LUẬN án TIẾN sĩ XU HƯỚNG BIẾN đổi tâm lý của CỘNG ĐỒNG LÀNG TRONG GIAI đoạn đổi mới ở VIỆT NAM

XU HƯỚNG BIẾN ĐỔI CỦA TÂM LÝ CỘNG ĐỒNG LÀNG
TRONG GIAI ĐOẠN ĐỔI MỚI Ở VIỆT NAM
MỦC LỦC
Trang
MÅÍ ÂÁƯU

Chỉång 1: LNG V TÁM L CÄÜNG ÂÄƯNG LNG

2
9

1.1 Lng v nhỉỵng ngỉåìi dán lng

9

1.2 Tám l cäüng âäưng lng

23

1.3 Nhỉỵng cå såí hçnh thnh v cng cäú tám l cäüng âäưng lng

44

Chỉång 2. SỈÛ BIÃÚN ÂÄØI CA TÁM L CÄÜNG ÂÄƯNG LNG TRONG
ÂIÃƯU KIÃÛN ÂÄØI MÅÏI ÅÍ VIÃÛT NAM

71

2.1 Kinh tãú - x häüi näng thän trong âiãưu kiãûn âäøi måïi våïi sỉû biãún âäøi ca tám
l cäüng âäưng lng

71

2.2 Tỉû qun ca lng Viãût trong âiãưu kiãûn âäøi måïi våïi tám l cäüng âäưng lng.

101

2.3 Vàn họa, tän giạo v tên ngỉåỵng lng Viãût trong âiãưu kiãûn âäøi måïi våïi tám
l cäüng âäưng lng

107

2.4 Nhỉỵng màût têch cỉûc v tiãu cỉûc trong tám l cäüng âäưng lng v hỉåïng biãún

116

âäøi ca nọ trong giai âoản âäøi måïi.

Chỉång 3. NHỈỴNG GII PHẠP CÅ BN ÂËNH HỈÅÏNG SỈÛ BIÃÚN ÂÄØI
CA TÁM L CÄÜNG ÂÄƯNG LNG TRONG GIAI ÂOẢN ÂÄØI MÅÏI ÅÍ
VIÃÛT NAM

133

3.1 Âënh hỉåïng sỉû biãún âäøi ca tám l cäüng âäưng lng thäng qua phạt triãøn
kinh tãú - x häüi lng.

136

3.2 Âënh hỉåïng sỉû biãún âäøi ca tám l cäüng âäưng lng thäng qua viãûc phạt huy
tênh tỉû qun, cng cäú nãưn dán ch v xáy dỉûng läúi säúng theo phạp lût trãn

âëa bn lng x.

148

3.3 Âënh hỉåïng tám l cäüng âäưng lng thäng qua quạ trçnh xáy dỉûng âåìi säúng
vàn họa - tinh tháưn åí lng x.

155

KÃÚT LÛN

167


M ệU
1. TấNH CP THIT CUA ệ TAèI LUN AẽN

Nọng thọn vaỡ nọng dỏn coù vở trờ vaỡ vai troỡ rỏỳt quan troỹng trong sổỷ nghióỷp
caùch maỷng cuớa dỏn tọỹc ta. Cho õóỳn thồỡi õióứm naỡy nổồùc ta vỏựn laỡ mọỹt nổồùc
nọng nghióỷp, dỏn ta chuớ yóỳu vỏựn laỡ nọng dỏn, thỏỷm chờ nhióửu ngổồỡi thuọỹc caùc
thaỡnh phỏửn xaợ họỹi khaùc vỏựn coỡn gừn boù rỏỳt chỷt cheợ vồùi nọng dỏn vaỡ nọng
thọn. Vai troỡ vaỡ aớnh hổồớng cuớa nọng thọn vaỡ nọng dỏn trong õồỡi sọỳng xaợ họỹi
coỡn rỏỳt lồùn. Nọng dỏn sọỳng trong nhổợng õồn vở quỏửn cổ nhổ: Laỡng: Baớn:
Buọn; Soùc.v.v...Mọựi dỏn tọỹc tuỡy theo õỷc õióứm õởa lyù - tổỷ nhión - vn hoùa - xaợ
họỹi cuớa mỗnh coù caùch quỏửn cổ vaỡ caùch goỹi caùc õồn vở quỏửn cổ õoù khaùc nhau.
Laỡng laỡ õồn vở quỏửn cổ khaù õọỹc õaùo cuớa dỏn tọỹc Vióỷt (hay coỡn goỹi laỡ dỏn tọỹc
Kinh) coù sổùc sọỳng maợnh lióỷt, õaợ tọửn taỷi haỡng ngaỡn nm, gừn boù chỷt cheợ vồùi
quaù trỗnh dổỷng nổồùc vaỡ giổợ nổồùc, laỡ nồi naớy nồớ, vun trọửng vaỡ khúng õởnh baớn
sừc vn hoùa cuớa dỏn tọỹc Vióỷt. Laỡng laỡ chọự dổỷa vổợng chừc cho ngổồỡi Vióỷt
õổồng õỏửu vaỡ vổồỹt qua nhổợng thổớ thaùch cam go trong mọỹt vuỡng õỏỳt nhióửu

thión tai, õởch hoỹa, laỡ nồi maỡ mọỹt cọỹng õọửng ngổồỡi õoaỡn kóỳt, gừn boù vồùi nhau
õóứ gỏy dổỷng nón nóửn vn minh luùa nổồùc - xoùm laỡng, mọỹt nóửn vn hoùa õọỹc õaùo
khọng bở õọửng hoùa, hoỡa tan bồới nhổợng nóửn vn hoùa khaùc. Sổùc sọỳng cuớa dỏn tọỹc
Vióỷt, bióứu hióỷn qua nóửn vn minh luùa nổồùc - xoùm laỡng vaỡ bóử daỡy cuớa nóửn vn
hoùa, bừt nguọửn tổỡ bón trong mọựi laỡng Vióỷt. Laỡng Vióỷt laỡ mọỹt tọứ chổùc coù sổùc
sọỳng maợnh lióỷt maỡ mọỹt trong nhổợng nhỏn tọỳ taỷo nón sổùc sọỳng õoù laỡ tỏm lyù
cọỹng õọửng laỡng .
Tỏm lyù cọỹng õọửng laỡng laỡ saớn phỏứm cuớa quaù trỗnh gừn kóỳt vồùi nhau, cuỡng
sọỳng, cuỡng chióỳn õỏỳu vaỡ lao õọỹng cuớa nhổợng ngổồỡi dỏn laỡng. Khi õaợ hỗnh
thaỡnh, noù aớnh hổồớng trồớ laỷi õồỡi sọỳng trong laỡng, goùp phỏửn õióửu chốnh haỡnh vi
ổùng xổớ cuớa mọựi ngổồỡi dỏn laỡng thọng qua caùc cồ chóỳ vaỡ quy luỏỷt cuớa tỏm lyù xaợ
họỹi, õỷc bióỷt laỡ dổ luỏỷn xaợ họỹi laỡng. Tỏm lyù cọỹng õọửng laỡng laỡ mọỹt saớn phỏứm
cuớa laỡng Vióỷt, gừn boù vồùi laỡng nhổ hỗnh vồùi boùng. Mọỹt khi õaợ thỏứm thỏỳu vaỡo
trong con ngổồỡi vaỡ xaợ họỹi laỡng, noù trồớ thaỡnh mọỹt sổùc maỷnh vỏỷt chỏỳt aớnh hổồớng
õóỳn quaù trỗnh phaùt trióứn kinh tóỳ - xaợ họỹi laỡng.
2


Tám l cäüng âäưng lng â t r sỉïc mảnh v sỉïc säúng bãưn vỉỵng ca nọ
sút chiãưu di lëch sỉí. Khäng nãn âån gin chè xem nọ nhỉ tn dỉ ca x häüi
c khäng cn ph håüp våïi x häüi måïi âang trong bỉåïc chuøn mçnh hiãûn âải
họa räưi tçm cạch xọa b nọ. Tải sao chụng ta â sỉí dủng Tám l cäüng âäưng
lng khạ thnh cäng trong cạc cüc khạng chiãún chäúng giàûc ngoải xám nhỉng
lải ráút êt thnh cäng trong cäng cüc kiãún thiãút âáút nỉåïc?. Trong lëch sỉí, Tám
l cäüng âäưng lng â cọ nhỉỵng úu täú cn tråí sỉû phạt triãøn kinh tãú - x häüi
lng x. Âọ l nhỉỵng úu täú no? Tải sao viãûc måí räüng quy mä håüp tạc x
vỉåüt khi quy mä lng, viãûc tạch nháûp mäüt säú lng bàòng biãûn phạp hnh chênh
v cạch qun lï âiãưu hnh sn xút trỉåïc âáy åí cạc håüp tạc x sn xút näng
nghiãûp quy mä liãn lng â gàûp nhiãưu tråí ngải v khäng thu âỉåüc kãút qu nhỉ
mong mún?, v.v... Thỉûc tiãùn â âàût ra trỉåïc giåïi khoa hc, cạc nh lnh âảo

v qun l x häüi ráút nhiãưu cáu hi,m âãø gii âạp âi hi phi cọ nhỉỵng
nghiãn cỉïu sáu hån, räüng hån vãư Tám l cäüng âäưng lng. Nghiãn cỉïu tám l
cäüng âäưng lng cn âãø tçm ra nhỉỵng gii phạp phạt huy nhỉỵng màût têch cỉûc,
hản chãú, lc b nhỉỵng màût tiãu cỉûc ca nọ trong quạ trçnh xáy dỉûng näng
thän, lng x Viãût Nam hiãûn nay. Nhỉ váûy, nghiãn cỉïu Tám l cäüng âäưng lng
khäng chè âãø hiãøu sáu hån vãư lng Viãût, dán täüc Viãût m cn gọp pháưn vo
viãûc xáy dỉûng v phạt triãøn näng thän trong sỉû nghiãûp phạt triãøn âáút nỉåïc
ngy nay.
Trong giai âoản âäøi måïi, nhỉỵng chênh sạch måïi âäúi våïi näng nghiãûp v
näng thän â lm cho âåìi säúng åí lng q Viãût Nam cọ nhiãưu chuøn biãún
têch cỉûc: Âåìi säúng kinh tãú âỉåüc ci thiãûn, giao lỉu mi màût âỉåüc måí räüng, âåìi
säúng vàn họa tinh tháưn cng tråí nãn nhäün nhëp v phong phụ hån; Nhiãưu väún
c, mäüt thåìi bë qn lng, mai mäüt nay âỉåüc khäi phủc lải nhỉ häüi h, âçnh
âạm, sinh hoảt h täüc, giäù chảp, tãú täø, xáy làng mäü, chẹp gia ph, xáy tỉì
âỉåìng , âi nháûn h, soản hỉång ỉåïc, cạc täø chỉïc tỉû qun thän - lng, v.v...
Nhiãưu nåi khäi phủc c nhỉỵng cại c lảc háûu, tiãu cỉûc nhỉ chia b, kẹo cạnh
gáy máút âon kãút, khúch trỉång thanh thãú h täüc, củc bäü thän lng, täø chỉïc
àn úng, ch chẹn linh âçnh xa hoa lng phê tiãưn ca v phạt sinh nhiãưu hiãûn
tỉåüng mã tên dë âoan.... ÅÍ mäüt säú nåi, näøi lãn nhỉỵng máu thùn, hiãưm khêch,
3


tranh cháúp giỉỵa lng ny våïi lng khạc hay trong näüi bäü lng, giỉỵa dán lng
våïi chênh quưn âëa phỉång,v.v... Nhỉỵng hiãûn tỉåüng âọ êt nhiãưu âãưu cọ liãn
quan våïi tám l cäüng âäưng lng. Nghiãn cỉïu tám l cäüng âäưng lng trong giai
âoản âäøi måïi cn nhàòm mủc âêch vảch ra nhỉỵng mäúi liãn hãû giỉỵa tám l cäüng
âäưng lng våïi nhỉỵng hiãûn tỉåüng trãn v gọp pháưn l gii chụng.
Nỉåïc ta âang bỉåïc vo thåìi k phạt triãøn måïi. Phạt triãøn näng thän âỉåüc
xạc âënh l mäüt trong nhỉỵng nhiãûm vủ cọ nghéa quan trng hng âáưu trong
sỉû nghiãûp phạt triãøn âáút nỉåïc. Ngoi nhỉỵng úu täú ngoải sinh, âãø phạt triãøn

