Những mâu thuẫn biện chứng trong quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam

Tiểu luận triêt học
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đảng cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ
VI, Nhà xuất bản Sự thật, 1986
2. Đảng cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ
VII, Nhà xuất bản Sự thật, 1991
3. Đảng cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ
IX, Nhà xuất bản Sự thật, 2001
4. Đảng cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ
X, Nhà xuất bản Sự thật, 2006
5. Giáo trình Triết học Mác- Lênin, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia,
2004
6. Giáo trình Triết học, Nhà xuất bản Lý luận chính trị, 2007
7. Giáo trình Kinh tế chính trị Mác-Lenin, Nhà xuất bản Chính trị Quốc
gia, 2006
8. Nguyễn Sinh Cúc, Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Nhà
xuất bản Chính trị Quốc gia, 2001
Nguyễn Thị Thanh Huyền - CH16Q
1
Tiểu luận triêt học
A. ĐẶT VẤN ĐỀ
Đại hội VI của Đảng (1986) đề ra đường lối đổi mới toàn diện, đánh
dấu một bước ngoặt quan trọng trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở
nước ta. Đổi mới trong lĩnh vực kinh tế, đó là chuyển từ nền kinh tế tập trung
quan liêu bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa,
đổi mới các chính sách kinh tế và cơ chế quản lý, nhằm khai thác tối đa mọi
tiềm lực của đất nước, giải phóng năng lực sản xuất, thực hiện mục tiêu ổn
định tình hình kinh tế - xã hội, ổn định và cải thiện đời sống nhân dân.
Qua hơn 20 năm đổi mới, nhờ đường lối đúng đắn của Đảng và tính
tích cực, chủ động, sáng tạo của nhân dân trong việc hiện thực hoá đường lối
đó, chúng ta đã đạt dược những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử. Nền kinh

tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đang từng bước được xây dựng.
Nền dân chủ XHCN với Nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân đã
được thiết định trên những đường nét cơ bản. Nền văn hoá tiên tiến, đậm đà
bản sắc dân tộc, sự thống nhất trong đa dạng đã hình thành. Khối đại đoàn kết
toàn dân tộc mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp
nông dân và đội ngũ trí thức ngày càng được củng cố, thực sự trở thành một
động lực quan trọng của đổi mới đất nước.
Song để đưa công cuộc đổi mới tiếp tục tiến lên, chúng ta cũng phải đối
mặt với không ít những khó khăn, thách thức: đó là việc giải quyết những
mâu thuẫn phát sinh từ bản thân nội tạng của nền kinh tế thị trường và những
mâu thuẫn phát sinh do sự tác động của nền kinh tế thị trường đến xã hội.
Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng Cộng sản Việt Nam
(4/2006), chúng ta lại một lần nữa khẳng định rẳng: để đi lên chủ nghĩa xã hội
chúng ta phải phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
Vì vậy, giải quyết những mâu thuẫn trong quá trình xây dựng nền kinh
tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa không chỉ là một nhu cầu cấp thiết
mà còn là một quá trình lâu dài, đòi hỏi chúng ta phải không ngừng đổi mới
Nguyễn Thị Thanh Huyền - CH16Q
2
Tiểu luận triêt học
trên mọi mặt kinh tế, chính trị, văn hoá, tư tưởng và xã hội. Việc giải quyết có
hiệu quả những mâu thuẫn còn là điều kiện căn bản để nâng cao năng lực lãnh
đạo và sức chiến đấu của Đảng, phát huy sức mạnh dân tộc, đẩy mạnh toàn
diện công cuộc đổi mới, sớm đưa nước ta ra khỏi tình trạng kém phát triển,
thực hiện “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”.
Để nắm rõ và hiểu sâu sắc hơn về quá trình xây dựng nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong công cuộc đổi mới do Đảng ta khởi
xướng và lãnh đạo, tôi đã chọn đề tài: “ Những mâu thuẫn biện chứng
trong quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa ở Việt Nam”

