Những sưu tập mẫu cây là rất quan trọng để nghiên cứu phân loại

Mở đầu
Những sưu tập mẫu cây là rất quan trọng để nghiên cứu phân loại. Chúng bao gồm
toàn bộ các loài và các biến dạng của chúng, là nguồn nguyên liệu đầu tiên để nghiên
cứu hệ thực vật một vùng và chúng là những bằng chứng để nghiên cứu thực nghiệm.
Các nguyên liệu thực vật phải được chọn lọc một cách cẩn thận được chuẩn bị và bảo
quản. Đó là những thông tin vĩnh cửu để cho các nhà nghiên cứu về sau nghiên cứu.
Các nhà phân loại học căn cứ vào các sưu tập đó để nghiên cứu những biến đổi trong
một hay giữa các quần thể của cùng một loài ở các môi trường khác nhau do sự lai tạo,
do sự biến đổi của đất đai, độ ẩm, độ dốc, ánh sáng. Nhiều dấu hiệu có thể quan sát dễ
dàng ở cây sống nhưng khó nhận biết ở cây mẫu khô như màu hoa, mùi vị thì phải được
ghi chép lại.
Một mẫu lý tưởng dùng để xác định và nghiên cứu là phải nguyên vẹn và đầy đủ các
bộ phận. Những mẫu đơn độc chỉ có lá hoặc chỉ có hoa thì không có giá trị khoa học.
Có thể thu toàn bộ cây đối với cây thảo và vài cây thảo nhiều năm. Những phần dưới
đất của cây nhiều năm như rễ, thân rễ, dò cũng nên được thu thập. Lá điển hình và cơ
quan sinh sản là quan trọng nhất. Hoa, quả và hạt của cây có hoa là những bộ phận quan
trọng vì hầu hết các khóa xác định đều dựa vào các bộ phận đó. Với cây thảo lớn, cây
bụi, cây gỗ, các loại lá khác nhau đều có ích. Các cá thể của một quần thể ở các giai
đoạn khác nhau cũng cần chú ý thu thập.
I. Thu mẫu và ép mẫu.
Dụng cụ thu mẫu: Cặp hay túi đựng mẫu, giấy báo, dây buộc, nhãn, kim chỉ, bút
chì 2B, sổ ghi chép, cồn.

Hình 1: Một số loại kìm cắt mẫu thực vật.


Hình 2: Dụng cụ thu mẫu trên cao.
Xác định địa điểm và tuyến thu mẫu: Để thu mẫu một cách đầy đủ và đại diện cho
một khu nghiên cứu, chúng ta không thể đi hết các điểm trong khu nghiên cứu vì thế
việc chọn tuyến và điểm thu mẫu là cần thiết. Tuyến đường đi phải xuyên qua các môi
trường sống của khu nghiên cứu. Có thể chọn nhiều tuyến theo các hướng khác nhau,

nghĩa là các tuyến đó cắt ngang các vùng đại diện cho khu nghiên cứu. Trên các tuyến
đó chúng ta lại chọn những điểm chốt, tức là những điểm đặc trưng nhất để thu mẫu kỹ
hay đặt các ô tiêu chuẩn vừa phục vụ cho nghiên cứu về đa dạng loài vừa nghiên cứu về
đa dạng hệ sinh thái.
Phương pháp thu mẫu: Để thu mẫu, hiện nay chúng ta nên dùng túi pôlyetylen để
đựng mẫu không dùng cặp gỗ dán như trước đây vừa cồng kềnh, vừa khó bảo quản, cần
có sổ ghi chép riêng, nhãn hay băng dính giấy có thể viết được và kéo cắt cây.
Nguyên tắc thu mẫu:
- Mỗi mẫu phải có đầy đủ các bộ phận, nhất là cành, lá và hoa đối với cây lớn hay
cả cây đối với cây thảo và cả quả càng tốt.
- Mỗi cây nên thu từ 3 - 10 mẫu, còn mẫu cây thảo nên tìm các mẫu giống nhau và
cũng thu với số lượng trên để vừa nghiên cứu các biến dạng của loài, vừa để trao đổi.
- Các mẫu thu trên cùng một cây thì đánh cùng một số hiệu mẫu. Có hai cách đánh
số từ 1 trở đi kể từ khi thu mẫu đầu tiên cho đến hết đời làm nghiên cứu khoa học hoặc
đánh số theo năm tháng không phụ thuộc vào các đợt thu mẫu trước đó. Ví dụ đợt
nghiên cứu vào tháng 7 năm 1996 ta có thể đánh số là 967 là gốc và sau đó lần lượt ghi
tiếp từ số 01 trở đi. Cách đánh này tiện lợi là không cần phải nhớ số trước đó mà thu
đợt này và qua số đó có thể nhận biết thời gian thu mẫu nhưng có nhược điểm là không
thể biết cả cuộc đời của nhà thực vật đã thu được bao nhiêu mẫu.