näng thän cáưn phi biãút phạt huy nhỉỵng úu täú näüi sinh âãø tảo thãú v lỉûc cho
sỉû phạt triãøn. Nhỉỵng màût têch cỉûc ca Tám l cäüng âäưng lng â âỉåüc thỉí
thạch qua thåìi gian l mäüt trong nhỉỵng úu täú näüi sinh âọ. Váún âãư âàût ra l
tám l cäüng âäưng lng s biãún âäøi nhỉ thãú no trong nhỉỵng âiãưìu kiãûn måïi;
Cáưn phi tạc âäüng vo nọ nhỉ thãú no âãø phạt huy tênh têch cỉûc, hản chãú
nhỉỵng màût tiãu cỉûc, phủc vủ sỉû nghiãûp phạt triãøn näng thän. Váún âãư ny, trỉåïc
hãút, cáưn phi âỉåüc gii quút vãư màût l lûn.
Trãn âáy l tênh cáúp thiãút v cng l nhỉỵng l do ch úu nháút thục âáøy
tạc gi lỉûa chn âãư ti ny cho lûn ạn ca mçnh.
2. TÇNH HÇNH NGHIÃN CỈÏU VÁÚN ÂÃƯ
Tỉì trỉåïc âãún nay, Tám l cäüng âäưng lng â âỉåüc êt nhiãưu âãư cáûp trong
cạc cäng trçnh nghiãn cỉïu vãư näng thän v lng xọm Viãût Nam ca nhiãưu nh
nghiãn cỉïu trong v ngoi nỉåïc.
Trỉåïc âáy, trong cạc cäng trçnh nghiãn cỉïu ca nhiãưu hc gi phỉång
Táy vãư lng Viãût v ngỉåìi dán lng Viãût, êt nhiãưu cọ âãư cáûp âãún tinh tháưn cäüng
âäưng, thỉïc cäüng âäưng, tám l cäüng âäưng åí lng Viãût. Âa säú h âãưu mä t
lng Viãût nhỉ mäüt qúc gia thu nh kiãøu "Village state” khẹp kên våïi tênh
cäüng âäưng cao. H â cọ nhỉỵng nghiãn cỉïu mä t, so sạnh vãư cüc säúng v
nhỉỵng sinh hoảt cäüng âäưng trong lng Viãût. Trong thåìi k thüc Phạp, ngỉåìi
Phạp â cọ nhiãưu nghiãn cỉïu vãư lng Viãût v ngỉåìi dán lng Viãût. Cạc hc
gi ca trỉåìng Viãùn âäng Bạc cäø â cọ âọng gọp låïn trong nhỉỵng nghiãn cỉïu
ny. Nhỉỵng cäng trçnh cọ liãn quan nhỉ váûy ráút nhiãưu, khọ cọ thãø liãût kã hãút ra
âáy. ÅÍ âáy, chè nãu ra mäüt säú tạc gi våïi nhỉỵng cäng trçnh tiãu biãøu. Chàóng
4


hản nhỉ: P. Gourou våïi ''Nhỉỵng ngỉåìi näng dán åí âäưng bàòng Bàõc bäü''; P. Ory
våïi ''X An Nam åí Bàõc k''; C. Briffault våïi ''Thnh bang An Nam''; P. Vial
våïi ''L' Annam et le Tonkin'', v.v... ÅÍ miãưn Nam - Viãût Nam, dỉåïi thåìi M ngủy, chênh ph M â bo tråü cho nhiãưu hc gi M cng våïi mäüt säú trê thỉïc
Viãût Nam nghiãn cỉïu v xút bn nhỉỵng chun kho vãư lng x Viãût Nam

phủc vủ kãú hoảch bçnh âënh näng thän, trong âọ cọ âãư cáûp êt nhiãưu âãún tám l
cäüng âäưng lng. Chàóng hản nhỉ: Gerald C. Hickey våïi ''Nghiãn cỉïu mäüt cäüng

âäưng thän x Viãût Nam - X häüi hc''; James B. Hendry våïi ''Cüc nghiãn cỉïu
mäüt cäüng âäưng thän x åí Viãût Nam - pháưn hoảt âäüng kinh tãú''; Lloyd W.
Woodruff våïi ''Nghiãn cỉïu mäüt cäüng âäưng thän x Viãût Nam - pháưn hoảt

âäüng hnh chênh'', v.v.. [2. 446 - 449]
Trong âiãưu kiãûn du nháûp mảnh m ca vàn họa phỉång Táy (vàn họa
Phạp trỉåïc âáy v vàn họa M sau ny), våïi mong mún ngỉåìi Viãût Nam
ln nhåï vãư cäüi ngưn v bo vãû nhỉỵng giạ trë täút âẻp ca dán täüc, nhiãưu trê
thỉïc Viãût Nam u nỉåïc, â xút bn nhỉỵng tạc pháøm vãư vàn họa v lng x
Viãût Nam. Trong nhỉỵng tạc pháøm âọ, êt nhiãưu cọ âãư cáûp âãún nhỉỵng váún âãư liãn
quan âãún tám l cäüng âäưng lng. Chàóng hản nhỉ: Thåìi Phạp cọ Phan Kãú Bênh,
Âo Duy Anh... Thåìi M - ngủy cọ Nháút Thanh V Vàn Khiãúu, Cỉíu Long
Giang, Lã Vàn Siãu, Toan nh v.v...
Trong chãú âäü måïi, lng x v nhỉỵng váún âãư liãn quan âãún Tám l cäüng
âäưng lng âỉåüc quan tám nghiãn cỉïu mäüt cạch hãû thäúng hån, âỉåüc nghiãn cỉïu
tỉì nhiãưu gọc âäü, våïi sỉû tham gia ca nhiãưu nh khoa hc cọ uy tên åí nhiãưu lénh
vỉûc khạc nhau. ÅÍ âáy, khäng thãø liãût kã hãút cạc cäng trçnh cọ liãn quan â
âỉåüc xút bn m chè liãût kã mäüt säú cäng trçnh tiãu biãøu cọ liãn quan gáưn gi
våïi näüi dung lûn ạn. Chàóng hản nhỉ hai táûp ''Näng thän Viãût Nam trong lëch

sỉí'', ''Näng dán v näng thän Viãût Nam thåìi cáûn âải'' ca Viãûn Sỉí hc; ''X
thän Viãût Nam'' ca Nguùn Häưng Phong; ''Tçm hiãøu lng Viãût'' v ''Lng
Nguùn" ca Diãûp Âçnh Hoa; ''Cå cáúu v täø chỉïc ca lng Viãût cäø truưn åí
Bàõc bäü'' ca Tráưn Tỉì; ''Lãû lng v phẹp nỉåïc'' ca Bi Xn Âênh; ''Lng x
ngoải thnh H Näüi'' ca Bi Thiãút, v.v... Màûc d, âọ chỉa phi l nhỉỵng

5

nghiãn cỉïu chun biãût nhỉng nhỉỵng âọng gọp ca h vãư lénh vỉûc ny l cå såí
quan trng cho viãûc nghiãn cỉïu tám l cäüng âäưng lng.
Thåìi gian gáưn âáy, trỉåïc u cáưu ca thåìi k phạt triãøn måïi ca âáút nỉåïc,
nhỉỵng nghiãn cỉïu vãư näng thän v lng x tiãúp tủc âỉåüc tàng cỉåìng. Âạng kãø
nháút l cạc chỉång trçnh khoa hc cáúp nh nỉåïc cọ liãn quan âãún näng nghiãûp,
näng thän v näng dán nhỉ: Chỉång trçnh KX-08, "Phạt triãøn ton diãûn kinh

tãú x häüi näng thän"; Chỉång trçnh KX-07: "Con ngỉåìi Viãût Nam- mủc tiãu
v âäüng lỉûc ca sỉû phạt triãøn kinh tãú-x häüi"; Chỉång trçnh KX - 06: "Vàn
họa , vàn minh vç sỉû phạt triãøn v tiãún bäü x häüi"v.v...v xút hiãûn nhiãưu cäng
trçnh nghiãn cỉïu khạc vãư näng thän, näng nghiãûp v näng dán êt nhiãưu cọ liãn
quan âãún viãûc nghiãn cỉïu Tám l cäüng âäưng lng. Mäüt cäng trçnh nghiãn cỉïu
khạ sáu vãư tám l cäüng âäưng lng trong giai âoản ny phi kãø âãún l ''Tám l

cäüng âäưng lng v di sn'' ca Âäù Long v Tráưn Hiãûp åí Viãûn Tám l hc.
(Xin xem thãm pháưn ti liãûu tham kho ca lûn ạn).
Nhỉ váûy, d â âỉåüc âãư cáûp åí nhiãưu cäng trçnh nghiãn cỉïu khạc nhau
nhỉng âãư ti: “Xu hỉåïn g biãún âäøi ca Tám l cäün g âäưn g ln g trong

giai âoản âäøi måïi åí Viãût Nam” chỉa âỉåüc nghiãn cỉïu dỉåïi dảng mäüt
nghiãn cỉïu Triãút hc chun biãût.
3. MỦC ÂÊCH V NHIÃÛM VỦ CA LÛN ẠN
Mủc âêch ca lûn ạn l vảch ra âỉåüc xu hỉåïng biãún âäøi ca tám l cäüng
âäưng lng åí Viãût Nam trong giai âoản âäøi måïi trãn cå såí nhỉỵng dỉỵ liãûu cọ
âỉåüc tỉì nàm 1986 âãún nay.
Âãø âảt âỉåüc mủc âêch trãn, lûn ạn s phi thỉûc hiãûn cạc nhiãûm vủ sau:

Thỉï nháút, trong giåïi hản ca khoa hc Triãút hc, xạc âënh khại niãûm, cáúu

trục, âàûc âiãøm ca tám l cäüng âäưng lng v mäúi quan hãû ca nọ våïi mäüt säú
khại niãûm liãn quan..

Thỉï hai, vảch ra nhỉỵng cå såí hçnh thnh v biãún âäøi ca tám l cäüng
âäưng lng.

Thỉï ba, phán têch vai tr v nh hỉåíng ca cạc nhán täú måïi trong âiãưu
kiãûn âäøi måïi âäúi våïi sỉû biãún âäøi ca tám l cäüng âäưng lng, trãn cå såí âọ,
lm r xu hỉåïng biãún âäøi ca nọ.
6


Thỉï tỉ, âỉa ra mäüt säú gii phạp ch úu âënh hỉåïng sỉû biãún âäøi ca Tám
l cäüng âäưng lng trong giai âoản phạt triãøn måïi ca âáút nỉåïc.
4. CÅ SÅÍ L LÛN , PHỈÅNG PHẠP NGHIÃN CỈÏU V GIÅÏI HẢN
CA LÛN ẠN

