Phát triển nguồn nhân lực công nghệ thông tin của việt nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.49 MB, 104 trang )
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ
--------o0o--------
VŨ ĐỨC HÒA
PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC
CÔNG NGHỆ THÔNG TIN CỦA VIỆT NAM
TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ
LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ
CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG THỰC HÀNH
Hà Nội – 2016
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ
--------o0o--------
VŨ ĐỨC HÒA
PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC
CÔNG NGHỆ THÔNG TIN CỦA VIỆT NAM
TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ
Chuyên ngành: Quản lý kinh tế
Mã số: 60 34 04 10
LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ
CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG THỰC HÀNH
NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. DƢƠNG NGỌC THANH
Hà Nội – 2016
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do tôi thực hiện dƣới sự
hƣớng dẫn của thầy giáo hƣớng dẫn khoa học. Các số liệu và trích dẫn đƣợc
sử dụng trong luận văn là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và đáng tin cậy từ
thực tế nghiên cứu.
LỜI CẢM ƠN
Sau một thời gian dài với hơn 10 năm kinh nghiệm trong làm việc, với
kiến thức đã đƣợc học trong nhà trƣờng, tôi thấy cần phải có những phƣơng
án tiếp cận sâu hơn trong quản lý và nâng cao học thuật cho bản thân trong
kinh tế học và khóa học đã mang lại cho tôi những kiến thức chuyên sâu
trong quản lý kinh tế. Luận văn đã giúp tôi tổng hợp những kiến thức đã
đƣợc học tại trƣờng và trải nghiệm thực tế trong thời gian làm việc để có
cái nhìn rõ hơn trong học thuật và thực tiễn, đó là kết quả của nghiên cứu
và thực tiễn.
Tôi giả xin chân thành cảm ơn thầy Tiến sĩ Dƣơng Ngọc Thanh đã
hƣớng dẫn và giúp đỡ tôi tận tình trong chuyên môn và phƣơng pháp tiếp
cận, nghiên cứu và cho tôi những ý kiến đóng góp sâu sắc trong quá trình
thực hiện.
Tôi gửi lời cảm ơn chân thành tới Nhà xuất bản thông tin và truyền
thông- Bộ thông tin và truyền thông đã cung cấp và giúp tôi có đƣợc thông
tin cho luận văn.
Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo của Trƣờng đại học Kinh tế
- Đại học Quốc gia Hà Nội và những cá nhân, tổ chức đã giúp đỡ, hỗ trợ tôi
trong thời gian nghiên cứu và thực hiện luận văn.
Với những nỗ lực của bản thân trong nghiên cứu hoàn thành luận văn
chắc chắn sẽ không tránh có những thiếu sót, tôi rất mong nhận đƣợc đóng
góp của quý Thầy, Cô và bạn bè để luận văn đƣợc hoàn thiện hơn.
Kính chúc Thầy, Cô, các thành viên trong nhà xuất bản - Bộ thông tin
và Truyền thông và bàn bè lời chúc sức khỏe, hạnh phúc và thành công.
Tôi xin chân thành cảm ơn.
MỤC LỤC
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................. i
DANH MỤC BẢNG ......................................................................................... ii
DANH MỤC HÌNH ......................................................................................... iii
PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................... 1
CHƢƠNG 1: TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ
PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC CNTT TRONG BỐI CẢNH HỘI
NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ ............................................................................. 7
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ............................................................. 7
1.2. Cơ sở lý luận về phát triển nguồn nhân lực ............................................ 9
1.2.1. Khái niệm về phát triển nguồn nhân lực .......................................... 9
1.2.2. Khái niệm công nghệ thông tin, nguồn nhân lực CNTT và phát
triển NNL CNTT ....................................................................................... 10
1.2.3. Nội dung phát triển nguồn nhân lực công nghệ thông tin ............. 12
1.2.4. Vai trò của phát triển nguồn nhân lực công nghệ thông tin .......... 17
1.3.
Cơ sở thực tiễn phát triển nguồn nhân lực công nghệ thông tin ....... 19
1.3.1.Tiêu chí phát triển nguồn nhân lực công nghệ thông tin ................ 19
1.3.2.Các nhân tố ảnh hưởng phát triển nguồn nhân lực công nghệ
thông tin ................................................................................................... 21
1.3.3.Kinh nghiệm quốc tế và bài học cho phát triển nguồn nhân lực công
nghệ thông tin cho Việt Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ... 28
CHƢƠNG 2. PHƢƠNG PHÁP VÀ THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU .................. 36
2.1. Phƣơng pháp luận ................................................................................. 36
2.2. Phƣơng pháp phân tích - tổng hợp........................................................ 37
CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC CÔNG
NGHỆ THÔNG TIN TẠI VIỆT NAM ........................................................... 40
3.1. Thực trạng phát triển của ngành CNTT................................................ 40
3.1.1. Thực trạng phát triển ngành CNTT ở Việt Nam ........................... 40
3.1.2. Thực trạng các ngành chuyên môn CNTT ..................................... 45
3.2. Thực trạng Phát triển nguồn nhân lực CNTT ở Việt Nam ................... 49
3.2.1. Thực trạng phát triển nguồn nhân lực CNTT ở Việt Nam ............. 49
3.2.2. Kỹ năng và các tiêu chuẩn của nguồn nhân lực CNTT ................. 62
3.2.3. Trình độ chuyên môn ...................................................................... 64
3.2.4. Thực trạng phát triển, cơ cấu nguồn nhân lực CNTT ................... 65
3.3. Đánh giá chung ..................................................................................... 68
3.3.1. Kết quả đạt được ............................................................................ 69
3.3.2. Hạn chế và nguyên nhân ................................................................ 71
CHƢƠNG 4: GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC CÔNG
NGHỆ THÔNG TIN TẠI VIỆT NAM ........................................................... 76
4.1. Dự báo tình hình ................................................................................... 76
4.2. Xu hƣớng và nhu cầu trong bối cảnh hội nhập ..................................... 79
4.2.1. Xu hướng phát triển ....................................................................... 79
4.2.2. Nhu cầu về nhân lực CNTT ............................................................ 80
4.2.3. Mục tiêu phát triển ......................................................................... 81
4.3. Giải pháp phát triển nguồn nhân lực CNTT tại Việt Nam ................... 81
4.3.1. Chính sách NN về phát triển nguồn nhân lực CNTT ..................... 81
4.3.2. Thúc đẩy chất lượng đào tạo nguồn nhân lực CNTT..................... 83
4.3.3. Phát triển số lượng cho nguồn nhân lực ........................................ 85
4.3.4. Phát triển chất lượng cho nguồn nhân lực .................................... 86
4.3.5. Phát triển đa dạng nguồn nhân lực và giữ nguồn nhân lực .......... 87
4.3.6. Giải pháp trong ứng dụng CNTT ................................................... 89
KẾT LUẬN ..................................................................................................... 91
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 94
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
STT
Chữ viết tắt
Nguyên nghĩa
1
BTTTT
Bộ thông tin và truyển thông
2
CNTT
Công nghệ thông tin
3
ĐH, CĐ
Đại học, Cao đẳng
4
KTQT
Kinh tế quốc tế
5
KTTT
Kinh tế thị trƣờng
6
MOOC
Những khóa học mở lớn trực tuyến (Massive
Open Online Course)
7
NNL
Nguồn nhân lực
8
SMAC và IoT.