Hình 3: Một mẫu thực vật thu tại Bát Xát, Lào Cai.
- Khi thu phải ghi chép ngay những đặc điểm dễ nhận biết ngoài thiên nhiên như
đặc điểm vỏ cây, kích thước cây nhất là các đặc điểm dễ mất sau khi khô như màu sắc
của hoa, quả, mùi vị...
- Thu và ghi chép xong cho vào túi pôlyetylen cỡ lớn hay bao tải dứa mang về nhà
mới làm mẫu. Việc cho vào túi pôlyetylen hay bao tải có lợi là gọn nhẹ, không bị va
quệt khi băng qua rừng, mẫu giữ tươi lâu kể cả khi trời nắng to nhưng cần chú ý là khi
cho mẫu vào túi phải nhẹ nhàng, nếu có hoa thì dùng các lá của mẫu để bọc lấy trước
khi cho vào túi. Có thể dùng các túi nhỏ, mỏng đựng các loài riêng rẽ và buộc chặt lại,

tất cả các túi nhỏ đó cho vào túi to hay bao tải.
II. Cách xử lí.
Sau một ngày lấy mẫu cần đeo nhãn cho mỗi mẫu. Nhãn có thể chỉ ghi số hiệu mẫu
của tác giả còn các thông tin khác sẽ ghi vào sổ riêng hoặc trên nhãn ghi đầy đủ các
mục như sau:
Số hiệu mẫu:
Số hiệu:
Địa điểm:
Đặc điểm:
Sinh cảnh:


Ngày thu:
Người thu:

Hình 4. Cách buộc nhãn và thông tin cần thu thập
Địa điểm và nơi lấy (tỉnh, huyện, xã, núi nào và mọc ven suối hay đỉnh núi), toạ
độ;
Đặc điểm quan trọng: cây gỗ hay dây leo, độ cao, đường kính, màu lá, hoa, quả, có
nhựa mủ hay không, màu gì.
Ngày lấy mẫu;
Người lấy mẫu.
Sinh cảnh: Rừng nguyên sinh, rừng thứ sinh, rừng trồng, cây bụi hay thảm cỏ.
Sau khi thu mẫu đưa vào kẹp ép mẫu


Hình 5. Các dạng kẹp mẫu
Khi ghi phải dùng bút chì mềm, hay bút bi đặc dụng không bị nhòe, khi ngâm tẩm
tuyệt đối không dùng bút bi bình thường hoặc bút mực để tránh bị mất khi ngâm tẩm về
sau.

Sau mỗi ngày mang về nơi ở cần được xử lý mẫu ngay. Có hai cách xử lý mẫu:
- Xử lý khô: Sau khi đã đeo nhãn, mỗi mẫu đặt gọn trong 1 tờ báo gập 4, vuốt ngay
ngắn nhưng chú ý trên mẫu phải có lá sấp, lá ngửa để có thể quan sát dễ dàng cả hai mặt
lá mà không phải lật mẫu. Đối với hoa nên dùng các mảnh báo nhỏ để ngăn cách nó với
các hoa hay lá bên cạnh phòng khi sấy dễ bị dính vào các bộ phận khác của cây. Đối với
quả to cần cắt thành lát theo hai hướng: theo chiều cuống quả và theo chiều vuông góc
với quả để thấy quả có bao nhiêu ô, các phiến đó phải có nhãn riêng và mang cùng một
số hiệu.

Hình 6. Tủ sấy mẫu


Đối với lá to, thì chỉ lấy từng phần đại diện và các phần đó mang cùng một số hiệu.
Sau đó xếp nhiều mẫu thành chồng cứ 5 - 7 mẫu nên chèn một tấm nhôm để thông
thoáng và giữ nhiệt giúp cho mẫu chóng khô và không phải thay giấy báo hàng ngày và
dùng đôi cặp ô vuông (mắt cáo) để ốp ngoài ép chặt mẫu và bó lại.
Nếu mẫu có quả to hay cành to, khi ép nhớ chèn các tờ báo xung quanh để nâng cao
mặt bằng sao cho mẫu tiếp theo nằm trên mặt phẳng. Giữa các mẫu chèn càng nhiều
báo càng tốt. Cách bó xem ở hình 5. Bó mẫu đưa phơi nắng hoặc sấy trên bếp than hay
tủ sấy. Nếu không có tấm nhôm, hàng ngày phải thay giấy báo mới để mẫu chóng khô
và không bị ẩm sẽ làm cho mẫu bị hỏng.
Xử lý ướt: Khi không có thời gian và điều kiện làm mẫu ngay trong ngày, sau khi đã
làm mẫu xong chúng ta không dùng cặp mắt cáo để ép mẫu hay chỉ ép một thời gian
ngắn sao cho chúng đủ thời gian ổn định vị trí, sau đó bỏ cặp và dùng giấy báo bọc
ngoài rồi bó chặt lại rồi cho các bó mẫu đó vào túi polyetylen cỡ lớn. Mỗi túi lớn có thể
chứa nhiều bó mẫu và dùng cồn đổ cho thấm các tờ báo và buộc chặt lại để chuyển về
nơi có điều kiện sấy khô. Cách làm đó có thể giữ cho mẫu trong khoảng 1 tháng mà
không cần phải sấy ngay. Mục đích là để giết các enzym chống sự rụng lá.