- Cå såí l lûn :
Lûn ạn âỉåüc thỉûc hiãûn trãn nhỉỵng cå såí l lûn sau:
+ Quan âiãøm ca ch nghéa Mạc- Lã nin, tỉ tỉåíng Häư Chê Minh; quan
âiãøm ca Âng v Nh nỉåïc ta vãư cạc váún âãư cọ liãn quan âãún âãư ti.
+ Cạc cäng trçnh khoa hc ca cạc nh khoa hc trong v ngoi nỉåïc
â âỉåüc cäng bäú cọ liãn quan âãún âãư ti.
- Phỉång phạp nghiãn cỉïu :
+ Sỉí dủng phỉång phạp lûn ca ch nghéa duy váût biãûn chỉïng v ch
nghéa duy váût lëch sỉí trong âọ bao gäưm phỉång phạp lëch sỉí - lä gêch, phỉång
phạp phán têch - täøng håüp; phỉång phạp quy nảp v diãùn dëch.
- Giåïi hản ca lûn ạn :
+ Vç lng l âiãøm tủ cỉ ca ngỉåìi Viãût nãn giåïi hản nghiãn cỉïu ca
lûn ạn l tám l cäüng âäưng åí trong lng Viãût. X l âån vë hnh chênh cọ thãø

bao gäưm tỉì mäüt âãún nhiãưu lng. Khi x l mäüt lng thç tám l cäüng âäưng x
thỉûc cháút l tám l cäüng âäưng lng. Tuy nhiãn trong trỉåìng håüp, x bao gäưm
nhiãưu lng thç tám l cäüng âäưng x khäng phi l âäúi tỉåüng nghiãn cỉïu ca
lûn ạn ny.
+ Vç lng väún cọ ngưn gäúc åí vng âäưng bàòng Bàõc bäü v bàõc Trung bäü,
cho âãún nay nãưn vàn minh xọm lng váùn âáûm nẹt hån åí vng âäưng bàòng Bàõc
bäü v bàõc Trung bäü, hån nỉỵa do âiãưu kiãûn kho sạt thỉûc âëa cng nhỉ ngưn
ti liãûu khai thạc âỉåüc ch úu l vãư lng Viãût åí Bàõc bäü v bàõc Trung bäü nãn
tạc gi xạc âënh trng tám nghiãn cỉïu ca lûn ạn l Tám l cäüng âäưng lng åí
vng âäưng bàòng Bàõc bäü v bàõc Trung bäü. Tám l cäüng âäưng lng åí miãưn Nam
(lng åí miãưn Nam thỉåìng âỉåüc gi l ÁÚp) cọ âỉåüc âãư cáûp âãún nhỉng khäng
phi l trng tám nghiãn cỉïu ca lûn ạn.
+ Vãư màût thåìi gian, trng tám ca lûn ạn l nghiãn cỉïu xu hỉåïng biãún
âäøi ca tám l cäüng âäưng lng tỉì nàm 1986 âãún nay. Nhỉng âãø vảch ra âỉåüc
7


xu hỉåïng biãún âäøi ca nọ trong giai âoản âäøi måïi, táút úu phi kãút håüp nghiãn
cỉïu theo chiãưu lëch âải láùn âỉång âải, tỉïc phi nghiãn cỉïu cå såí hçnh thnh
cng quạ trçnh biãún âäøi ca nọ trong quạ khỉï, âàûc biãût l trong giai âoản trỉåïc
âäøi måïi.
5. NHỈỴN G ÂỌN G GỌP MÅÏI CA LÛN ẠN
Lûn ạn thãø hiãûn âỉåüc nhỉỵng cại måïi vãư màût khoa hc sau âáy:
- Lm r cå såí hçnh thnh v biãún âäøi ca tám l cäüng âäưng lng.
- Phán têch sỉû tạc âäüng ca cạc nhán täú måïi do âỉåìng läúi âäøi måïi âem lải
âäúi våïi tám l cäüng âäưng lng. Trãn cå såí âọ, chè ra xu hỉåïng biãún âäøi ca
tám l cäüng âäưng lng trong giai âoản phạt triãøn måïi ca âáút nỉåïc.
- Âãư xút mäüt säú phỉång hỉåïng v gii phạp ch úu âënh hỉåïng sỉû biãún
âäøi ca tám l cäüng âäưng lng ph håüp våïi u cáưu v mủc tiãu phạt triãøn
âáút nỉåïc trong giai âoản måïi.

6. NGHÉA L LÛN V THỈÛC TIÃÙN CA LÛN ẠN
- Lûn ạn l mäüt âọng gọp vo nghiãn cỉïu näng thän v näng dán Viãût
Nam nọi chung, vo nghiãn cỉïu lng Viãût v tám l cäüng âäưng lng nọi riãng.
- Kãút qu nghiãn cỉïu ca lûn ạn cọ thãø sỉí dủng lm ti liãûu tham kho
trong nghiãn cỉïu v ging dảy nhỉỵng váún âãư cọ liãn quan tåïi näng thän, näng
nghiãûp v näng dán åí Viãût Nam.
- Kãút qu ca lûn ạn cọ thãø dng lm ti liãûu tham kho cho cạc cạn bäü
lnh âảo, qun l näng thän, näng nghiãûp, näng dán âãø náng cao trçnh âäü
nháûn thỉïc ca h vãư nhỉỵng váún âãư â nãu.
7. CÁÚU TRỤC CA LÛN ẠN
Ngoi pháưn måí âáưu, pháưn kãút lûn , danh mủc ti liãûu tham kho, lûn ạn
gäưm ba chỉång, mỉåìi tiãút.

8


Chỉång 1

LN G V TÁM L CÄÜN G ÂÄƯN G LN G
Vç lûn ạn ny nghiãn cỉïu xu hỉåïng biãún âäøi ca tám l cäüng âäưng lng
trong giai âoản âäøi måïi, nãn phảm tr trung tám cáưn lm r vãư màût l lûn l:

tám l cäün g âäưn g ln g . Tám l cäüng âäưng lng thỉûc ra l tám l cäüng
âäưng ca nhỉỵng ngỉåìi dán lng åí trong mäüt täø chỉïc qưn cỉ ca ngỉåìi Viãût
âỉåüc gi l lng. Nhỉ váûy, nhỉỵng khại niãûm liãn quan cáưn phi lm r l
Lng, cäüng âäưng nhỉỵng ngỉåìi dán lng v tám l cäüng âäưng lng.
1.1. LN G V NHỈỴN G NGỈÅÌI DÁN LN G
Tám l cäüng âäưng lng l tám l cäüng âäưng ca nhỉỵng ngỉåìi dán åí
trong phảm vi lng Viãût. Ch thãø ca tám l cäüng âäưng lng l nhỉỵng ngỉåìi
dán lng Viãût. Vç váûy, âãø nghiãn cỉïu tám l cäüng âäưng lng, trỉåïc hãút, phi

cọ mäüt cại nhçn täøng quan vãư lng v ngỉåìi dán lng.
1.1.1. LN G VIÃÛT
Theo " Tỉì âiãøn vàn họa cäø truưn Viãût nam", lng l tiãúng cäø ca Viãût
Nam dng âãø chè mäüt âån vë tủ cỉ ca ngỉåìi Viãût â cọ tỉì láu âåìi. X l tỉì
Hạn Viãût dng âãø chè âån vë hnh chênh tháúp nháút åí näng thän Viãût Nam,
[91. 368,706]. X ca ngỉåìi Viãût cọ thãø bao gäưm tỉì mäüt âãún vi lng. Trong
trỉåìng håüp x l mäüt lng thç pháưn låïn tãn x trng våïi tãn lng. Trong trỉåìng
håüp x bao gäưm nhiãưu lng thç lng âỉåüc gi l thän trong ngän ngỉỵ hnh
chênh. Thän l tỉì Hạn Viãût. Trong ngän ngỉỵ dán gian v trong cüc säúng âåìi
thỉåìng tỉì lng âỉåüc sỉí dủng phäø biãún hån c våïi nhiãưu hm nghéa tçnh cm,
phi hnh chênh: “lng ta”; “lng mçnh”; “ngỉåìi lng”; “säúng åí lng, sang åí
nỉåïc";" mäüt miãúng giỉỵa lng".v.v...Vç lng cọ ngưn gäúc bn âëa sáu xa v
bãưn vỉỵng nãn trong lëch sỉí, x cọ thãø bë thu hẻp hay phçnh to ra ty theo cạc
quút âënh hnh chênh, nhỉng lng l âån vë khạ äøn âënh khäng dãù thay âäøi
theo cạch âọ. "Lng x’’ l mäüt tỉì ghẹp cọ nghéa räüng hån nhỉng nghéa khạ
må häư thỉåìng âỉåüc dng våïi nghéa tênh tỉì hån l danh tỉì [119,135], [17,154]
Ngoi ra, cn cọ nhỉỵng chỉïng cỉï cho ràòng: thí xỉa lng âỉåüc gi l "k"
9


nhỉ "k Gäù"; "k Sàût"; "k Må".v.v.. Hiãûn nay, nhỉỵng tãn gi nhỉ váûy váùn
cn täưn tải åí mäüt säú vng åí miãưn Bàõc Viãût Nam [111, 115]
Theo nhỉỵng nghiãn cỉïu vãư kho cäø hc thç åí thåìi âải âäư âạ c, tỉìng lục,
tỉìng nåi, åí trãn âëa bn miãưn Bàõc â cọ kiãøu säúng âënh cỉ, nhỉng cho âãún nay
váùn chỉa â cỉï liãûu âãø khàóng âënh mäüt cạch chàõc chàõn ràòng lục âọ lng â ra
âåìi v täưn tải phäø biãún. Theo quan âiãøm ca cạc nh Sỉí hc, viãûc thnh láûp
lng l mäüt bỉåïc tiãún bäü cọ tênh cháút cạch mảng khi ngỉåìi Viãût cäø chuøn tỉì
sàn bàõn, hại lỉåüm sang nghãư träưng lụa, lm vỉåìn v chàn ni gia sục åí cạc
vng thung lng, triãưn säng. Hiãûn tỉåüng ny bàõt âáưu ráút såïm, cọ thãø ngay tỉì
cúi thåìi âải âäư âạ måïi kẹo di mi sang thåìi k âäư âäưng, sau khi cạc vng

âäưng bàòng Bàõc bäü v bàõc Trung bäü â hçnh thnh do nỉåïc biãøn rụt xúng.
Trãn cå såí thnh qu ca nghãư luûn kim chãú tạc âäưng thau, ngỉåìi Viãût cäø â
trn xúng chiãúm lénh cạc âäưng bàòng, âem theo nghãư träưng lụa nỉåïc v lm
vỉåìn â khạ phạt triãøn, qưn cỉ dc theo cạc kãnh rảch, triãưn säng, hồûc trãn
cạc g, âäưi nh ri rạc trong miãưn âäưng bàòng, våïi diãûn têch khong mäüt vản
km2, tảo thnh cạc lng. Kãø tỉì âọ, lng ca ngỉåìi Viãût måïi tråí nãn phäø biãún,
âäng âục v ngy cng tr phụ. [53. 20, 21] [90. 14, 15]
Quạ trçnh chiãúm lénh v lm ch vng âäưng bàòng, phạt triãøn nghãư träưng
lụa nỉåïc, ngỉåìi Viãût â láúy lng lm chäù dỉûa. Cng våïi thåìi gian, lng tråí
thnh mäüt cå cáúu täø chỉïc khạ hon thiãûn, l nåi lỉu giỉỵ sỉû liãn tủc ca truưn
thäúng dán täüc, âm bo sỉû thêch nghi v sạng tảo ca ngỉåìi Viãût trong khäng
gian sinh täưn måïi. Lng chỉïa âỉûng cäút li vàn họa ca dán täüc Viãût. Lng háưu
nhỉ ráút bãưn vỉỵng, âàûc biãût l vãư phảm vi lnh thäø. Bãưn vỉỵng âãún mỉïc sút
hng ngn nàm täưn tải, tri qua bao nhiãu biãún cäú lëch sỉí, nọ váùn l nọ. Thỉûc
tãú x häüi nhỉỵng nàm sau thåìi Minh âä häü (1407 - 1427) hồûc trong phong tro
näng dán Âng Ngoi giỉỵa thãú k XVIII âãưu â khàóng âënh âiãưu âọ: nhiãưu bia
c â nọi vãư sỉû tråí vãư ca nhỉỵng ngỉåìi dán lng v quạ trçnh tại láûp lng trãn
nhỉỵng lnh thäø c [17. 70]
Cạc nh nghiãn cỉïu cho biãút ràòng, Thại lan, Lo v c Trung qúc
khäng cọ kiãøu lng nhỉ åí âäưng bàòng Bàõc bäü. Chàóng hản, thän åí Trung qúc
ch úu l cọ tênh cháút hnh chênh, trong khi âọ lng Viãût trỉåïc hãút l mäüt täø
10