Xã hội, di động, phân tích và đám mây; mọi thứ
trên internet (Social, Mobile, Analytics, Cloud;
internet of things)
9
TT-TT
Thông tin Truyền thông
i
DANH MỤC BẢNG
STT
Bảng
1
Bảng 1.1
2
Bảng 1.2
3
Bảng 3.1
4
Bảng 3.2
Bảng tăng trƣởng doanh thu công nghiệp CNTT
42
5
Bảng 3.3
Bảng thống kê xuất nhập khẩu CNTT
42
6
Bảng 3.4
7
Bảng 3.5
Nguồn nhân lực công nghiệp CNTT
56
8
Bảng 3.6
Nhân lực CNTT trong cơ quan nhà nƣớc
59
9
Bảng 3.7
Bảng thống kê nhu cầu chuyên môn điển hình
67
10
Bảng 3.8
11
Bảng 3.9
12
Bảng 4.1
13
Bảng 4.2
Nội dung
Thống kê chi phí cho ngành phần mềm và CN dịch
vụ
Sự tăng trƣởng của ngành công nghiệp gia công
phần mềm
Bảng thống kê Doanh nghiệp đăng ký hoạt động
trong lĩnh vực Công nghiệp CNTT
Số lƣợng học sinh, sinh viên theo học ngành CNTT
– điện tử viễn thông
Số lƣợng học sinh, sinh viên theo học ngành CNTT
– điện tử viễn thông
Bảng số liệu thống kê số lƣợng lao động CNTT đến
tháng 6 năm 2016
Xu hƣớng tuyển dụng nhân lực CNTT
Danh sách 10 hãng công nghệ trả lƣơng kỹ sƣ hậu
hĩnh nhất
ii
Trang
31
32
40
50
71
71
77
79
DANH MỤC HÌNH
STT
Hình
Nội dung
1
Hình 1.1
2
Hình 1.2
3
Hình 3.1
4
Hình 3.2
Mức lƣơng ngành IT đầu năm 2016
69
5
Hình 4.1
Xu hƣớng tuyển dụng nhân lực CNTT
77
Mô hình định hƣớng phát triển nguồn nhân lực
CNTT của Hàn Quốc
Vấn đề và nội dung đổi mới phát triển nguồn nhân
lực ở Hàn Quốc
Số lƣợng lao động trong ngành CNTT mô tả từ bảng
3.5
iii
Trang
34
35
57
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Phát triển nguồn nhân lực và tìm các phƣơng pháp để cho phát triển
phù hợp cho từng giai đoạn là mục tiêu đặt ra trong hội nhập kinh tế quốc tế
đặc biệt là nguồn nhân lực CNTT. Thúc đẩy tăng trƣởng phát triển kinh tế
trƣớc hết thúc đẩy phát triển nguồn nhân lực và nguồn nhân lực CNTT trong
hội nhập kinh tế là nòng cốt để thực hiện nhanh hơn công cuộc này.
Hội nhập kinh tế quốc tế sẽ làm cho các nƣớc tham gia sẽ phải chịu một
áp lực rất lớn về nguồn nhân lực, nó đòi hỏi chất lƣợng cao của nguồn nhân
lực đáp ứng các tiêu chuẩn trong hội nhập, đặc biệt nƣớc ta đang trong thời kỳ
đổi mới sẽ có nhiều thách thức hơn. Hội nhập kinh tế cũng là cơ hội thúc đẩy
phát triển nguồn nhân lực bởi những yêu cầu đặt ra ngày một cao hơn trong
các lĩnh vực, đặc biệt với các nƣớc phát triển có nền khoa học và kỹ thuật
phát triển thì chất lƣợng nguồn nhân lực, nguồn nhân lực công nghệ cao cần
đƣợc tập trung phát triển.
Hội nhập kinh tế quốc tế với nƣớc phát triển hay đang phát triển đều
mang lại cho nƣớc ta những thuận lợi và đi kèm với đó là những thách thức
và thách thức sẽ lớn hơn khi hội nhập với các nƣớc phát triển. Với các nƣớc
phát triển có nền khoa học kỹ thuật cao, thì nhu cầu về nguồn nhân lực CNTT
sẽ càng lớn bởi các ngành công nghệ cao đặc biệt là công nghệ thông tin,
nguồn nhân lực chính là yếu tố quan trọng nhất để phát triển, ứng dụng và
phát huy vai trò của công nghệ thông tin tới các lĩnh vực khác và đồng thời
các ngành khác cần nguồn nhân lực này để ứng dụng đƣợc công nghệ, phát
triển các ngành nghề, bắt kịp đƣợc tiến trình hội nhập.