Do thời gian và kiến thức có hạn, nên bài tiểu luận của tôi sẽ khó tránh
khỏi những hạn chế. Vì vậy, tôi rất mong nhận được sự đánh giá và đóng góp
ý kiến từ phía người đọc
Tôi xin chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Thị Bích Thuỷ đã tạo điều kiện
hướng dẫn tôi hoàn thành bài tiểu luận này.
Hà Nội, ngày 15 tháng 12 năm 2007:
Học viên:
Nguyễn Thị Thanh Huyền
Nguyễn Thị Thanh Huyền - CH16Q
3
Tiểu luận triêt học
B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
1. Lý luận chung
Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập (hay gọi là quy
luật mâu thuẫn) là hạt nhân của phép biện chứng. V.I. Lênin viết: “ Có thể
định nghĩa vắn tắt phép biện chứng là học thuyết về sự thống nhất của các mặt
đối lập. Như thế là nắm được hạt nhân của phép biện chứng, nhưng điều đó
đòi hỏi phải có những giải thích và một sự phát triển thêm” (V.I.Lênin: Toàn
tập, NXB Tiến bộ, Matxcơva, 1981,t.29.tr.240). Nắm vững nội dung của quy
luật này là cơ sở để hình thành tư duy khoa học đúng đắn trong quá trình nhận
thức và hoạt động thực tiễn của con người. Nó giúp cho con người đi sâu
nghiên cứu, phát hiện ra mâu thuẫn của sự vật, hiện tượng cũng như tìm ra
cách giải quyết những mâu thuẫn đó nhằm thúc đẩy sự vật, hiện tượng phát
triển.
Các khái niệm cơ bản
Tất cả các sự vật, hiện tượng xung quanh ta đều chứa đựng những mặt
trái ngược nhau. Trong nền kinh tế thị trường có cung và cầu, trong cơ thể
sinh vật có đồng hoá và dị hoá…. Những mặt trái ngược đó trong phép biện
chứng duy vật gọi là mặt đối lập.
Mặt đối lập là những mặt có những đặc điểm, những thuộc tính, những

tính quy định có khuynh hướng biến đổi trái ngược nhau tồn tại một cách
khách quan trong tự nhiên, xã hội và tư duy. Sự tồn tại các mặt đối lập là
khách quan, là phổ biến trong tất cả các sự vật.
Các mặt đối lập nằm trong sự liên hệ, tác động qua lại lẫn nhau tạo
thành mâu thuẫn biện chứng. Mâu thuẫn biện chứng tồn tại một cách khách
quan và phổ biến trong tự nhiên, xã hội và tư duy. Hai mặt đối lập tạo thành
mâu thuẫn biện chứng tồn tại trong sự thống nhất với nhau. Sự thống nhất của
các mặt đối lập là sự nương tựa lẫn nhau, tồn tại không tách rời nhau giữa các
mặt đối lập, sự tồn tại của mặt này phải lấy sự tồn tại của mặt kia làm tiền để.
Ví dụ như trong mọi xã hội tư bản đều tồn tại hai giai cấp: giai cấp tư sản và
giai cấp vô sản. Hai giai cấp này đối lập nhau về tư tưởng chính trị, động cơ
kinh tế nhưng lại luôn luôn tồn tại song song với nhau trong xã hội tư bản.
Giai cấp vô sản là những người không có tư liệu sản xuất phải bán sức lao
Nguyễn Thị Thanh Huyền - CH16Q
4
Tiểu luận triêt học
động cho nhà tư bản để kiếm sống; còn giai cấp tư sản là một số ít người nắm
trong tay một số lượng tư bản lớn, những người này xây dựng nhà xưởng,
mua máy móc,…và thuê nhân công với mục đích thu được lợi nhuận tối đa,
họ trở thành những nhà tư bản. Nếu nhà tư bản không bóc lột công nhân làm
thuê thì họ không thể trở thành giai cấp tư sản, còn người vô sản không bán
sức lao động để kiếm sống thì cũng không thể trở thành giai cấp vô sản. Vậy,
hai mặt đối lập này cùng song song tồn tại trong xã hội tư bản và mặt đối lập
này làm tiền đề cho sự tồn tại của mặt đối lập kia và ngược lại.
Các mặt đối lập không tách rời nhau nên giữa chúng bao giờ cũng có
nhân tố thống nhất với nhau. Với ý nghĩa đó, “sự thống nhất của các mặt đối
lập” còn bao hàm cả sự “đồng nhất” của các mặt đó. Do có sự “đồng nhất”
của các mặt đối lập mà trong sự triển khai của mâu thuẫn đến một lúc nào đó,
các mặt đối lập có thể chuyển hoá lẫn nhau.
Sự thống nhất của các mặt đối lập không tách rời sự đấu tranh của các