chổùc xaợ họỹi rọửi sau õoù mồùi laỡ mọỹt tọứ chổùc haỡnh chờnh hay dổồùi haỡnh chờnh.
Thọn Trung quọỳc khọng coù õỗnh, khọng coù tờn ngổồợng thồỡ Thaỡnh hoaỡng ( ồớ
Trung quọỳc, Thaỡnh hoaỡng õổồỹc thồỡ ồớ thaỡnh thở vaỡ khọng phọứ bióỳn) [16. 231,
232]. Nhổ vỏỷy, laỡng Vióỷt khọng phaới laỡ mọỹt sổỷ rỏỷp khuọn giọỳng thọn cuớa
Trung quọỳc nhổ mọỹt sọỳ quan õióứm trổồùc õỏy. Laỡng vổỡa laỡ kóỳt quaớ, vổỡa laỡ cồ
sồớ cuớa quaù trỗnh ngổồỡi Vióỷt chióỳm lộnh vaỡ khai thaùc caùc mióửn õọửng bũng. Laỡng

laỡ mọỹt tọứ chổùc quỏửn cổ tổỷ nhión cuớa nhổợng ngổồỡi dỏn Vióỷt, laỡ nồi nhổợng ngổồỡi
dỏn Vióỷt sọỳng vaỡ õoaỡn kóỳt vồùi nhau õóứ õỏỳu tranh chọỳng thión tai, õởch hoỹa , õóứ
lao õọỹng, saớn xuỏỳt vaỡ tọứ chổùc õồỡi sọỳng vn hoùa- tinh thỏửn, laỡ nồi thoớa maợn hỏửu
hóỳt nhổợng nhu cỏửu cồ baớn cuớa mọựi ngổồỡi dỏn, trong mọỹt giồùi haỷn laợnh thọứ vaỡ
mọỹt mọi trổồỡng vn hoùa - tờn ngổồợng xaùc õởnh.
Trong lởch sổớ tióỳn hoùa cuớa laỡng Vióỷt, ồớ giai õoaỷn õỏửu tión, Laỡng laỡ nồi cổ
truù cuớa mọỹt doỡng hoỹ. où laỡ giai õoaỷn Laỡng coù tọứ chổùc tổồng ổùng vồùi cọng xaợ
thở tọỹc. Nhổợng dỏỳu vóỳt vóử sổỷ tọứ chổùc laỡng theo huyóỳt thọỳng nhổ vỏỷy coỡn lổu
giổợ õóỳn ngaỡy nay ồớ caùc tón goỹi cọứ xổa cuớa laỡng nhổ: ỷng xaù, Ngọ xaù, ọự xaù,
Trỏửn xaù, Nguyón xaù, Chỏu xaù, Ló xaù .v.v...trong õoù, "xaù"ù coù nghộa laỡ nồi ồớ.
Trong saùch: "Caùc trỏỳn, tọứng, xaợ danh bở laợm" õỏửu thồỡi Nguyóựn cho bióỳt tổỡ Haỡ
tộnh trồớ ra coù õóỳn hai trm laỡng mang kióứu tón nhổ vỏỷy. Theo mọỹt cọng trỗnh
nghión cổùu khaùc, ồớ nổồùc ta hióỷn coù õóỳn 192 tón hoỹ õổồỹc duỡng õóứ õỷt tón cho
laỡng. Rióng hoỹ Nguyóựn õổồỹc duỡng õóứ õỷt tón cho gỏửn 50 laỡng. [54.13]
Giai õoaỷn tióỳp theo trong quaù trỗnh tióỳn hoùa cuớa laỡng Vióỷt laỡ giai õoaỷn
laỡng - cọng xaợ nọng thọn bừt õỏửu khi chóỳ õọỹ cọng xaợ thở tọỹc tan raợ. Luùc õoù,
laỡng õổồỹc tọứ chổùc khọng chố dổỷa trón quan hóỷ huyóỳt thọỳng maỡ coỡn dổỷa trón
quan hóỷ õởa vổỷc. Theo thồỡi gian, quan hóỷ õởa vổỷc dỏửn dỏửn trồớ thaỡnh nguyón từc
tọứ chổùc chuớ yóỳu cuớa laỡng Vióỷt. óứ õaỷt õóỳn giai õoaỷn naỡy, laỡng Vióỷt õaợ traới qua
mọỹt quaù trỗnh phaùt trióứn lỏu daỡi vồùi nhióửu bióỳn õọứi nọỹi taỷi. où laỡ kóỳt quaớ cuớa
quaù trỗnh gia tng dỏn sọỳ; quaù trỗnh xaùo trọỹn xaợ họỹi qua họn phọỳi, vaỡ quaù trỗnh
xaùo trọỹn do caùc cuọỹc chióỳn tranh. Nhổng nguọửn gọỳc sỏu xa nhỏỳt laỡ do lổỷc
lổồỹng saớn xuỏỳt phaùt trióứn, trỗnh õọỹ saớn xuỏỳt canh taùc cuớa xaợ họỹi tióỳn bọỹ hồn
nhióửu khióỳn cho caùch tọứ chổùc laỡng maỷc chuớ yóỳu dổỷa trón quan hóỷ huyóỳt thọỳng
khọng coỡn õaùp ổùng õổồỹc yóu cỏửu phaùt trióứn saớn xuỏỳt. Trong laỡng - cọng xaợ
11


näng thän, ton bäü rüng âáút thüc quưn såí hỉỵu ca lng. Lng âem pháưn

låïn rüng âáút âọ phán cho cạc gia âçnh cy cáúy. Cạc gia âçnh phi näüp mäüt
pháưn sn pháøm cho lng âãø lng chi dng vo cạc viãûc chung v cäúng näüp
ni nh nỉåïc. Lng âãø lải mäüt pháưn rüng âáút cy cáúy chung, láúy sn pháøm
phủc vủ nhỉỵng mủc âêch cäüng âäưng. Âãún giai âoản ny, vàn họa lng phạt
triãøn rỉûc råỵ, tênh cäüng âäưng huút thäúng - âëa vỉûc âan xen ha träün våïi tênh
cäüng âäưng vàn họa - tên ngỉåỵng. Båíi thãú, tri qua hån mäüt ngn nàm Bàõc
thüc m chênh quưn âä häü váùn khäng âäưng họa âỉåüc ngỉåìi Viãût trong cạc
lng. Vàn họa Hạn khäng ha tan, láún ạt âỉåüc vàn họa Viãût - väún âỉåüc lỉu
giỉỵ, phạt triãøn trong cạc lng. Lng Viãût khäng nhỉỵng l cại näi âáưu tiãn ca
vàn họa Viãût m cn l thnh trç vỉỵng chàõc chäúng lải cạc cüc xám làng v
âäưng họa vàn họa.
Tỉì thãú k thỉï X tråí âi, lng Viãût dáưn dáưn bë phong kiãún họa. Rüng âáút
ca lng vãư màût danh nghéa tråí thnh rüng âáút ca vua, nhỉng váùn giao cho
lng qun l, phán phäúi cho dán cy cáúy ch úu theo tủc lãû xỉa nay cọ tham
kho “phẹp nỉåïc”. Trong quạ trçnh phạt triãøn, bãn trong lng phong kiãún quạ
trçnh tỉ hỉỵu họa rüng âáút diãùn ra ngy cng mảnh. Âãún thãú k XVII - XVIII
thç åí pháưn låïn cạc lng rüng âáút tỉ â láún ạt rüng âáút cäng. Pháưn rüng âáút
cäng cn lải chií â âãø dnh cáúp cho binh lênh, chỉïc sàõc hay âáúu tháưu chi dng
cho cạc sinh hoảt cäüng âäưng. Cng våïi quạ trçnh tỉ hỉỵu họa rüng âáút, quạ
trçnh phán họa giai cáúp, âàóng cáúp v quạ trçnh phong kiãún họa cạc màût âåìi
säúng ca lng cng diãùn ra mảnh m. Cọ thãø gi giai âoản phạt triãøn ny ca
lng l giai âoản lng tiãøu näng phong kiãún.
Trong thåìi k thüc Phạp, chênh sạch cai trë v khai thạc thüc âëa â tạc
âäüng âãún lng Viãût v lm lng Viãût êt nhiãưu cọ biãún âäøi. Nhỉng cho âãún
trỉåïc cạch mảng Thạng Tạm nàm 1945, vãư cå bn lng Viãût váùn chỉa ra khi
giai âoản tiãøu näng cäng - tỉ âiãưn lảc háûu ca mçnh.
Trong lëch sỉí, lng Viãût ch úu âỉåüc thnh láûp theo nhỉỵng cạch sau
âáy:
Mäüt xọm nh, tri qua quạ trçnh phạt triãøn dán säú ngy cng âäng âục
thãm tråí thnh mäüt lng. Cng cọ thãø l dán lng âi khai hoang láûp thnh lng

12


måïi. Lëch sỉí â ghi nháûn nhiãưu cüc di cỉ kháøn hoang láûp lng måïi ca nhỉỵng
nhọm ngỉåìi thán täüc, hay nhỉỵng nhọm ngỉåìi cng lng c. Cng cọ trỉåìng
håüp, åí nhỉỵng miãưn biãn cỉång xa xäi binh lênh âọng âäưn cng thán nhán, gia
quún ca h táûp trung lải kháøn hoang m láûp ra lng. Cng cọ nhỉỵng lng
âỉåüc láûp nãn nhåì cäng khai kháøn ca t nhán bë lỉu ây: Sau khi hãút hản t
ây, t nhán cng våü con h åí lải sinh cå, láûp nghiãûp åí nåi lỉu ây m láûp nãn
lng.Ngoi ra, lng cn âỉåüc láûp nhåì cäng khai kháøn ca cạc vë "dinh âiãưn sỉï"
nhỉ åí Kim sån (Ninh bçnh); Tiãưn Hi (Thại Bçnh)[ 2. 34, 35, 36].
Lng Viãût cọ nhiãưu kiãøu bäú trê khạc nhau. Cạc di chè thüc thåìi vàn minh
Âäng sån cho biãút, nhỉỵng kiãøu lng co củm trãn nhỉỵng g âäưi.åí giỉỵa miãưn
âäưng bàòng l kiãøu lng xút hiãûn såïm nháút v phäø biãún nháút. Båíi vç, khi måïi
tiãún xúng âäưng bàòng, hãû thäúng âã âiãưu trë thy chỉa thnh hçnh, cạch träưng
trt phủ thüc vo con nỉåïc lãn xúng â büc ngỉåìi Viãût cäø phi chn chäù
cao rạo trãn cạc triãưn âäưi, trãn cạc g nh lm nåi trụ ngủ. Hån nỉỵa, kiãøu lng
âọ cọ thãú phng th tiãûn cho viãûc chäúng lải cạc cüc tiãún cäng tỉì bãn ngoi
trong âiãưu kiãûn nãưn an ninh chung chỉa âỉåüc âm bo. ÅÍ vng âäưng bàòng Bàõc
bäü v bàõc Trung bäü, pháưn låïn cạc con säng âãưu lãn xúng tháút thỉåìng nãn chè
sau khi hãû thäúng âã âiãưu trë thy â khạ hon chènh thç kiãøu lng tri di dc
theo båì säng, båì kãnh måïi hçnh thnh. Kiãøu lng ny thûn låüi cho viãûc giao
lỉu nhỉng lải khäng thûn låüi làõm cho bo âm an ninh, nãn nọ chè tråí nãn
phäø biãún sau khi nãưn an ninh chung â âỉåüc âm bo åí mäüt mỉïc âäü no âọ thỉåìng l sau khi qúc gia nh nỉåïc â hçnh thnh. Mi âãún thåìi cáûn âải, khi
cạc âä thë cng hãû thäúng giao thäng âỉåìng bäü â khạ phạt triãøn, khi nãưn kinh
tãú hng họa â xám nháûp vo âåìi säúng näng thän, thç kiãøu lng nàòm åí cạc âáưu
mäúi giao thäng, cạc ng ba, ng tỉ, hồûc tri di dc theo cạc con läü giao
thäng måïi hçnh thnh v phạt triãøn. Dc theo miãưn dun hi, cọ cạc lng chi
co củm trãn cạc cäưn cạt, trãn nhỉỵng doi âáút ven cỉía säng v ven biãøn, våïi läúi
qưn cỉ cháût chäüi hån do tênh cháút ca nghãư chi lỉåïi v vç xút hiãûn mün