Trong khi đó nƣớc ta mới mở cửa và hội nhập trong gần hai thập kỷ,
nguồn nhân lực chất lƣợng cao nhƣ nguồn nhân lực CNTT còn thiếu và còn
nhiều hạn chế về chất lƣợng. Xét về số lƣợng: theo thống kê gần đây, nguồn
1
nhân lực CNTT tại các doanh nghiệp đang thiếu trầm trọng, nhu cầu tuyển
dụng trong lĩnh vực CNTT là khoảng 250.000 lao động. Theo hƣớng quy
hoạch nhân lực quốc gia đến năm 2020, Việt Nam cần 1 triệu lao động trong
lĩnh vực CNTT.Tuy nhiên, mỗi năm cả nƣớc cũng chỉ đào tạo đƣợc khoảng
60.000 nhân lực không bao gồm nhân lực chuyển đổi tự phát.
Các doanh nghiệp và tổ chức nƣớc ngoài hoạt động tại Việt Nam hay tại
nƣớc ngoài sẽ là nơi thu hút nguồn nhân lực công nghệ này mạnh mẽ và nhiều
nhất bởi các lợi thế sẵn có của họ nhƣ: Công nghệ, môi trƣờng làm việc và cơ
chế đãi ngộ... Nguồn nhân lực đang vừa thiếu về số lƣợng, vừa yếu về chất
lƣợng cho việc đáp ứng nhu cầu trong nƣớc cộng thêm sức hút của các tổ
chức doanh nghiệp bên ngoài sẽ càng làm cho nguồn nhân lực này thiếu trầm
trọng hơn nữa.
Trong chiến lƣợc phát triển CNTT&TT giai đoạn 2010-2020, Thủ tƣớng
Chính phủ đã xác định nhân lực CNTT là một trong bốn trụ cột chính cần
phải quan tâm để thúc đẩy phát triển xã hội bền vững và hội nhập quốc tế.
Thủ tƣớng Chính phủ cũng đã ban hành Kế hoạch tổng thể phát triển nguồn
nhân lực CNTT đến năm 2015 và định hƣớng đến năm 2020.
Một đặc điểm lớn hơn cho nhân lực ngành này là nắm bắt thông tin
nhanh nhạy hơn bởi họ tạo ra một cách gián tiếp hay trực tiếp thông tin, do
vậy cơ hội để nắm bắt thông tin là lơn hơn so với ngành khác. Chính việc
đƣợc cập nhật và có thông tin với các nhân có năng lực trong ngành công
nghệ thông tin có nhu cầu và thay đổi công việc với tốc độ và tần suất cao
hơn, do vậy việc phát triển và quản lý nguồn nhân lực công nghệ cao này là
một bài toán không chỉ nằm trong phạm vi cục bộ, địa phƣơng mà còn diễn ra
trên tầm quốc gia và toàn cầu đặc biệt trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.
Đây là một tồn tại khá lớn cho phát triển và quản lý nguồn nhân lực công
nghệ thông tin nƣớc ta.
2
Với mong muốn thu hút đầu tƣ, thúc đẩy CNTT phát triển trong bối
cảnh hội nhập kinh tế, với một nguồn nhân lực CNTT còn thiếu và yếu nhiều
đến nhƣ vậy, sử dụng và quản lý còn rất nhiều khó khăn thì khó có thể thu hút
đƣợc đầu tƣ nƣớc ngoài cũng nhƣ trong nƣớc về ngành này để thúc đẩy nền
CNTT phát triển nói riêng và phát triển kinh tế xã hội nói chung. Hơn nữa
ngành CNTT với việc sử dụng nhân lực đƣợc phân chia thành các chuyên
môn cơ bản nhƣ: Cơ sở dữ liệu; Hệ thống mạng; hệ thống thông tin; An toàn
thông tin; Thiết kế và phát triển phần mềm, cần phải phân tích đánh giá để
định hƣớng cài nào là trọng tâm, cái nào cần làm trƣớc và các bƣớc thực hiện
cho từng chuyên môn để hội nhập và phát triển kinh tế.
Do vậy tác giả chọn đề tài: “Phát triển nguồn nhân lực công nghệ
thông tin của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế” làm luận
văn thạc sỹ mong muốn nghiên cứu đề xuất giải pháp cho phát triển nguồn
nhân lực này cho công tác phát triển kinh tế xã hội của Việt Nam, củng cố và
thúc đẩy phát triển nguồn nhân lực công nghệ thông tin, xây dựng nền móng
vững chắc trong quá trình hội nhập quốc tế sâu rộng. Tác giả lựa chọn phạm
vi rộng là cả nƣớc với mục đích phân tích tổng quát tìm định hƣớng chung,
xác định mục tiêu cho việc phát triển nhân lực CNTT lấy định hƣớng vĩ mô
cho phát triển nguồn nhân lực CNTT để có thể cụ thể hóa trên từng địa
phƣơng, từng lĩnh vực.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu:
Đề tài nghiên cứu phát triển nguồn nhân lực CNTT với mục đích tìm
hiểu và làm rõ thực trạng của nguồn nhân lực này, những nhân tố ảnh hƣởng
tới nguồn nhân lực CNTT tại Việt Nam từ đó đề xuất giải pháp phát triển
nguồn nhân lực này trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.
Trong mục đích chung của nghiên cứu, tác giả đƣa ra những nội dung cụ
thể nhƣ:
3
-
Đƣa ra những lý luận về phát triển nguồn nhân lực và phát triển nguồn
nhân lực CNTT.
-
Nghiên cứu thực trạng nguồn nhân lực CNTT tại Việt Nam trên góc độ
sử dụng, phát triển nguồn nhân lực này từ đó đƣa ra thành công và hạn
chế trong việc phát triển nguồn nhân lực CNTT.
-
Những nhân tố ảnh hƣởng tới phát triển nguồn nhân lực CNTT tại Việt
Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.