mặt đối lập. Mỗi sự vật hay hiện tượng là một thể thống nhất của hai mặt đối
lập, hai mặt đó liên hệ với nhau, có khuynh hướng phát triển trái ngược nhau,
nên chúng không nằm yên ở bên nhau mà bài trừ lẫn nhau, phủ định lẫn nhau.
Đó là sự đấu tranh của các mặt đối lập. Hình thức đấu tranh của các mặt đối
lập hết sức phong phú, đa dạng, tuỳ thuộc vào tính chất, vào mối quan hệ qua
lại giữa các mặt đối lập và tuỳ điều kiện cụ thể diễn ra cuộc đấu tranh của
chúng.
Mâu thuẫn là nguồn gốc của sự vận động và sự phát triển
Mỗi sự vật, hiện tượng là một thể thống nhất của các mặt đối lập, các
mặt đối lập này luôn “đấu tranh” với nhau tạo thành mâu thuẫn. Như vậy mâu
thuẫn biện chứng cũng bao hàm cả “ sự thống nhất” và “sự đấu tranh” của các
mặt đối lập. Sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập không tách rời
nhau, trong quá trình vận động, phát triển của sự vật. Sự đấu tranh gắn liền
với tính tuyệt đối của sự vận động và phát triển. Điều đó có nghĩa là: sự thống
nhất của các mặt đối lập là tương đối, tạm thời; sự đấu tranh của các mặt đối
lập là tuyệt đối.
Như vậy, tính tương đối của sự thống nhất của các mặt đối lập nói lên
rằng mọi sự vật chỉ tồn tại trong một thời gian nhất định, có phát sinh, phát
triển rồi tiêu vong. Tính tuyệt đối của sự đấu tranh của các mặt đối lập nói lên
sự vận động, phát triển không ngừng của thế giới vật chất, quá trình chuyển
Nguyễn Thị Thanh Huyền - CH16Q
5
Tiểu luận triêt học
từ dạng này sang dạng khác luôn luôn diễn ra, không ngừng.
Trong sự tác động qua lại của các mặt đối lập thì đấu tranh của các mặt
đối lập quy định một cách tất yếu sự thay đổi của các mặt đang tác động và
làm cho mâu thuẫn phát triển. Ban đầu, các mặt đối lập trong mỗi sự vật, hiện
tượng mang những đặc điểm khác nhau, nhưng phát triển theo những khuynh
hướng trái ngược nhau. Sự khác nhau đó ngày càng phát triển và đi đến đối
lập nhau, phủ định và bài trừ lẫn nhau. Khi điều kiện đã chín muồi các mặt

đối lập sẽ chuyển hoá lẫn nhau và mâu thuẫn được giải quyết. Khi mâu thuẫn
được giải quyết thì thể thống nhất cũ sẽ được thay thế bằng thể thống nhất
mới; sự vật cũ mất đi nhường chỗ cho sự vật mới ra đời. Trong sự vật mới lại
tồn tại những mặt đối lập mới, những mặt đối lập này chỉ tồn tại thống nhất
với nhau và luôn luôn “đấu tranh” với nhau. V.I.Lênin viết: “ Sự phát triển là
một cuộc “ đấu tranh” giữa các mặt đối lập”. Tuy nhiên, không có thống nhất
của các mặt đối lập thì cũng không có đấu tranh giữa chúng. Thống nhất và
đấu tranh của các mặt đối lập là không thể tách rời nhau trong mâu thuẫn biện
chứng. Sự vận động và phát triển bao giờ cũng là sự thống nhất giữa tính ổn
định và tính thay đổi. Sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập quy định
tính ổn định và tính thay đổi của sự vật. Do đó, mâu thuẫn chính là nguồn gốc
của sự vận động và sự phát triển.
Ý nghĩa phương pháp luận
Việc nghiên cứu quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập
có ý nghĩa phương pháp luận quan trọng trong nhận thức và hoạt động thực
tiễn.
Khi xem xét một sự vật, hiện tượng phải đi sâu nghiên cứu phát hiện ra
mâu thuẫn của sự vật, hiện tượng để từ đó nhận thức đúng bản chất sự vật và
tìm ra phương pháp đúng đắn cho hoạt động thực tiễn. Muốn vậy, phải tìm ra
những mặt đối lập trong thể thống nhất và tìm ra những mối liên hệ, tác động
qua lại lẫn nhau giữa các mặt đối lập đó. Khi phân tích mâu thuẫn, phải xem
xét quá trình phát sinh, phát triển của từng mặt đối lập, mối quan hệ tác động
qua lại giữa chúng, điều kiện chuyển hoá lẫn nhau giữa chúng.
Để thúc đẩy sự vật phát triển phải tìm mọi cách để giải quyết mâu
thuẫn, không được điều hoà mâu thuẫn. Việc đấu tranh giải quyết mâu thuẫn
phải phù hợp với trình độ phát triển của mâu thuẫn. Mâu thuẫn chỉ được giải
quyết khi điều kiện đã chín muồi. Phải chống thái độ chủ quan, nóng vội,
Nguyễn Thị Thanh Huyền - CH16Q
6
Tiểu luận triêt học