hån nãn khäng cọ nhiãưu âáút thäø cỉ.
Mäüt loải lng khäng phäø biãún nhỉng khạ âäüc âạo l lng thy cå hay cn
gi l vản chi. Vãư màût hçnh thãø thç lng thy cå âỉåüc thnh láûp trãn màût nỉåïc
13


gäưm nhỉỵng chiãúc thuưn- nh ca nhỉỵng ngỉåìi lm nghãư chi lỉåïi hay chåí â.
Lng thy cå chỉa bao giåì âäüc láûp vãư màût hnh chênh m bao giåì nh nỉåïc
cng ghẹp nọ vo mäüt lng, x khạc åí trãn cản âãø qun l v thu thú. Vãư cå
bn, cạch thỉïc täø chỉïc v sinh hoảt cäüng âäưng ca lng thy cå cng tỉång tỉû
nhỉ cạc lng Viãût khạc åí trãn cản.
ÅÍ nỉåïc ta cho âãún ngy nay, loải lng m trong âọ pháưn låïn dán lng cọ
thu nháûp ch úu tỉì kinh tãú näng nghiãûp, váùn chiãúm mäüt t lãû ạp âo åí näng
thän. Do dán säú tàng nhanh, bçnh qn rüng âáút trãn âáưu ngỉåìi ngy cng
gim, k thût canh tạc ngy cng tiãún bäü hån, nãn sn xút näng nghiãûp ngy
cng täún êt thåìi gian hån. Theo tênh toạn, mäüt gia âçnh cọ hai lao âäüng chênh
våïi mäüt máùu rüng ( 3.600 m2) thç mäùi nàm chè sỉí dủng hãút 170 ngy cäng
cho hai vủ lụa. [17. 134.] Vç váûy, cạc gia âçnh näng dán cọ khạ nhiãưu thåìi
gian nhn räùi âãø lm cạc viãûc khạc ngoi träưng trt. Thỉûc tãú cho tháúy lỉåüng
thåìi gian ny ch úu âỉåüc dng âãø lm cạc nghãư phủ nhỉ âan lạt, chãú tạc cạc
dủng củ âån gin, bn bạn nh, chàn ni, v nhỉỵng nghãư th cäng khạc.
Nhỉ váûy, âải bäü pháûn lng Viãût l lng lm nghãư näng kãút håüp våïi cạc nghãư
phủ gia âçnh.
Do sỉû phán cäng lao âäüng x häüi, kãút qu ca mäüt quạ trçnh phạt triãøn
nãưn kinh tãú hng họa, tỉì cạc lng x näng nghiãûp tạch ra mäüt säú loải lng khạc
l lng nghãư, lng bn. Lng nghãư phạt triãøn nhiãưu åí miãưn Bàõc Viãût Nam.
Lng nghãư l lng m trong âọ hoảt âäüng kinh tãú âem lải thu nháûp ch úu
cho dán lng l cạc nghãư th cäng. Lng nghãư bàõt âáưu cọ bỉåïc phạt triãøn tỉì
thãú k thỉï XVI tråí âi, khi kinh tãú hng họa bàõt âáưu phạt triãøn, giao lỉu trong
v ngoi nỉåïc âỉåüc måí räüng. Thäng thỉåìng, trong mäùi lng nghãư cọ mäüt nghãư

th cäng chênh v mäüt säú nghãư phủc vủ cho nghãư chênh âọ. Cng cọ khi mäüt
lng nghãư chè lm mäüt cäng âoản trong mäüt nghãư v cạc lng kãút håüp thnh
mäüt dáy chuưn sn xút. Nhỉng "dáy chuưn " ny khäng mang tênh cháút
cäng nghiãûp vç nọ váùn dỉûa trãn lao âäüng th cäng v váùn láúy âån vë sn xút
chênh l gia âçnh. Ngy nay, nghãư th cäng åí cạc lng nghãư bàõt âáưu âỉåüc cå
khê họa v cäng nghãû họa åí mäüt säú cäng âoản, nhỉng åí nhiãưu cäng âoản, tênh
cháút th cäng v bê máût gia truưn váùn cn âọng mäüt vai tr quan trng.
14


Cạc lng bn (cn gi l K chåü) xút hiãûn mün hån, khi nãưn kinh tãú
hng họa â phạt triãøn åí mỉïc âäü khạ, gàõn våïi truưn thäúng coi trng vai tr
"tay hm, chça khọa" ca ngỉåìi phủ nỉỵ åí âäưng bàòng Bàõc bäü. Cạc loải lng ny
xút hiãûn tỉì thãú k thỉï XVI âãún thãú k XIX nhỉ lng Âa Ngỉu, lng Bạo
Âạp, lng Âan Loan, Lng Ph Lỉu,v.v..
Trỉåïc âáy, sỉû phạt triãøn ca cạc lng nghãư, lng bn bë nêu kẹo båíi
nhiãưu tråí lỉûc, nhỉ chênh sạch trng näng, ỉïc thỉång, "dé näng vi bn" ca nh
nỉåïc phong kiãún v tám l coi thỉåìng thỉång nghiãûp, k nghãû, nhỉ viãûc giỉỵ bê
máût nghãư nghiãûp mäüt cạch thại quạ,v.v... Trong cạc lng nghãư, lng bn cạch
thỉïc täø chỉïc näng thän, läúi säúng, cạc sinh hoảt cäüng âäưng, âãún c trong cung
cạch lm àn váùn cn in âáûm dáúu áún ca lng näng nghiãûp, màûc d åí âọ, so våïi
lng näng nghiãûp, lỉu thäng diãùn ra mảnh m hån.
Väún cọ gäúc åí vng âäưng bàòng Bàõc bäü v bàõc Trung bäü, trong quạ trçnh
tiãún vo phêa Nam, ngỉåìi Viãût mang mä hçnh lng âãún nhỉỵng vng âáút måïi.
Vãư cå bn, lng åí c ba miãưn cọ nhiãưu nẹt chung. Tuy nhiãn, do mäi trỉåìng
âëa l tỉû nhiãn, vàn họa x häüi v nụi säng ngàn cạch trong âiãưu kiãûn giao
thäng thy bäü chỉa phạt triãøn, nãn cng âi vo Nam lng Viãût cng cọ nhiãưu
nẹt khạc biãût so våïi lng Bàõc bäü v bàõc Trung bäü, tỉì kiãøu bäú trê vãư màût hçnh
thãø khäng gian, cạch thỉïc lm àn âãún vàn họa, läúi säúng v trong täø chỉïc cạc
sinh hoảt cäüng âäưng. Cng âi vo Nam, tênh cä láûp, cạch biãût giỉỵa cạc lng

cng gim båït. Lng miãưn Nam thỉåìng tri di theo cạc kãnh rảch nãn thûn
låüi hån cho viãûc giao lỉu åí mäüt vng âáút cọ nãưn kinh tãú hng họa khạ phạt
triãøn. ÅÍ Nam bäü, ngỉåìi Viãût chiãúm khong 80% dán säú v säúng trong cạc lng
âỉåüc gi l áúp. Áúp Nam bäü khäng hon ton giäúng våïi lng åí miãưn Bàõc:
khäng cọ hồûc cọ ráút êt rüng âáút cäng; cạc quan hãû xọm áúp v lût tủc khäng
phỉïc tảp v chàût ch, nãn quan hãû giỉỵa ngỉåìi våïi ngỉåìi thoạng hån, räüng ri
hån. Cỉ dán cọ thãø dãù dng di chuøn tỉì áúp ny qua áúp khạc âãø lm àn, êt
phán biãût chênh cỉ v ngủ cỉ. Cüc säúng åí áúp Nam bäü khäng khẹp kên. Trong
âiãưu kiãûn cọ mäüt nãưn kinh tãú hng họa, giao thỉång khạ phạt triãøn, ngỉåìi dán
dãù cháúp nháûn cại måïi, dãù ha nháûp hån. Cho nãn vàn họa ca áúp Nam bäü l
vàn họa täøng håüp hi ha ca c cäüng âäưng cỉ dán ton miãưn Nam bäü trãn cå
15


såí truưn thäúng vàn họa Viãût Nam. Táút c nhỉỵng âiãưu âọ âãưu âỉåüc phn ạnh
trong thỉïc ca ngỉåìi dán ÁÚp Nam bäü nọi chung v tám l cäüng âäưng ÁÚp
nọi riãng.
1.1.2. NHỈỴN G NGỈÅÌI DÁN LN G
Tám l cäüng âäưng lng l tám l ca mäüt cäüng âäưng ngỉåìi gàõn kãút våïi
nhau trong mäüt âån vë qưn cỉ l lng. Båíi váûy, âãø tçm hiãøu tám l cäüng âäưng
lng nháút thiãút phi tçm hiãøu ch thãø ca nọ l cäüng âäưng nhỉỵng ngỉåìi dán
lng.

Theo nghéa hẻp, nhỉỵng ngỉåìi âang cỉ trụ trong lng âỉåüc gi l nhỉỵng
ngỉåìi dán lng. Theo nghéa räüng, dán lng bao gäưm nhỉỵng ngỉåìi âang cỉ trụ
trong lng v nhỉỵng ngỉåìi cọ gäúc åí lng âang lm àn sinh säúng åí ngoi lng
nhỉng váùn thỉåìng xun giỉỵ nhỉỵng mäúi liãn hãû våïi lng. Vãư màût phạp l,
nhỉỵng ngỉåìi dán khäng säúng trong lng nỉỵa thç nh nỉåïc khäng thãø thu thú
hay bàõt h lm nghéa vủ våïi nh nỉåïc nhỉ nhỉỵng ngỉåìi dán âang lm àn sinh
säúng trong lng, nhỉng âäúi våïi lng thç h váùn cọ nhỉỵng âọng gọp vãư váût cháút

v tinh tháưn cho lng nãn lng váùn coi h l dán ca lng. Nẹt âäüc âạo ny thãø
hiãûn truưn thäúng coi trng ngỉåìi lng v truưn thäúng "úng nỉåïc nhåï

ngưn", “lạ rủng vãư cäüi" ca ngỉåìi Viãût Nam.
Trỉåïc cạch mảng thạng Tạm, trong lng cọ sỉû phán biãût ráút r hai loải
dán l dán näüi tëch v dán ngoải tëch. Dán näüi tëch cọ nhiãưu quưn låüi (c váût
cháút láùn tinh tháưn) hån dán ngoải tëch. Mún tråí thnh dán näüi tëch, ngỉåìi dán
ngoải tëch khäng nhỉỵng phi säúng láu åí lng- thäng thỉåìng l tỉì ba âåìi tråí
lãn- m cn phi l ngỉåìi cọ ti sn, hay êt ra cng l ngỉåìi â tỉìng cọ ti sn
- trỉåïc âáy giáưu cọ nay tråí nãn ngho. Nhỉỵng ngỉåìi khäng cọ ti sn gç - tỉïc
l thüc vo báûc cng âinh - thç d säúng láu âãún máúy cng khäng thãø tråí
thnh dán näüi tëch ca lng. Sỉû phán chia ra näüi tëch v ngoải tëch theo nhỉỵng
tiãu chøn khàõt khe nhỉ trãn ráút phäø biãún åí näng thän miãưn Bàõc nỉåïc ta trỉåïc
khi thỉûc dán Phạp âä häü. Dỉåïi thåìi Phạp thüc, tiãu chøn vãư ti sn tråí nãn
måì nhảt hån vç säú ngỉåìi khäng cọ ti sn trong lng ngy cng tråí nãn quạ
nhiãưu. Tuy nhiãn, sỉû phán biãût dán chênh cỉ - ngỉåìi säúng åí lng tỉì ba âåìi tråí
lãn - våïi dán ngủ cỉ - tỉïc ngỉåìi säúng åí lng dỉåïi ba âåìi váùn phäø biãún.
16