-
Đề xuất giải pháp phát triển nguồn nhân lực CNTT với mục tiêu đáp
ứng về số lƣợng cũng nhƣ chất lƣợng trong bối cảnh này.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu:
-
Làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về nhu cầu phát triển nguồn nhân lực
công nghệ thông tin.
-
Phân tích, đánh giá thực trạng việc phát triển nguồn nhân lực kỹ sƣ công
nghệ thông tin của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế;
-
Đề xuất một số giải pháp phát triển nguồn nhân lực kỹ sƣ công nghệ
thông tin đáp ứng cho nhu cầu trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế
ngày càng sâu rộng.
3. Câu hỏi nghiên cứu
-
Phát triển nguồn nhân lực công nghệ thông tin của Việt Nam trong bối
cảnh hội nhập kinh tế quốc tế sẽ gặp những khó khăn, thách thức gì?
-
Giải pháp nào cho nhà nƣớc phát triển nguồn nhân lực này cho hội
nhập kinh tế quốc tế?
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu:
Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là nguồn nhân lực công nghệ thông
tin và phân tích rõ thực trạng để phát triển nguồn nhân lực này tại Việt Nam
trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.
4
4.2. Phạm vi nghiên cứu
- Đề tài nghiên cứu đề xuất giải pháp thúc đẩy phát triển nguồn nhân lực
CNTT trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế. Do chính sách, vần đề về phát
triển nguồn nhân lực CNTT khá rộng nên khuôn khổ để tài sẽ chỉ tập trung
vào phân tích thực trạng sử dụng nguồn lực này doanh nghiệp CNTT và
phƣơng cách phát triển nguồn nhân lực này.
- Về thời gian: Luận văn nghiên cứu giai đoạn từ 2009 đến năm 2014.
5. Dự kiến đóng góp mới của luận văn
- Hệ thống hóa cơ sở lý luận về phát triển nguồn nhân lực CNTT trong
bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.
- Đánh giá thực trạng của việc sử dụng và phát triển nguồn nhân lực
CNTT tại Việt Nam.
- Tổng hợp, phân tích và làm rõ nhu cầu thị trƣờng thực tế về nguồn nhân
lực CNTT và kinh nhiệm quốc tế để định hƣớng và giải quyết vấn đề này.
- Đề xuất giải pháp cơ bản và chung nhất làm định hƣớng cho phát triển
nguồn nhân lực CNTT trong bối cảnh hội nhập kinh tế, thay đổi quan điểm
phát triển nguồn lực CNTT xuyên suốt trong quá trình hội nhập. Thay vì
nghiên cứu và đƣa giải pháp để phát triển nguồn nhân lực trong từng chuyên
môn của CNTT, luận văn hƣớng tới tổng hợp thông tin chung của ngành để
đề xuất giải pháp.
- Luận văn làm tƣ liệu tham khảo phục vụ cho nghiên cứu, học tập và
giảng dạy.
6. Kết cấu của luận văn
Ngoài lời mở đầu, phần kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, danh
mục từ viết tắt, đề tài đƣợc chia làm 4 chƣơng:
Chƣơng 1: Tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận về phát triển nguồn
nhân lực CNTT trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.
5
Chƣơng 2: Phƣơng pháp và thiết kế nghiên cứu
Chƣơng 3: Thực trạng phát triển nguồn nhân lực CNTT tại Việt Nam
Chƣơng 4: Giải pháp phát triển nguồn nhân lực CNTT tại Việt Nam
6
CHƢƠNG 1: TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ
PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC CNTT TRONG BỐI CẢNH HỘI
NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Các công trình nghiên cứu khoa học Nước ngoài: Đề tài nghiên cứu “
Quản lý nguồn nhân lực CNTT thực hành với hiệu suất cao” của nhóm tác
giả: Debra A.Major, Donald D.Dvis , Lisa M.Germano, Thomas D.Fletcher,
Janis Sanchez-Hucles, And Joan Mann năm 2007 nhằm tìm kiếm và đánh giá
các phƣơng án tăng hiệu suất cho nguồn nhân lực CNTT, đề tài dựa trên khảo
sát thực hiện, phân chia phân lớp nguồn nhân lực từ đó đƣa các phƣơng án
làm tối ƣu hiệu suất của NNL này. Đề tài đi vào chi tiết về tăng hiệu suất,
hƣớng tới kỹ năng thực hiện và quản lý nguồn nhân lực. Đề tài “Những vấn
đề về nguồn nhân lực, những thách thức và chiến lƣợc trong công nghiệp
phần mềm tại Ấn Độ” bởi tác giả: Narendra M. Agrawal – viện quản lý chiến
lƣợc Ấn Độ và Mohan Thite – trƣờng đại học Griffit, Úc năm 2003. Nội dung
của đề tài chỉ ra những thách thức về quản lý nguồn nhân lực CNTT, chiến
lƣợc tổ chức thúc đẩy nguồn nhân lực phần mềm bằng việc tạo ra những
chuỗi giá trị và tạo ra những cơ hội học hỏi.
Những công trình trên nghiên cứu về thực trạng về nguồn nhân lực, dựa
trên những yếu tố của nguồn nhân lực, phân tích rõ điều kiện, điểm lợi thế của
nguồn nhân lực trên ngành nghề, định hƣớng cần phát triển nhƣ thế nào, nhìn
rõ những biến chuyển khi đào tạo, phát triển nguồn nhân lực để có những
phƣơng án sát thực thúc đẩy phát triển kinh tế ngành cũng nhƣ cho quốc gia.
Các công trình khoa học trong nước:
Luận án, luận văn: Đề tài: Những thách thức trong quản lý và phát triển
nhân lực CNTT ở Việt Nam - Tác giả Bùi Nhƣ Uyên - Giám đốc phòng tổ
7
chức và phát triển nguồn nhân lực – Bộ thông tin và truyền thông năm 2015.
