đè nặng lên hậu cung…sau
một tháng cây si sống lại, trổ lá non…” giúp chúng ta hoàn thiện chân
dung nhân vật trong quá trình phân tích. Đặc biệt nhân định “ một
người như cô phải chất đi thật tiếc, lại một hạt bụi vàng của Hà Nội rơi
xuống chìm sâu vào lớp đất cổ” ở cuối truyện có ý nghĩa khái quát,
khẳng định tính trường tồn của nhân vật.
4.2.2.Phân tích quá trình nhận thức của nhân vật tôi( người
kể chuyện)
Trong “ Một người Hà Nội”, Nguyễn Khải đã miêu tả và phản ánh con
người qua sự quan sát, chiêm nghiệm. Đấy chính là quá trình nhận
thức, tìm tòi, khám phá bản thể bên trong con người nghệ sĩ. Tuw3f cái
nhìn hình thức đến cái nhìn nhân bnar để khám phá vẻ đẹp văn hóa,
giá trị nhân cách con người không đơn giản, phải có một cái nhìn tích
cực theo chiều hướng đi lên. Ban đầu là nhận thức “ Cô Hiền nhất định
là tư sản rồi, đã là tư sản không thể tin cậy được” – một cái nhìn định
kiến, một thái độ tránh xa, đến cuối truyện là một thía độ khác hẳn


“một người như cô phải chất đi thật tiếc, lại một hạt bụi vàng của Hà
Nội rơi xuống chìm sâu vào lớp đất cổ”
Việc tập trung phân tích nhân vật cô Hiền qua nhận thức của nhân vật
tôi sẽ làm bật lên được quan niệm nghệ về con người đầy mới mẻ của
Nguyễn Khải sau 1980.
4.3. Hướng dẫn học sinh cắt nghĩa tác phẩm để chiếm lĩnh
chiều sâu triết luận về con người của Nguyễn Khải.

Cắt nghĩa là hoạt động quan trọng trong tiếp nhận văn học. Cắt nghĩa
đem lại nhận thức chắc chắn, có cơ sở cho những hiện tượng văn học
có giá trị. Khi hướng dẫn học sinh hoạt động cắt nghĩa, giáo viên phải
chú ý khơi dậy khả năng cảm thụ, trí tưởng tượng, trách xa vào giải
thích, chú giải khi cắt nghĩa. Qua cắt nghĩa phải cho học sinh thấy được
những chất liệu, phương thức mà nhà văn lựa chọn đã giúp đỡ họ phát
huy ý đồ nghệ thuật như thế nào?
Đối với “ Một người Hà Nội” chúng tôi sẽ đi vào cắt nghĩa nhan đề, chủ
đề của tác phẩm…
4.3.1. Cắt nghĩa nhan đề“ Một người Hà Nội”
Khi đặt nhan đề cho tác phẩm, nhà văn đã ngầm đối thoại với độc giả
về câu chuyện mình viết kể về cái già.Nhan đề đã ẩn chứa nội dung
của tác phẩm:
Để cắt nghĩa tiêu đề “ Một người Hà Nội” giáo viên có thể đặt ra cho
học sinh những câu hỏi sau:
+ Với nhan đề “ Một người Hà Nội” Nguyễn Khải đặt ra cho người đọc
về vấn đề gì?
+ Nếu thay nhan đề “ Một người Hà Nội” bằng một tên gọi khác thì giá
trị tác phảm sẽ thay đổi như thế nào?
Khi cắt nghĩa nhan đề “ Một người Hà Nội”, người dạy cần chú ý đến ý
đồ nghệ thuật của nhà văn: “Một người Hà Nội”- trình bày miêu tả về
người Hà nội , một người Hà Nội cụ thể – cô Hiền. Đây cũng là sự quan


sát, cách nhìn của nhà văn về người Hà Nội. Nhan đề này gợi cho người
đọc hiểu được nội dung chính của tác phẩm. Từ đó người đọc hiểu được
nội dung chính của tác phẩm. Từ đó người đọc sẽ tạo tâm thế vận dụng
trí liên tưởng, khả năng cảm thụ, xây dựng một hình ảnh về người Hà
Nội khi tiếp cận.
4.3.2. Cắt nghĩa chủ đề tác phẩm:

Chủ đề là vấn đề được đặt ra trong tác phẩm. Chủ đề bao giờ cũng
được hình thành và thể hiện trên cơ sở đề tài. Việc cắt nghĩa chủ đề là
một việc có ý nghĩa rất quan trọng, nó sẽ định hướng khả năng tiếp
nhận của học sinh.
Khi cắt nghĩa chủ đề tác phẩm “ Một người Hà Nội”, giáo viên phải cắt
nghĩa sao cho học sinh thấy được đây là một tác phẩm đa chủ đề: khi
phân tích hình tượng cô Hiền sẽ thấy vẻ đẹp văn hóa của người Hà Nội;
chủ đề con người phải lựa chọn cách sống, ứng xử với môi trường, xã
hội như thế nào cho phù hợp, vừa giữ được cá tính, bản chất vốn có của
mình… Đi theo hành trình tìm kiếm khám phá giá trị con người của
nhân vật tôi, ta sẽ thấy chủ đề để đánh giá nhận thức một con người
phải trãi qua quá trình quan sats, chiêm nghiệm, phải có một cái nhìn
sâu sắc.
Cắt nghĩa chi tiết cô Hiền lau bát thủy tiên và hình ảnh cây si cổ thụ ở
đền Ngọc Sơn là chúng ta đi cắt nghĩa biểu tượng câu chuyện: Bao
nhiêu năm đã trôi qua, thời thế đã thay đổi nhiều, Hà Nội trong cơ chế
thị trường đã phai dần đi những nét đẹp văn hóa. Riêng cô Hiền vẫn
chăm chút lau bát thủy tiên, vẫn giữ nếp nhà, nâng niu nét đẹp văn
hóa. Cây si cổ thụ ở đền Ngọc Sơn là biểu tượng của văn hóa Hà Thành,
tượng trưng cho gốc rễ văn hóa, cốt cách con người đất kkinh kỳ. Nên
khi thấy cây si nghiêng đổ ngay lập tức cô Hiền có trạng thái lo lắng –
cô nghĩa đến điềm xấu. Bởi những giá trị đạo đức đang bị băng hoại đi.
Cây si lịa sống lại là niềm tin của con người được thắp sáng, những nét


văn hóa đế đô sẽ được duy trì và tỏa sáng mãi “ thiên địa tuần hoàn,
cái vào ra của sự vật không thể lường trước được”
Chọn một số phát ngôn của cô Hiền trong những cuộc đối thoại để cắt
nghĩa đem đến cho người đọc nhận thức về cá tính nhân vật:
“ Tao có một bộ mặt rất tư sản, một cách sống rất tư sản, nhưng lại

không bóc lột ai cả thì làm sao mà thành tư sản được.
Một đời tao chưa từng bị ai quyến rũ kể cả chế độ.
Tau đau đớn mà bằng lòng vì tau không muốn nó bám vào sự hy
sinh của bạn.
Tao cũng muốn được sống bình đẳng với các bà mẹ khác, hoặc sống
cả, hoặc chết cả, vui lẻ thì có hay hớm gì.”
Người đọc sẽ lấy những lời tự nói này làm điểm xuất phát để dựng chân
dung, cá tính nhân vật. Từ đó có những đánh giá, nhận định về lối
sống, cách ứng xử, nhìn nhận của nhân vật này.
“ Một người Hà Nội” là quá trình nhận thức, khám phá về con người. Vì
vậy khi cắt nghĩa những nhận định của nhân vật tôi về cô Hiền sẽ giúp
người học, người dạy nắm bắt được tinh thần đổi mới quan niệm nghệ
thuật về con người của Nguyễn Khải. Qua thời gian trãi nghiệm, qua sự
quan sát cùng với ý thức của người nghệ sĩ đã đem đến một cái nhìn
toàn diện cho nhà văn, giúp nhà văn nhận thức đúng và bắt nhịp được
với cuộc sống hiện tại. Từ nhận định “ cô Hiền nhất định là tư sản rồi.
Đã là tư sản không thể tin cậy được. Việc mình mình biết, việc cô mặc
cô, dính líu nhiều có ngày lại rắc rối” đến “ cô vẫn là người của hôm
nay, một người Hà Nội của hôm nay, thuần túy Hà Nội không pha trộn”
là một quá trình vận động tư tưởng, đổi mới tư duy nghệ thuật, là sự
vận động bên trong của người nghệ sĩ. Bởi để có được cái nhìn đúng,
cái nhìn đổi mới bản thân người nghệ sĩ phải có sự thay đổi tư tưởng và
lối tư duy.
Kết thúc truyện là hình ảnh cô Hiền được nhà văn ngưỡng mộ, thán
phục gọi là “ những hạt bụi vàng : “một người như cô phải chết đi thật