[94.129, 130]. Chè cọ dán näüi tëch måïi cọ quưn tham gia viãûc lng, âỉåüc
quưn báưu cỉí v ỉïng cỉí cạc chỉïc vủ trong lng, âỉåüc qn cáúp cäng âiãưn,
cäng thäø.v.v... Sỉû phán biãût dán näüi tëch v dán ngoải tëch, dán chênh cỉ v
dán ngủ cỉ våïi âëa vë tháúp kẹm ca dán ngoải tëch - ngủ cỉ lm cho lng Viãût
trỉåïc âáy êt bë xạo träün vãư dán cỉ. Ngỉåìi dán lng Viãût ráút såü phi råi vo âëa
vë ca ngỉåìi ngủ cỉ m khäng dạm råìi b lng mçnh. Sau Cạch mảng, sỉû phán
biãût dán näüi tëch v dán ngoải tëch, dán chênh cỉ v dán ngủ cỉ ngy cng måì
nhảt dáưn båíi vç nh nỉåïc â khäng thỉìa nháûn sỉû phán biãût âọ. Âëa vë ca
ngỉåìi dán ngủ cỉ âỉåüc náng lãn gáưn nhỉ ngang bàòng våïi ngỉåìi dán chênh cỉ.
Tuy váûy, trong thỉûc tãú âåìi säúng x häüi, nháút l åí näng thän sỉû phán biãût ny

chỉa phi l â âỉåüc xọa b hãút.
Trỉåïc cạch mảng thạng Tạm, nhçn chung dán lng Viãût âỉåüc chia thnh
bäún âàóng cáúp; mäùi âàóng cáúp lải âỉåüc chia thnh nhiãưu låïp ngỉåìi. Mäùi lng ty
theo truưn thäúng ca mçnh cọ thãø cọ mäüt chụt thay âäøi vë trê giỉỵa cạc låïp.
Trãn cng l âàóng cáúp quan viãn. Âàóng cáúp quan viãn gäưm ba låïp: chỉïc sàõc,
chỉïc dëch v khọa sinh. "Chỉïc sàõc l nhỉỵng hảng khoa trỉåìng, chỉïc tỉåïc,
khoa trỉåìng nhỉ nhỉỵng ngỉåìi âäù tiãún sé, phọ bng, cỉí nhán. Chỉïc tỉåïc nhỉ
cạc ngỉåìi vàn tỉì cỉíu pháøm, v tỉì xút âäüi tråí lãn. Dỉåïi hảng áúy l áúm tỉí,
viãn tỉí. Cọ nåi binh lênh cng âỉåüc âỉa vo hng chỉïc sàõc". Chỉïc dëch l :
"nhỉỵng tán cỉûu chạnh phọ täøng, chạnh phọ l, hỉång trỉåíng, khạn th, trỉång
tưn v cạc ngỉåìi b tiãưn ra mua nhiãu, mua x". [13. 26] Âàóng cáúp thỉï hai
trong lng l lo hảng, tỉïc l nhỉỵng ngỉåìi gi trong lng tỉì 50 hồûc 55 tỉäøíi tråí
lãn. Cọ nåi lải tênh tỉì 49 tøi vç theo dán gian 49 tøi l tøi hản " 49 chỉa

qua, 53 â tåïi", phi täø chỉïc lãn lo åí tøi áúy cho chàõc chàõn. Âàóng cáúp thỉï ba
l dán âinh gäưm nhỉỵng ngỉåìi ân äng tỉì 17- 18 âãún 49 hay 50, 55. Âáy l
âàóng cáúp âäng âo gäưm nhỉỵng ngỉåìi phi âọng gọp âáưy â nghéa vủ våïi lng
våïi nỉåïc. Pháưn låïn h thüc vo låïp dán ngho. Âàóng cáúp thỉï tỉ l t áúu: l
låïp tr con (nam) khäng phi âọng thú, âi phu nhỉng cọ thãø phi âọng gọp
âãø dỉû ngäi hỉång áøm åí chäún âçnh trung. [94.132]
Sỉû phán chia cạc âàóng cáúp åí lng Viãût trỉåïc âáy khạ phỉïc tảp nhỉng ráút
r rng, minh bảch. Mäùi ngỉåìi dán lng, phi thỉïc âỉåüc vë trê ca mçnh
17


trong cại thang âàóng cáúp âọ âãø xạc âënh danh pháûn ca mçnh m cỉ xỉí cho
âụng. Mi sỉû vi phảm, d l nh, âãưu bë lng xỉí phảt nghiãm khàõc.
Theo sỉû lủn bải ca Nho hc v sỉû bnh trỉåïng ca Táy hc - m nhỉỵng
ngỉåìi theo Táy hc thç êt khi tråí vãư lng - låïp chỉïc dëch ngy cng âäng trong
hng ng quan viãn. Âãún cúi thåìi k Phạp thüc thç bäü pháûn ny háưu nhỉ

thao tụng mi viãûc ca lng. Cạc nh Nho hc trỉåïc âáy, cho d h cọ êt
nhiãưu giạo âiãưu, phi thỉûc tãú nhỉng h cn cọ chụt liãm sè theo âảo âỉïc nh
Nho nãn cäng viãûc ca lng do h âiãưu hnh cå bn váùn dỉûa trãn låüi êch ca
âa säú dán lng. Khi låïp chỉïc dëch thao tụng quưn hnh thç låüi êch ca säú
âäng dán lng, trong âọ cọ låüi êch ca låïp dán ngho khäng âỉåüc coi trng
nhỉ trỉåïc. Âàóng cáúp dán âinh âäng âo nháút l âàóng cáúp phi chëu sỉû chè huy,
giạo hún ca cạc âàóng cáúp trãn v háưu nhỉ phi gạnh vạc hãút cạc nghéa vủ v
tảp dëch våïi lng våïi nỉåïc. Âàóng cáúp lo hảng, d âỉåüc âãư cao trãn danh
nghéa, âỉåüc ngäưi chiãúu trãn åí nåi hỉång áøm, nhỉng thỉûc tãú lải khäng cọ thỉûc
quưn gç.
Trong lng Viãût trỉåïc âáy, cọ ráút nhiãưu h tủc gàõn våïi tinh tháưn âàóng
cáúp phong kiãún - thỉûc dán. Tuy nhiãn, váùn cọ thãø tháúy nhỉỵng dáúu vãút ca
truưn thäúng cäng x trỉåïc âáy cn sọt lải. Trỉåïc hãút, âọ l truưn thäúng trng
ngỉåìi gi nhỉ cáu chám ngän phäø biãún trong lng Viãût: "Triãưu âçnh trng

tỉåïc, hỉång âng trng xè" â phn ạnh. Màûc d sỉû âãư cao ngỉåìi gi chè cn
trãn danh nghéa, nhỉ viãûc ginh cho h âỉåüc ngäưi chiãúu trãn åí chäún âçnh trung
hay dnh cho h mäüt êt quưn låüi nh nhoi, nhỉng bn thán viãûc quy âënh r
rng vë trê cao ca ngỉåìi gi trong hãû thäúng thang báûc âàóng cáúp chỉïng t
truưn thäúng trng “lo” ca cäng x ngy xỉa váùn cn âỉåüc lỉu giỉỵ khạ âáûm
nẹt. Dáúu vãút ca truưn thäúng cäng x cn âỉåüc lỉu giỉỵ åí cạch qun l lng x
theo kiãøu táûp thãø våïi vai tr cao nháút thüc vãư häüi âäưng k mủc (cọ mäüt thåìi
gian âỉåüc thay bàòng häüi âäưng täüc biãøu), trong cạch täø chỉïc cạc sinh hoảt cäüng
âäưng nhỉ báưu cỉí, sinh hoảt vàn họa - tên ngỉåỵng våïi sỉû tham gia têch cỉûc ca
säú âäng dán lng. Dáúu vãút ca truưn thäúng cäng x cn thãø hiãûn åí viãûc: màûc
d sỉû phán chia âàóng cáúp åí lng Viãût ráút r rng nhỉng hon ton khäng cọ
“hng ro khäng thãø vỉåüt qua” ngàn cạch giỉỵa cạc âàóng cáúp áúy. Mäüt ngỉåìi åí
18

âàóng cáúp tháúp cọ thãø gia nháûp vo âàóng cáúp trãn bàòng näù lỉûc ca bn thán
thäng qua con âỉåìng hc hnh khoa cỉí hồûc b tiãưn ra mua.
Sau cạch mảng thạng Tạm, nh nỉåïc ta khäng cn cäng nháûn sỉû phán
biãût âàóng cáúp, táưng låïp åí trong lng x. Sỉû phán chia dán lng theo âàóng cáúp
â dáưn dáưn máút âi c trong thỉûc tãú láùn trong thỉïc thỉåìng ngy ca con
ngỉåìi. Cng våïi viãûc nhán dán lao âäüng lãn lm ch âáút nỉåïc, lm ch lng
x, âëa vë ca dán ngho âỉåüc náng cao hån trỉåïc. Chãú âäü måïi â thäøi mäüt
lưng sinh khê måïi vo cạc sinh hoảt dán ch åí lng x. Tuy nhiãn, âáưu ọc
âàóng cáúp, coi trng âëa vë x häüi, ngưn gäúc xút thán khäng phi l â máút
hàón. Cọ lục, cọ nåi nhỉỵng tỉ tỉåíng áúy lải xút hiãûn åí ch nghéa thnh pháưn
biãøu hiãûn åí viãûc nháún mảnh mäüt cạch cỉûc âoan ngưn gäúc xút thán, thnh
pháưn bn thán, dáùn âãún sỉû âạnh giạ sai lãûch con ngỉåìi, âi ngỉåüc lải chênh sạch
âải âon kãút ca Âng v Nh nỉåïc ta
Trỉåïc Cạch mảng thạng Tạm, phủ nỉỵ khäng âỉåüc coi l mäüt thnh viãn
âäüc láûp ca lng m chè l mäüt thnh viãn phủ thüc. Phủ nỉỵ khäng âỉåüc dỉû
vo viãûc lng, khäng âỉåüc chia cäng âiãưn cäng thäø v khäng phi âọng gọp
nghéa vủ våïi lng, våïi nỉåïc. Theo Nho giạo, thán pháûn ngỉåìi phủ nỉỵ ln
ln phủ thüc vo ân äng: lục cn nh, lm con gại trong nh thç phi theo
cha, cọ chäưng thç phi theo chäưng, chäưng chãút thç theo con trai trỉåíng ( tải gia

tng phủ, xút giạ tng phu, phu tỉí tng tỉí). Nhỉng åí Viãût Nam nọi chung,
trong lng Viãût nọi riãng, thç ngỉåìi phủ nỉỵ cn cọ mäüt vë trê quan trng hån
nhiãưu so våïi cạc nỉåïc cng chëu nh hỉåíng ca Nho giạo. Trong lng x Viãût
Nam cọ nhiãưu cáu nọi vãư vai tr quan trng ca phủ nỉỵ nhỉ: ”ca chäưng, cäng

våü”; " lãûnh äng khäng bàòng cäưng b".v.v...Cạc nh nho Viãût Nam, nhỉỵng
ngỉåìi tháúm nhưn Nho giạo nháút cng thỉåìng ráút coi trng våü mçnh, gạn cho
h vai tr “näüi tỉåïng”. Hån nỉỵa, âëa vë ca ngỉåìi phủ nỉỵ Viãût Nam cn âỉåüc
phạp lût ca nh nỉåïc phong kiãún bo vãû bàòng nhỉỵng âiãưu lût cọ nhỉỵng
âiãøm khạc phạp lût ca Trung qúc. Chàóng hản nhỉ phạp lût phong kiãún

cho phẹp ngỉåìi phủ nỉỵ cọ thãø xin ly hän trong trỉåìng håüp ngỉåìi chäưng khäng
sàn sọc våü nàm thạng nãúu chỉa cọ con hồûc mäüt nàm nãúu â cọ con.
[139.128]; hồûc phạp lût cáúm ngỉåìi chäưng tỉû âem ti sn ca våü mçnh âi
19