Đề tài đƣa ra đƣợc thực trạng về CNTT thông qua, những chƣơng trình đào
tạo và các số liệu về NNL CNTT trong nƣớc và đƣa giải pháp về chiến lƣợc
phát triển CNTT và truyển thông. Luận văn Thạc sĩ, ngành kinh tế chính trị Đại học Kinh tế, đại học quốc gia Hà Nội về “Đào tạo nguồn nhân lực CNTT
ở Việt Nam ” năm 2008. Luận văn đi sâu tìm hiều nguồn nhân lực CNTT và
phân tích tình hình đào tạo nguồn nhân lực CNTT của Việt Nam. Luận án tiến
sĩ : Phát triển NNL CNTT trong tiến trình CNH, HĐH ở TP.HCM 2020; Luận
văn thạc sĩ: Đào tạo NNL CNTT cho khu vực hành chính công của tỉnh Bình
Định năm 2011; Luận ăn thạc sĩ: Đào tạo nguồn nhân lực chất lƣợng cao
trong bối cảnh hội nhập quóc tế hiện nay của Ngô Thị Quý – trƣờng Đại Học
khoa học xã hội và nhân văn năm 2014.
Các bài tạp chí trong và ngoài nước: Tạp chí CNTT và truyền thông:
Chuẩn kỹ năng nhân lực CNTT và tại sao lại cần chuẩn kỹ năng chuyên
nghiệp cho NNL CNTT của Tô Hồng Nam trong TCTTTT Kỳ 2/6/2014. Tạp
chí khoa học và công nghệ : Dự báo NNL CNTT của TP. Hồ Chí Minh trong
giai đoạn 2011-2020- tập thể tác giả ĐHBK – ĐHQG TP. Hồ Chí Minh. Dự
án tăng kỹ năng cao cho nhân lực CNTT và dự án phát triển nhân lực CNTT
do tổ chức IPA Nhật bản thực hiện. Tổng quan về tình hình nhân lực CNTTTT thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2008-2012; Dự thảo Chƣơng trình phát
triển nguồn nhân lực CNTT-TT thành phố giai đoạn 2012-2015 của Tiến sĩ
Lê Thái Hỷ - giám đốc sỏ Thông tin và Truyền thông TP. Hồ Chí Minh.
Các đề án, đề tài của Nhà Nước liên quan đến nguồn nhân lực CNTT:
Quyết định số: 698/QĐ-TTg của thủ tƣớng chính phủ về Kế hoạch tổng thể
phát triển nguồn nhân lực công nghệ thông tin đến năm 2015 và định hƣớng
đến năm 2020. Đề án sớm đƣa Việt Nam trở thành nƣớc mạnh về CNTT-TT
do thủ tƣớng chính phủ phê duyệt. Đề án này đặt ra một loạt mục tiêu đầy
8
tham vọng với ngành CNTT-TT từ nay đến năm 2015 và 2020. Một trong
những mục tiêu chủ đạo là đƣa ngành CNTT-TT trở thành ngành kinh tế mũi
nhọn, tăng trƣởng hàng năm cao gấp 2-3 lần tăng trƣởng GDP, đồng thời phát
triển nguồn nhân lực CNTT đạt chuẩn quốc tế và thiết lập hạ tầng viễn thông
băng rộng trên phạm vi cả nƣớc.
Tác giả có thừa kế những tham luận, những phân tích, thành quả nghiên
cứu của những công trình, đề án trong nƣớc, nƣớc ngoài và đặc biệt các thông
tin thống kê cụ thể trên phạm vi cả nƣớc là sách trắng về CNTT do Bộ TTTT
phát hành để lấy thông tin, phân tích làm rõ tình hình thực tế về ngành CNTT
và nguồn nhân lực CNTT, đồng thời hệ thống hóa tiêu chí và thực hiện cho
NNL CNTT trong giai đoạn gần đây từ đầu thế kỷ 21 của Việt Nam.
Qua các bài viết trong và ngoài nƣớc, các đề án tác giả chƣa thấy đề tài
nào phân tích đánh giá tổng thể tình hình phát triển nguồn nhân lực CNTT
trên cả nƣớc đặc biệt trong thời kỳ đổi mới, mở cửa nền kinh tế, tham gia hội
nhập sâu rộng với các nƣớc trong khu vực và quốc tế. Đề tài nghiên cứu rộng
trong phạm vi cả nƣớc, tuy nhiên tác giả tập trung vào bối cảnh hội nhập kinh
tế quốc tế để phân tích và xác định những hƣớng để thúc đẩy phát triển nguồn
nhân lực công nghệ thông tin. Với mục tiêu đánh giá tổng quan tình hình để
có đề xuất tổng thể cho phát triển nguồn nhân lực CNTT hiện đang là vấn đề
cấp thiết cho phát triển nền kinh tế nói chung và nhu cầu về nguồn lực này với
các đơn vị chuyên ngành CNTT nói riêng.
1.2. Cơ sở lý luận về phát triển nguồn nhân lực
1.2.1. Khái niệm về phát triển nguồn nhân lực
Phát triển nguồn nhân lực là quá trình mở rộng cơ hội lựa chọn của từng
ngƣời và của từng cộng đồng: ở đâu có nhiều cơ hội hơn để lựa chọn, thì ở đó
điều kiện phát triển nhân lực sẽ tốt hơn; Phát triển nguồn nhân lực là quá trình
tăng cƣờng các năng lực lựa chọn cho từng cá nhân và từng cộng đồng: ở đâu
9
nhân sự có năng lực lựa chọn cao hơn thì ở đó trình độ phát triển nhân lực cũng
cao hơn; và quá trình mở rộng cơ hội và tăng cƣờng năng lực lựa chọn chính là
môi trƣờng làm cho khả năng sáng tạo, sống khoẻ mạnh, đƣợc học hành,… của
con ngƣời đƣợc tăng lên. Nhƣ vậy, phát triển nhân lực là mục tiêu của sự phát
triển và nhân lực chiếm vị thế trung tâm của sự phát triển.