đông thời phải tích cực thúc đẩy các điều kiện khách quan để làm cho các
điều kiện giải quyết mâu thuẫn đi đến chín muồi. Mâu thuẫn khác nhau phải
có phương pháp giải quyết khác nhau. Phải tìm ra các phương pháp giải quyết
mâu thuẫn một cách linh hoạt, triệt để phù hợp với từng mâu thuẫn và phù
hợp với từng điều kiện cụ thể.
2. Vận dụng quy luật mâu thuẫn để phân tích những mâu thuẫn biện
chứng trong quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa.
a. Một số vấn đề lý luận về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa ở Việt Nam
Những nét khái quát về kinh tế thị trường
Kinh tế thị trường là trình độ phát triển cao của kinh tế hàng hoá, trong
đó toàn bộ các yế tố “đầu vào” và “đầu ra” của sản xuất đều thông qua trhj
trường. Kinh tế hàng hoá và kinh tế thị trường không đồng nhất với nhau,
chúng khác nhau về trình độ phát triển.
Nền kinh tế nước ta khi bước vào thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội
còn mang nặng tính tự túc tự cấp, vì vậy sản xuất hàng hoá phát triển sẽ phá
vỡ dần kinh tế tự nhiên và chuyển thành nền kinh tế hoàng hoá thúc đẩy sự xã
hội hoá sản xuất. Kinh tế hàng hoá tạo ra động lực thúc đẩy lực lượng sản
xuất phát triển.
Phát triển kinh tế thị trường là một tất yếu kinh tế đối với nước ta, một
nhiệm vụ kinh tế cấp bách để chuyển nền kinh tế lạc hậu của nước ta thành
nền kinh tế hiện đại, hội nhập vào sự phân công lao động quốc tế. Đó là con
đường đúng đắn để phát triển lực lượng sản xuất, khai thác có hiệu quả tiềm
năng của đất nước vào sự nghiệp công nghiệp hoá - hiện đại hoá.
Thực tiễn những năm đổi mới đã chứng minh rằng, việc chuyển sang
nền kinh tế thị trường nhiều thành phần là hoàn toàn đúng đắn. Nhờ phát triển
nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, chúng ta đã bước đầu khai thác được
tiềm năng trong nước và thu hút được vốn, kỹ thuật, công nghệ của nước
ngoài, giải phóng được năng lực sản xuất, góp phần quyết định vào việc ổn

định tăng trưởng kinh tế với nhịp độ cao trong thời gian qua.
Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa mà nước ta đang
xây dựng không phải là kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa, cũng chưa hoàn
Nguyễn Thị Thanh Huyền - CH16Q
7
Tiểu luận triêt học
toàn là kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa. Bởi vì, chúng ta còn đang ở trong
thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, còn có sự đan xen và đấu tranh giữa cái
cũ và cái mới, vừa có, vừa chưa có đầy đủ yếu tố xã hội chủ nghĩa.
Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam một
mặt có những tính chất chung của nền kinh tế thị trường, mặt khác kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam dựa trên cơ sở và được dẫn
dắt, chi phối bởi nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội. Do đó, kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam có những đặc trưng:
- Mục tiêu hàng đầu của phát triển kinh tế thị trường ở nước ta là giải
phóng sức sản xuất, động viên mọi nguồn lực trong và ngoài nước để thực
hiện công nghiệp hoá - hiện đại hoá, xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật của chủ
nghĩa xã hội nâng cao hiệu quả kinh tế xã hội, từng bước cải thiện đời sống
nhân dân.
- Nền kinh tế thị trường ở nước ta gồm nhiều thành phần trong đó kinh tế
Nhà nước giữ vai trò chủ đạo. Các thành phần kinh tế tồn tại một cách khách
quan và là những bộ phận cần thiết của nền kinh tế trong thời kỳ quá độ đi lên
chủ nghĩa xã hội. Tính định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh tế thị trường
ở nước ta đã quyết định thành phần kinh tế Nhà nước phải giữ vai trò chủ đạo
trong cơ cấu kinh tế nhiều thành phần.
- Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa thực hiện
nhiều hình thức phân phối trong đó lấy phân phối theo lao động là chủ yếu.
- Cơ chế vận hành nền kinh tế là cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà
nước xã hội chủ nghĩa.

- Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam cũng là
nền kinh tế mở hội nhập.
b. Một số mâu thuẫn biện chứng trong quá trình xây dựng nền kinh
tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay
Chúng ta không thể phủ nhận những vai trò to lớn của nền kinh tế thị
trường định trong việc phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, trong quá trình
xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta đã
xuất hiện những mâu thuẫn. Mà việc giải quyết những mâu thuẫn này có ý
nghĩa đặc biệt quan trọng trong việc tiếp tục đưa công cuộc đổi mới của nước
ta tiến lên. Có thể chia các mâu thuẫn này thành hai nhóm như sau:
Nguyễn Thị Thanh Huyền - CH16Q
8