bạn, cng nhỉ viãûc bạn ti sn ca gia âçnh phi cọ chỉỵ k hồûc âiãøm chè ca
ngỉåìi våü. Lût Häưng âỉïc âåìi Lã quy âënh, nãúu gia âçnh khäng cọ con trai thç
ngỉåìi con gại trỉåíng âỉåüc giỉỵ hỉång ha, thåì phủng täø tiãn v âỉåüc hỉåíng di
sn nhỉ con trai [94.102]. Âëa vë thỉûc tãú khạ cao ca ngỉåìi phủ nỉỵ trong lng
Viãût, trỉåïc hãút, âỉåüc quy âënh båíi âàûc âiãøm ca nãưn sn xút näng nghiãûp lụa
nỉåïc, trong âọ, ngỉåìi phủ nỉỵ tham gia vo háưu hãút cạc kháu trong quạ trçnh
sn xút nhỉ gieo cáúy, lm c, thu hoảch, chãú biãún v nhiãưu khi vai tr ca
ngỉåìi phủ nỉỵ trong sn xút, canh tạc träüi hån vai tr cu ngỉåìi ân äng. Âëa
vë âọ cn âỉåüc khàóng âënh båíi vai tr ca ngỉåìi phủ nỉỵ trong hoảt âäüüng tiãøu
thỉång. ÅÍ vng cháu thäø Bàõc bäü, nåi rüng âáút hản hẻp v thåìi gian näng
nhn nhiãưu thç hoảt âäüng tiãøu thỉång åí trong tay ngỉåìi phủ nỉỵ âọng gọp thãm
mäüt pháưn thu nháûp bàòng tiãưn khäng nh âạp ỉïng cho nhu cáưu chi dng ca gia
âçnh. Mäüt hc gi nỉåïc ngoi â viãút: "Vai tr ca ngỉåìi phủ nỉỵ Viãût Nam
trong kinh tãú gia âçnh, d thüc táưng låïp no, â khiãún cho h cọ quưn lỉûc
âạng kãø trong gia âçnh. Tiãưn h kiãúm âỉåüc khäng chè l mäüt pháưn låïn ca thu
nháûp gia âçnh m âäi khi cn l khon thu nháûp duy nháút. Âäúïi våïi ngỉåìi
chäưng , máút våü l mäüt sỉû âe da cho kinh tãú gia âçnh. Màûc d phạp lût Nho
giạo cho anh ta vë thãú cao hån våü, song thỉûc cháút anh ta sỉí dủng quưn lỉûc âọ
l khọ hồûc khäng thêch håüp. Mäúi quan hãû trãn ra lãûnh, dỉåïi phủc tng giỉỵa
chäưng v våü trong cạc bäü lût êt nhiãưu chè l trãn danh nghéa, cn trong thỉûc
tãú, våü v chäưng khạ bçnh âàóng trong cüc säúng gia âçnh. Khäng phi ngáùu
nhiãn m ngỉåìi Viãût Nam thỉåìng nọi " våü chäưng" (chỉï khäng phi "chäưng
våü"- LVÂ). Cạch gi âọ hm mäüt âëa vë cọ nghéa ca ngỉåìi våü âäúi våïi
ngỉåìi chäưng."[139.120]. Cüc säúng x häüi åí lng Viãût våïi nhiãưu âàóng cáúp,

táưng låïp, ngäi thỉï, phe cạnh, v.v.. ráút phỉïc tảp. Nhỉỵng ngỉåìi phủ nỉỵ thäng
minh bao giåì cng khiãún nhỉỵng ngỉåìi ân äng trong gia âçnh phi bn bảc
trỉåïc våïi mçnh nhỉỵng viãûc m h s lm åí ngoi x häüi.
Nhỉ váûy, so våïi mäüt säú nỉåïc cọ truưn thäúng Nho giạo, ngỉåìi phủ nỉỵ
Viãût Nam cọ vë thãú thỉûc tãú khạ hån. Tuy nhiãn dỉåïi nh hỉåíng ca Nho giạo,
ca nhỉỵng lût lãû m nh nỉåïc phong kiãún âàût ra, cng nhỉỵng h tủc hả tháúp
vai tr ca ngỉåìi phủ nỉỵ, âëa vë ca ngỉåìi phủ nỉỵ tháúp kẹm hån nhiãưu so våïi
20


vai tr v kh nàng thỉûc tãú ca h trong gia âçnh v ngoi x häüi. Tỉì sau Cạch
mảng thạng Tạm, vai tr v vë thãú ca ngỉåìi phủ nỉỵ trong lng Viãût khäng
ngỉìng âỉåüc ci thiãûn. Hoảt âäüng ca ngỉåìi phủ nỉỵ âỉåüc måí räüng tỉì trong gia
âçnh ra ngoi x häüi. Âng v nh nỉåïc ta â lm âỉåüc nhiãưu viãûc vç sỉû bçnh
âàóng nam - nỉỵ, khuún khêch v tảo âiãưu kiãûn cho phủ nỉỵ ü tham gia vo mi
lénh vỉûc ca cüc säúng x häüi. Tuy nhiãn, vç nhiãưu ngun nhán khạch quan
v ch quan, tỉ tỉåíng trng nam khinh nỉỵ váùn cn täưn tải dỉåïi nhiãưu hçnh
thỉïc khạc nhau- lục áøn tng, lục cäng khai.
Nỉåïc ta l mäüt nỉåïc chëu nh hỉåíng khạ mảnh ca Nho giạo nãn quan
niãûm vãư sỉû sang hn theo cáúu trục sé - näng - cäng - thỉång khäng phi l
khäng cọ nh hỉåíng trong x häüi. Thåìi phong kiãún, quan niãûm ny tháúm sáu
vo tỉ tỉåíng ca giai cáúp thäúng trë, tråí thnh cå såí ca cạc chênh sạch trng
näng, ỉïc thỉång, coi trng táưng låïp nho sé, coi trng hc hnh, vàn chỉång,
âãư cao näng nghiãûp, coi thỉåìng cäng thỉång nghiãûp. Tuy nhiãn, trong thỉûc tãú
x häüi lng Viãût trỉåïc âáy, quan niãûm sang hn nhỉ trãn khạ måì nhảt trong
thỉïc ca ngỉåìi dán. Màûc d cọ sỉû phán biãût giỉỵa táưng låïp nho sé táûp håüp lải
trong häüi tỉ vàn, våïi bäü pháûn dán êt hc hồûc khäng hc nhỉng âọ khäng phi
l hai bäü pháûn dán cỉ âäúi khạng våïi nhau. Pháưìn låïn nhỉỵng nh nho trong lng
cng thüc vo táưng låïp dán ngho, nãúu xẹt vãư màût kinh tãú.
Trỉåïc cạch mảng thạng Tạm, sỉû phán họa giai cáúp åí lng Viãût diãùn ra

khäng âãưu åí ba miãưn. Nãúu nhỉ åí vng cỉûc nam Trung bäü v Nam bäü, quạ
trçnh têch tủ v táûp trung rüng âáút vo tay giai cáúp âëa ch diãùn ra mảnh hån,
nhanh hån, sỉû phán họa giai cáúp r rng hån, thç åí Bàõc bäü v bàõc Trung bäü
quạ trçnh âọ diãùn ra khạ cháûm chảp, sỉû phán họa giai cáúp âëa ch - tạ âiãưn
diãùn ra khäng r rng v máu thùn giai cáúp chỉa âãún mỉïc âäúi khạng gay gàõt.
Trong näng thän Bàõc bäü v bàõc Trung bäü ln duy trç mäüt t lãû khạ âäng
nhỉỵng ngỉåìi thüc táưng låïp trung näng nhỉ l låïp âãûm trung gian giỉỵa âëa ch
v báưn cäú näng, khiãún cho sỉû cạch biãût vãư ti sn giỉỵa cạc giai táưng khäng quạ
låïn nhỉ åí vng âäưng bàòng Nam bäü. Sỉû phạt triãøn cháûm chảp vãư säú lỉåüng cng
nhỉ quy mä såí hỉỵu rüng âáút, sỉû äøn âënh v âäng âo ca táưng låïp trung näng
åí trong näng thän Viãût Nam thãø hiãûn qua chè säú sau âáy: qua gáưn nỉía thãú k,
21


tỉì cúi thãú k XIX âãún nhỉỵng nàm 30 ca thãú k ny, säú âëa ch tàng gáúp ba
láưn nhỉng diãûn têch rüng âáút m h såí hỉỵu chè tàng 5% v khäng vỉåüt quạ
nỉía diãûn têch âáút canh tạc ca ton x häüi. Táưng låïp trung näng chiãúm mäüt t
lãû khạ cao v tỉång âäúi äøn âënh åí mỉïc tỉì 25 âãún 30% täøng säú näng dán.
[90.135,138]. Trong lng Viãût åí BàÕc bäü v bàõc Trung bäü trỉåïc cạch mảng,
quan hãû âàóng cáúp r nẹt hån quan hãû giai cáúp, cn åí Nam bäü v nam Trung bäü
thç ngỉåüc lải.
Trong thåìi Phạp thüc, cng våïi sỉû du nháûp ca phỉång thỉïc sn xút tỉ
bn ch nghéa, xút hiãûn mäüt säú giai táưng måïi trong x häüi Viãût Nam nhỉ tỉ
sn, vä sn, tiãøu tỉ sn. Nhỉng cho âãún trỉåïc cạch mảng, säú lỉåüng nhỉỵng giai
táưng ny khäng låïn. Cho âãún cúi nàm 1920 h måïi chiãúm khong 5% säú dán
v chỉa bàòng mäüt nỉía so våïi âëa ch. Hån nỉỵa, h táûp trung ch úu åí thnh
thë. Cho nãn, cọ thãø nọi ràòng, thåìi thüc Phạp chỉa diãùn ra mäüt sỉû thay âäøi cå
bn trong cå cáúu x häüi ca lng Viãût
Cüc cạch mảng dán täüc, dán ch thạng Tạm nàm 1945 v cüc cạch
mảng x häüi ch nghéa sau âọ â lm thay âäøi vãư cå bn kãút cáúu âàóng cáúp,

giai cáúp trong lng Viãût. Sỉû phán biãût dán chênh cỉ, ngủ cỉ, phán biãût sé, näng,
cäng thỉång khäng cn cå såí phạp l âãø täưn tải. Tỉ cạch cäng dán bçnh âàóng
ca mi ngỉåìi dán lng cng nhỉ âëa vë ca ngỉåìi phủ nỉỵ âỉåüc phạp lût thỉìa
nháûn v bo vãû. Tuy nhiãn, trong thỉûc tãú cüc säúng, nhỉỵng quan niãûm vãư danh
pháûn sang hn gàõn våïi cạc quan niãûm c k vãư âàóng cáúp, giai táưng, nghãư
nghiãûp cng nhỉ tỉ tỉåíng trng nam, khinh nỉỵ, v.v... ca x häüi c chỉa dãù
dng máút âi vç nhiãưu ngun nhán ch quan v khạch quan khạc nhau. Tri
qua hån bäún mỉåi nàm sau cạch mảng thạng Tạm (1945- 1986) säú lỉåüng näng
dán chè gim 10%, cỉ dán näng nghiãûp váùn chiãúm khong 70% dán säú c
nỉåïc.Âọ l mäüt täúc âäü biãún âäøi cå cáúu giai cáúp khạ cháûm chảp. X häüi Viãût
Nam váùn l x häüi ca näng nghiãûp v näng dán. Nãưn kinh tãú ca âa säú lng
Viãût vãư cå bn váùn l nãưn kinh tãú näng nghiãûp lảc háûu dỉûa trãn nãưn sn xút
lụa nỉåïc l ch úu våïi khuynh hỉåïng kãút håüp 3 loải hçnh kinh tãú: näng
nghiãûp, tiãøu th cäng nghiãûp, tiãøu thỉång trong mäùi lng v trong mäùi gia