Phát triển nguồn nhân lực là tạo ra bộ khung giúp cho ngƣời lao động
phát triển bản thân và những kỹ năng về tổ chức, kiến thức và năng lực của
họ. Phát triển nguồn nhân lực bao gồm những cơ hội nhƣ: đào tạo, phát triển
nghề nghiệp. Trong khi đó một số tổ chức quốc tế lại có những cách nhìn
nhận tổng quát hoặc theo những khía cạnh khác nhau nhƣ: Phát triển NNL là
phƣơng án giúp bản thân mỗi ngƣời phát triển những kỹ năng, kiến thức, khả
năng. Phát triển nguồn nhân lực bao gồm cả cơ hội trong đào tạo, phát triển
nghề nghiệp, quản lý năng suất làm việc, xác định nhân lực chủ chốt, tƣ vấn,
trƣởng nhóm và tổ chức phát triển.
Phát triển NNL là một phần của quản lý nguồn nhân lực mà nó đặc biệt
giải quyết vấn đề đào tạo và phá triển nhân lực trong tổ chức. Phát triển NNL
bảo gồm đào tạo một cá nhân sau khi họ đƣợc thuê; mang lại cho họ cơ hội để
học những kỹ năng mới, phân bố nguồn lực phù hợp với công việc của ngƣời
lao động và phát triển các hoạt động khác. Có một số cách hiểu mang tính học
thuật khác nhƣ: Theo Leonard Nadler: Phát triển nguồn nhân lực là một chuỗi
hoạt động có tổ chức nhằm giảm thiểu những yếu tố về thời gian chuyên biệt
nhằm tạo ra những thay đổi trong tƣ duy, phƣơng hƣớng sản xuất.
1.2.2. Khái niệm công nghệ thông tin, nguồn nhân lực CNTT và phát triển
NNL CNTT
Công nghệ thông tin
Công nghệ thông tin là một thuật ngữ bao gồm phần mềm, mạng lưới
internet, hệ thống máy tính sử dụng cho việc phân phối và xử lý dữ liệu, trao
đổi, lưu trữ và sử dụng thông tin dưới hình thức khác nhau. (webopedia.com )
10
Theo Harvard Business Review, với mục đích tạo nên một sự khác biệt
giữa những chiếc máy xây dựng có chủ đích đƣợc thiết kế để thực hiện những
chức năng giới hạn và chiến máy tính toán với mục đích tổng thể có khả năng
lập trình đa nhiệm. Công nghiệp máy tính, CNTT đã phát triển từ giữa thế kỷ
20, nó bao gồm công nghệ và tích hợp điện trở và các mạch điện tử trong đó
thể hiện khả năng tính toán vƣợt trội, chi phí thấp và thiêu hao ít năng lƣợng
hơn, vòng xoáy đƣợc liên tục tiếp diễn cho tới những công nghệ mới có đƣợc
nhƣ ngày hôm nay.
Khái niệm về nhân lực công nghệ thông tin
Theo quyết định số: 05/2007/QĐ-BTTTT của Bộ Thông tin và truyển
thông, nhân lực công nghệ thông tin đƣợc hiểu là: nguồn nhân lực làm việc
trong các doanh nghiệp viễn thông, doanh nghiệp công nghiệp công nghệ
thông tin; nhân lực cho ứng dụng công nghệ thông tin; nhân lực cho đào tạo
công nghệ thông tin, điện tử, viễn thông và nhân lực sử dụng các ứng dụng
công nghệ thông tin.
Khái niệm về phát triển nguồn nhân lực công nghệ thông tin
Theo quyết định số 698/QĐ-TTg ngày 01/06/2009 phê duyệt kế hoạch
tổng thể phát triển nguồn nhân lực CNTT đến 2015 và định hƣớng đến năm
2020 và khái niệm về nhân lực CNTT, phát triển nguồn nhân lực công nghệ
thông tin là: phát triển nguồn nhân lực làm công tác đào tạo về CNTT, điện
tử, viễn thông, nhân lực chuyên về CNTT, điện tử, viễn thông làm trong các
doanh nghiệp và công nghiệp; nhân lực cho ứng dụng CNTT của các cơ
quan, tổ chức, doanh nghiệp, cán bộ, viên chức và mọi người dân sử dụng,
ứng dụng tốt về CNTT.
Mục tiêu đào tạo nguồn nhân lực là nhằm sử dụng tối đa nguồn nhân
lực hiện có và nâng cao tính chuyên nghiệp, tính hiệu quả của tổ chức thông
qua việc giúp ngƣời lao động hiểu rõ hơn về công việc, nắm vững hơn về
11
nghề nghiệp của mình và thực hiện chức năng nhiệm vụ của mình một cách tự
giác hơn với thái độ tốt hơn, cũng nhƣ nâng cao khả năng thích ứng của họ
với các công việc trong tƣơng lai.
Đặc biệt hơn, phát triển nguồn nhân lực CNTT trong bối cảnh hội nhập
quốc tế ngoài những mục tiêu trên còn phải đặt ra các tiêu chí, chuẩn kỹ năng
để nguồn nhân lực này đáp ứng đƣợc các đòi hỏi các tổ chức, đơn vị trong
phát triển và ứng dụng CNTT bởi trong hội nhập kinh tế quốc tế chủ yếu với
các nƣớc phát triển đòi hỏi ngày một cao yếu tố con ngƣời, chỉ có những nhân
lực đáp ứng đƣợc các tiêu chí, chuẩn kỹ năng thì mới đảm bảo khả năng hội
nhập, hòa chung vào sự phát triển của thế giới.