22


âçnh. Nhỉỵng cå såí ca nãưìn kinh tãú tỉû cung, tỉû cáúp, v tênh khẹp kên ca lng
Viãût chỉa âỉåüc xọa b triãût âãø.
1.2. TÁM L CÄÜN G ÂÄƯN G LN G
Våïi tỉ cạch l mäüt Homosapien (con ngỉåìi thäng minh), con ngỉåìi biãút
tỉû täø chỉïc âåìi säúng ca mçnh thnh nhỉỵng cäüng âäưng cọ trçnh âäü täø chỉïc cao
hån báút cỉï mäüt hçnh thỉïc täø chỉïc cäüng cỉ no ca loi váût cho d âọ l loi
váût thäng minh nháút. Cng våïi thåìi gian, cạch thỉïc, trçnh âäü täø chỉïc cäüng
âäưng ca con ngỉåìi ngy cng phong phụ v tinh vi. Nọ giụp cho con ngỉåìi
khäng nhỉỵng thêch nghi täút hån våïi mäi trỉåìng xung quanh m cn cọ kh
nàng hån trong ci tảo biãún âäøi mäi trỉåìng áúy. Chênh nhỉỵng âi hi ca cüc
säúng, âàûc biãût l âi hi ca hoảt âäüng thỉûc tiãùn, â thục âáøy con ngỉåìi håüp
qưn theo nhỉỵng cạch thêch håüp. Lëch sỉí â ghi nháûn nhiãưu hçnh thỉïc cäüng cỉ

ca loi ngỉåìi, bàõt âáưu tỉì kiãøu cäüng cỉ theo báưy ân ca ngỉåìi ngun thy,
qua cäng x thë täüc, cäng x näng thän, âãún lng xọm, âä thë, qúc gia v dán
täüc; tỉì hçnh thỉïc cäüng cỉ hon ton dỉûa trãn quan hãû huút thäúng, qua hçnh
thỉïc cäüng cỉ kãút håüp, âan xen giỉỵa quan hãû huút thäúng v âëa vỉûc, âãún cäüng
cỉ ch úu dỉûa trãn quan hãû âëa vỉûc. Tỉì nhỉỵng cäüng âäưng mang tênh tỉû nhiãn
âãún nhỉỵng cäüng âäưng hon ton dỉûa vo nhỉỵng úu täú phi tỉû nhiãn (theo nghãư
nghiãûp, såí thêch, tên ngỉåỵng, tän giạo, quan âiãøm chênh trë,v.v...). Tám l cäüng
âäưng våïi tỉ cạch l nhỉỵng thại âäü, tçnh cm, tám trảng, såí thêch, mong mún
vãư cüc säúng cäüng âäưng hçnh thnh âäưng thåìi våïi cäüng âäưng. Hay nọi cạch
khạc, åí nåi no cọ cäüng âäưng thç åí âọ cọ tám l cäüng âäưng. Tám l cäüng âäưng
l sỉû phn ạnh cüc säúng cäüng âäưng åí cáúp âäü tám l x häüi.
Cüc säúng ca cỉ dán näng nghiãûp - âàûc biãût l cỉ dán näng nghiãûp lụa
nỉåïc phủ thüc nhiãưu vo thiãn nhiãn. Thiãn tai khäng chỉìa mäüt ai, âàûc biãût
l åí miãưn Bàõc Viãût Nam, nåi m thiãn nhiãn vỉìa ho phọng lải vỉìa hung dỉỵ,
tháút thỉåìng våïi bo, lủt, läúc, hản hạn... nàm no cng cọ v cọ nhiãưu. Båíi váûy,
nhỉỵng ngỉåìi dán trong lng phi liãn kãút våïi nhau, nỉång tỉûa vo nhau m
säúng. Cho nãn, âàûc trỉng säú mäüt ca lng Viãût Nam l sỉû gàõn kãút cäüng âäưng.
Ngay tỉì khi måïi tiãún xúng vng âäưng bàòng, trong âiãưu kiãûn k thût canh
23


tạc, cäng củ sn xút cn åí trçnh âäü tháúp, thç nhỉỵng gàõn kãút cäüng âäưng lng
tảo nãn mäüt sỉïc mảnh âạng kãø trong cüc chinh phủc tỉû nhiãn cn hoang d,
âäúi phọ våïi mi thiãn tai, âëch ha. Nhỉỵng gàõn kãút cäüng âäưng lng â âỉåüc
ni dỉåỵng, thỉí thạch trong mäüt thåìi gian di chuøn họa thnh truưn thäúng,
thnh thỉïc cäüng âäưng lng, âãún lỉåüt mçnh, nọ lải chi phäúi âåìi säúng lng x
nọi chung, âåìi säúng ca mäùi ngỉåìi dán lng x nọi riãng. Truưn thäúng v
thỉïc cäüng âäưng lng âọ cn âỉåüc mang theo v phạt triãøn åí nhỉỵng vng âáút
måïi nåi ngỉåìi Viãût di cỉ âãún. Ngay c khi trçnh âäü chinh phủc thiãn nhiãn â
tiãún bäü hån khiãún cho lao âäüng táûp thãø khäng cn l âiãưu kiãûn bàõt büc cho sỉû

sinh täưn nỉỵa; lao âäüng sn xút â l lao âäüng ca tỉìng gia âçnh riãng r, thç
thỉïc cäüng âäưng lng Viãût váùn cn thãø hiãûn ráút r nẹt. Båíi thỉïc cäüng âäưng
lng lục ny âỉåüc ni dỉåỵng båíi mäüt mäi trỉåìng vàn họa lng chung, båíi cạc
hoảt âäüng chung khạc ngoi lao âäüng sn xút.
Bn vãư tênh cäüng âäưng (trong âọ cọ thỉïc cäüng âäưng v tám l cäüng
âäưng lng - LVÂ) trong x häüi Viãût Nam, giạo sỉ H Vàn Táún viãút: ‘’Kho cäø
â chỉïng minh ràòng, åí Viãût Nam nọi riãng, åí vng Âäng Nam Ạ nọi chung,
k thût luûn kim âäưng sàõt, th cäng nghiãûp â phạt triãøn ráút såïm nhỉng bn
cháút ca nãưn vàn minh vng ny váùn l vàn minh näng nghiãûp xọm lng. Tuy
nh nỉåïc â ra âåìi, sỉû phán họa giu ngho såïm xút hiãûn nhỉng quan hãû
cäüng âäưng váùn cn ráút vỉỵng chàõc. Quan hãû h hng v lng mảc gàõn bọ våïi
nhau trãn cå såí gia âçnh phủ hãû, vai tr ráút låïn ca ngỉåìi phủ nỉỵ trong gia
âçnh xút hiãûn såïm v täưn tải láu di åí näng thän Viãût Nam cho âãún ngy nay
l mäüt âàûc âiãøm quan trng in dáúu áún lãn vàn họa Viãût Nam. Tênh cäüng âäưng
ny vãư sau lải âỉåüc bo vãû, ni dỉåỵng nhỉ mäüt chäù dỉûa vỉỵng chàõc cho viãûc
chäúng ngoải xám cng nhỉ chäúng âäưng họa vàn họa. Cạch täø chỉïc ny ph
håüp våïi viãûc canh tạc lụa nỉåïc’’ [21. 35, 36].
L täø chỉïc qưn cỉ ca ngỉåìi Viãût (Kinh), lng â täưn tải bãưn vỉỵng hng
ngn nàm tỉì khi ngỉåìi Viãût bàõt âáưu cüc säúng âënh cỉ åí cạc vng thung lng,
triãưn säng, åí cạc miãưn âäưng bàòng Bàõc bäü v bàõc Trung bäü cho âãún táûn báy
giåì. Lng gàõn bọ våïi nãưn sn xút lụa nỉåïc tảo nãn nãưn vàn minh lụa nỉåïc xọm lng ca dán täüc Viãût. Säúng trong cäüng âäưng âọ, nhỉỵng ngỉåìi dán lng
24


gừn boù, hồỹp taùc, tổồng trồỹ, giuùp õồợ lỏựn nhau trong cuọỹc õỏỳu tranh vồùi nhổợng
lổỷc lổồỹng tổỷ nhión, xaợ họỹi trong saớn xuỏỳt vaỡ trong õồỡi sọỳng vn hoùa tinh thỏửn.
Vồùi tổ caùch laỡ tỏm lyù cọỹng õọửng cuớa nhổợng ngổồỡi dỏn cuỡng sọỳng trong laỡng,
tỏm lyù cọỹng õọửng laỡng hỗnh thaỡnh vaỡ phaùt trióứn cuỡng vồùi laỡng. Tỏm lyù cọỹn g

õọửn g laỡn g laỡ toaỡn bọỹ nhổợn g caớm xuùc , tỗnh caớm , tỏm traỷn g, thaùi

õọỹ, nhu cỏửu , dổ luỏỷn xaợ họỹi ... vóửỡ cuọỹc sọỳn g cọỹn g õọửn g laỡn g õổồỹc
hỗnh thaỡn h vaỡ cuớn g cọỳ dổồùi taùc õọỹn g thổồỡn g xuyón vaỡ trổỷc tióỳp
cuớa nhổợn g mọỳi lión kóỳt cọỹn g õọửn g dióựn ra trong thổỷc tóỳ õồỡi sọỳn g
vaỡ sinh hoaỷt cuớa dỏn laỡn g. Tỏm lyù cọỹng õọửng laỡng laỡ sổỷ phaớn aùnh cuọỹc
sọỳng cọỹng õọửng laỡng ồớ cỏỳp õọỹ tỏm lyù xaợ họỹi.
óỳn õỏy cỏửn laỡm roợ mọỹt chuùt caùc yóỳu tọỳ cỏỳu thaỡnh vaỡ quan hóỷ cuớa tỏm lyù
cọỹng õọửng laỡng vồùi mọỹt sọỳ khaùi nióỷm cuỡng loaỷi coù lión quan.
Mọỹt õọỹng lổỷc quan troỹng laỡm nón tờnh tờch cổỷc ồớ con ngổồỡi laỡ nhu cỏửu.
Coù thóứ coù nhióửu caùch phỏn loaỷi khaùc nhau Nhổng nhỗn chung coù thóứ phỏn nhu
cỏửu ra thaỡnh hai nhoùm laỡ nhu cỏửu caù nhỏn vaỡ nhu cỏửu xaợ họỹi. Nóỳu nhu cỏửu caù
nhỏn laỡ traỷng thaùi tỏm lyù xuỏỳt hióỷn khi caù nhỏn caớm thỏỳy cỏửn phaới coù nhổợng
õióửu kióỷn nhỏỳt õởnh õóứ õaớm baớo sổỷ tọửn taỷi vaỡ phaùt trióứn cuớa mỗnh thỗ nhu cỏửu
xaợ họỹi laỡ traỷng thaùi tỏm lyù chung cuớa mọỹt cọỹng õọửng ngổồỡi muọỳn coù nhổợng
õióửu kióỷn naỡo õoù õóứ cọỹng õọửng coù thóứ tọửn taỷi vaỡ phaùt trióứn. Chuớ thóứ cuớa nhu
cỏửu xaợ họỹi laỡ mọỹt cọỹng õọửng tọửn taỷi nhổ mọỹt chốnh thóứ. Vồùi quan nióỷm nhổ
vỏỷy thỗ nhu cỏửu cọỹng õọửng laỡng õọỳi vồùi cuọỹc sọỳng vaỡ caùc mọỳi lión kóỳt cọỹng
õọửng laỡng laỡ mọỹt loaỷi nhu cỏửu xaợ họỹi xuỏỳt hióỷn khi caùc thaỡnh vión cuớa cọỹng
õọửng laỡng caớm thỏỳy cuọỹc sọỳng vaỡ caùc mọỳi lión kóỳt cọỹng õọửng laỡng laỡ mọỹt õióửu
kióỷn coù yù nghộa tờch cổỷc õọỳi vồùi sổỷ tọửn taỷi vaỡ phaùt trióứn cuớa hoỹ. Chúng haỷn,
nhu cỏửu õọỳi vồùi cuọỹc sọỳng vaỡ caùc mọỳi lión kóỳt cọỹng õọửng laỡng õaợ khióỳn cho
nhổợng ngổồỡi dỏn laỡng tọứ chổùc di dỏn õóỳn nhổợng vuỡng õỏỳt mồùi theo cọỹng õọửng,
vaỡ tọứ chổùc ồớ nhổợng vuỡng õỏỳt mồùi nhổợng laỡng xoùm mồùi dổỷa trón cọỹng õọửng di
cổ õoù.
Trong cuọỹc sọỳng cuớa mỗnh, mọựi ngổồỡi õóửu traới qua nhổợng rung caớm khaùc
nhau õọỳi vồùi thóỳ giồùi bón ngoaỡi. Nhổợng rung caớm cuớa tổỡng caù nhỏn rỏỳt õa
daỷng, phong phuù vóử kióứu loaỷi, mổùc õọỹ, cổồỡng õọỹ, thồỡi gian.... Caùc rung caớm õoù
25