1.2.3. Nội dung phát triển nguồn nhân lực công nghệ thông tin
Để phát triển nguồn nhân lực bao gồm nhiều nội dung đƣợc cụ thể trên
các hoạt động nhằm phát triển số lƣợng, chất lƣợng và kỹ năng đáp ứng đƣợc
cầu thực tế của thị trƣờng trong chuyên môn và các kỹ năng cần có của nhân
lực CNTT. Những chuyên môn, kỹ năng riêng của ngành CNTT có những đặc
điểm riêng với nguồn nhân lực khác và nói đòi hỏi sự chuẩn hóa trong đặc thù
công việc và theo tiêu chuẩn quốc tế. Trong bối cảnh hội nhập, phát triển
nguồn nhân lực CNTT còn phải hƣớng tới việc lĩnh hội với những công nghệ
mới, tiếp thu khoa học công nghệ, vận hành và hòa nhập với xu thế quốc tế
trong chuyên môn và sự phát triển của xã hội.
1.2.3.1. Phát triển về số lượng nhân lực CNTT
Phát triển số lƣợng nhân lực CNTT với nội dung tìm các phƣơng án tăng
số lƣợng nguồn nhân lực để đáp ứng nhu cầu nhân lực trong ngành này và các
ngành có sử dụng nhân lực CNTT. Trong ngắn hạn và theo các giai đoạn phát
triển, việc gia tăng số lƣợng nguồn nhân lực là rất cần thiết và cần dùng nhiều
yếu tố để thúc đẩy phát triển số lƣợng. Tuy nhiên kèm theo đó là những phƣơng
12
án phát triển chất lƣợng và khung chất lƣợng cho nguồn nhân lực này đáp ứng
đƣợc các yêu cầu theo các mức độ khác nhau của cầu thị trƣờng.
Số lƣợng nguồn nhân lực CNTT đƣợc phân chia trên nguồn nhân lực
ứng dụng, nguồn nhân lực đào tạo và nguồn nhân lực tạo ra sản phẩm CNTT.
Việc xác định số lƣợng cầu nguồn nhân lực bị ảnh hƣởng bởi nhiều yều tố khác
nhau, do đó cần có chiến lƣợc và chính sách để có phƣơng án phát triển số
lƣợng nguồn nhân lực phù hợp bởi tình trạng thừa vẫn thừa và thiếu vẫn thiếu
đã và đang xảy ra. Để xác định cần có định hƣớng phát triển, xác định trọng
tâm, mục tiêu cụ thể cho thúc đẩy số lƣợng nguồn nhân lực theo từng loại.
Khả năng phát triển số lƣợng nhân lực CNTT đặc biệt theo từng loại sẽ
giúp cho tổ chức, cơ quan, doanh nghiệp và rộng hơn là quốc gia định hình
ngƣợc lại chiến lƣợc và phƣơng hƣớng phát triển cả trong ngắn hạn lẫn dài
hạn, chủ động trong tổ chức, vận hành đảm bảo sức cạnh tranh đặc biệt hơn
bởi đây là nhân lực chất lƣợng cao.
Sự đa dạng trong chuyên môn của ngành CNTT là yếu tố thúc đẩy
mạnh hơn phát triển số lƣợng nhân lực bởi sự khác nhau cơ bản trong các
chuyên môn. Mỗi chuyên môn khác nhau sẽ đƣợc ứng dụng và phát triển trên
các công việc, công đoạn khác nhau trong các lĩnh vực cuộc sống. Để chuyên
môn hóa và nắm bắt chuyên sâu đảm bảo chất lƣợng cho từng chuyên môn
cần phát triển số lƣợng bởi sự chia tách và đạo tạo chuyên sâu càng cao thì
chất lƣợng chuyên môn càng lớn.
Trong bối cảnh hội nhập, sự cần thiết trong phát triển nhân lực CNTT là
tất yếu, chúng ta đã xác định đƣợc vị thế của mình và có những kế hoạch để thúc
đẩy phát triển, hội nhập kinh tế quốc tế. Hơn nữa chủ trƣơng của Đảng và Nhà
nƣớc đã xác định đây là một những khâu chiến lƣợc để chuyển đổi và phát triển
mô hình kinh tế. Do vậy phát triển số lƣợng nguồn nhân lực CNTT là cấp thiết.
1.2.3.2. Phát triển chất lượng của nguồn nhân lực CNTT
13
Phát triển chất lƣợng nguồn nhân lực CNTT là phát triển trình độ
chuyên môn và các kỹ năng theo phân loại và các cấp độ cho nguồn nhân lực.
Phát triển trình độ chuyên môn của nguồn nhân lực nhằm phát triển chất
lƣợng chuyên sâu, sự chuyên môn hóa trong lĩnh vực CNTT.
Công nghệ thông tin là một phạm trù rộng trong chuyên môn, công
nghệ thông tin đƣợc chia thành các chuyên môn chuyên sâu nhƣ: Cơ sở dữ
liệu, hệ thống mạng, quản lý hệ thống, an toàn thông tin, thiết kế và phát triển
phần mềm.
Nhân lực làm về công nghệ thông tin thƣờng đƣợc đào tạo chung nhất
về công nghệ thông tin, cung cấp kiến thức nền tảng cơ bản. Từ đó ngƣời học
có những lựa chọn riêng cho sự phát triển của mình. Do vậy ngƣời học về
CNTT đƣợc nhìn nhận là sẽ làm đƣợc về CNTT, với những ngƣời có khả
năng phát huy họ lựa chọn chuyên môn sâu phù hợp hơn với mình để phát
triển, nhƣ vậy sẽ có những ngƣời nắm bắt chung và nắm cơ bản về CNTT, có
những ngƣời phát triển chuyên sâu với các chuyên môn cụ thể.
Nhân lực CNTT là ngƣời làm việc cụ thể, cần nắm bắt chuyên môn kỹ
thuật thật tốt để thực hiện công việc trong chuyên môn với tay nghề cao đảm
bảo xử lý các vẫn đề trong chuyên môn của mình. Trên góc độ phát triển nhân
lực CNTT phải nắm bắt tổng thể các vấn đề cơ bản khác của CNTT để có thể
tổ chức, định hƣớng cho ứng dụng và phát triển CNTT trong các đơn vị, tổ
chức. Công nghệ nói chung phát triển và thay đổi nhanh chóng đặc biệt hơn
CNTT còn phát triển hàng ngày hàng giờ, đòi hỏi nhân lực ngành này phải
đƣợc đào tạo, nâng cao chuyên môn, nắm bắt công nghệ mới. Trong bối cảnh
hội nhập quốc tế, những thành tựu của khoa học CN đƣợc ứng dụng và phát
triển, nếu không đƣợc bổ sung các kiến thức trong chuyên môn từ cái đã có
đến công nghệ mới thì sẽ lỗi thời và tức khắc sẽ bị đào thải hoặc chỉ làm việc
với nền tảng CNTT cơ bản. Với những nền tảng cơ bản, nguồn nhân lực vẫn
14
có chỗ đứng riêng của mình để phục vụ cho những sản phẩm đã và vẫn đang
đƣợc duy trì ứng dụng tuy nhiên nó là số ít và sẽ đƣợc thay thế hoặc chuyển
đổi theo thời gian ví dụ nhƣ: thị trƣờng CNTT Nhật Bản là một nƣớc có nền
CNTT phát triển song vẫn duy trì một số công nghệ và nền tảng cũ cho việc
phát triển hạ tẩng phần mềm bởi nó đảm bảo đƣợc độ chính xác, tính đơn
giản, gọn nhẹ nhƣng lại chạy trên môi trƣờng và thiết bị hạ tầng có thông số
kỹ thuật cao. Tuy nhiên việc này phụ thuộc vào từng bài toán cụ thể đặt ra cho
mỗi đơn vị, tổ chức để có những phƣơng án riêng.
Trong phát triển nguồn nhân lực đi sâu vào chuyên môn, đón nhận hội
nhập sẽ có những phƣơng án ngắn hạn, dài hạn để bồi dƣỡng, nâng cao bắt
nhịp đƣợc hội nhập, hòa chung vào sự phát triển cộng đồng quốc tế. Thúc đẩy
phát triển NNL này còn tạo ra sức cạnh tranh chiếm ƣu thế lớn hơn trong việc
ứng dụng CNTT trong tổ chức và trong các doanh nghiệp.
Phát triển kỹ năng làm việc
Trong phát triển chất lƣợng nguồn nhân lực, phát triển kỹ năng làm
việc là yếu tố không thể thiếu trong làm việc, nếu nhƣ trình độ chuyên môn là
cơ bản và thiết yếu; là điều kiện cần cho ngƣời làm công nghệ thông tin thì kỹ
năng làm việc sẽ hội đủ điều kiện cho làm việc và phát triển nguồn nhân lực
này. Có rất nhiều kỹ năng nguồn nhân lực này cần phát triển để đáp ứng đƣợc
nhu cầu thực tế của thị trƣờng lao động và đặc biệt trong bối cảnh hội nhập.
Nguồn nhân lực này có cơ hội tiếp cận và chuyển đổi thuận lợi trong mọi vị
trí mà nguồn nhân lực đáp ứng đƣợc yêu cầu khi hội nhập bởi cầu về nguồn
nhân lực này đa dạng trong địa điểm làm việc, làm trong nƣớc, làm ngoài
nƣớc theo yêu cầu của từng tổ chức, doanh nghiệp.
Nguồn nhân lực CNTT trong phát triển thƣờng chú ý đến chuyên môn
ít quan tâm các kỹ năng khác ngoài chuyên môn, do vậy để ứng dụng vận
dụng CNTT trong từng ngành nghề đòi hỏi các kỹ năng nhƣ: giao tiếp, kỹ
15
năng nắm bắt yêu cầu, phân tích yêu cầu và tự học hỏi, kỹ năng truyền đạt,
Kỹ năng làm việc nhóm…
Trong hội nhập kinh tế quốc tế kỹ năng ngoại ngữ là yếu tố thiết yếu để
có thể hòa nhập và phát triển chuyên môn cũng nhƣ cơ hội để thúc đẩy phát
triển các nguồn lực khác trong xã hội. Tuy nhiên, kỹ năng ngoại ngữ không
phải là yếu tố quyết định trong chiến lƣợc phát triển nguồn nhân lực.
1.2.3.3. Phát triển theo cơ cấu nguồn nhân lực CNTT
Phát triển nguồn nhân lực theo ngành chuyên môn và theo nhu cầu thực
tế của thị trƣờng về các đối tƣợng khác nhau. Nguồn nhân lực CNTT đƣợc sử
dụng trong mọi ngành nghề tuy nhiên cơ cấu nguồn nhân lực đƣợc thể hiện
trên các thông tin và nội dung:
- Nguồn nhân lực phân theo chuyên môn
- Nguồn nhân lực theo vị trí, vai trò
- Nguồn nhân lực nghiên cứu công nghệ mới
Cơ cấu nguồn nhân lực không chỉ đáp ứng đƣợc yêu cầu thực tại trong
nƣớc trong phát triển kinh tế xã hội mà cần đáp ứng cho hội nhập kinh tế quốc tế.
Nguồn nhân lực đƣợc tạo ra phù hợp với chế thị trƣờng và nhu cầu thực
tế do vậy việc phát triển nguồn nhân lực dựa trên cơ cấu của nguồn nhân lực
sẽ tối ƣu hóa sức mạnh nguồn nhân lực đáp ứng đƣợc những yêu cầu đặt ra
trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.
Phát triền nguồn nhân lực theo chuyên môn với mục đích chuyên môn hóa
trong công việc tạo ra hiệu suất cao và tạo ra đội ngũ có chất lƣợng chuyên sâu,
tạo nền tảng vững chắc trong việc ứng dụng, sử dụng nguồn nhân lực.
Tạo ra một cơ cấu nguồn nhân lực CNTT linh hoạt, nền tảng vững chắc
thúc đẩy đƣợc đa dạng hơn, chuyên sâu hơn về nguồn lực là yếu tố có thể thúc
đẩy phát triển nhanh hơn các lĩnh vực trong việc ứng dụng CNTT đóng góp
chung vào thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội.
16
