CÁI NHÌN KHÁC VỀ "MỘT NGƯỜI HÀ NỘI"

Có nên đưa truyện ngắn “Một người Hà Nội” của Nguyễn
Khải vào chương trình Ngữ văn phổ thông?
1. Tác phẩm có nhân vật tiêu biểu cho “vẻ đẹp và chiều sâu văn hoá của
người Hà Nội”?

Truyện ngắn “Một người Hà Nội” của Nguyễn Khải từng có mặt trong
chương trình thí điểm trước đó và được đưa vào chương trình Ngữ văn 12
nâng cao từ năm học 2008-2009. Mục “Kết quả cần đạt” của SGK yêu cầu:
“Cảm nhận được vẻ đẹp và chiều sâu văn hoá của người Hà Nội qua hình
tượng nhân vật bà Hiền”. Và trong nội dung hướng dẫn khai thác, SGV Ngữ
văn 12 nâng cao (NXB Giáo dục, 2008, mã số NG208M8, tr. 53) đã chứng
minh cho nhận định ấy qua các biểu hiện:
“-Việc hôn nhân: bà Hiền “chọn bạn trăm năm là ông giáo cấp tiểu học hiền
lành, chăm chỉ”…chọn lựa của bà cho thấy bà có thái độ nghiêm túc với hôn
nhân, đặt trách nhiệm “làm vợ”, “làm mẹ” lên trên mọi thú vui khác.

-Việc sinh con: Ở cái thời người Việt Nam thích đẻ nhiều con thì quyết định
của bà Hiền chấm dứt sinh đẻ vào năm 40 tuổi là một quyết định khác
người…Như vậy, trách nhiệm làm cha làm mẹ không phải chỉ ở việc sinh
con mà quan trọng hơn là cho con một nhân cách, chuẩn bị cho con một
tương lai sống, không bị lệ thuộc. Tình yêu con của bà Hiền là tình yêu sáng
suốt của người mẹ giàu lòng tự trọng…

-Việc quản lí gia đình: bà Hiền luôn là người chủ động, tự tin vì bà hiểu rõ
vai trò quan trọng của người vợ, người mẹ.

-Việc dạy con: bà Hiền dạy con khi chúng còn nhỏ và dạy từ những cái nhỏ
nhất…
Cái chuẩn trong suy nghĩ của bà là “lòng tự trọng”. Lòng tự trọng không cho
phép con người sống hèn nhát, ích kỉ. Bà bằng lòng cho Dũng đi chiến đấu
vì “không muốn nó sống bám vào sự hi sinh của bạn bè”…

Và SGV kết luận: “bà Hiền là người có bản lĩnh, trung thực, giàu tự
trọng”…và đó là “một người Hà Nội”. SGV còn đưa ra một số dẫn chứng
như: lòng tự trọng, bản lĩnh (đã được nói ở phần trước), phòng khách được
bài trí sang trọng, thái độ ung dung tự tại, sự khôn ngoan, sâu sắc của trí
tuệ… để chứng minh bà Hiền là nhân vật kết tinh “vẻ đẹp và chiều sâu văn
hoá của người Hà Nội”!

2.Một cách cảm nhận khiên cưỡng, phi lịch sử?

Trước hết, xin được trao đổi cùng với các tác giả SGK Ngữ văn 12 nâng
cao rằng: cần có một sự thống nhất trong việc xác định yếu tố chuẩn mực
của một con người, một hình tượng nghệ thuật được coi là kết tinh, tiêu biểu
cho vẻ đẹp và chiều sâu văn hoá của một vùng miền với những “giá trị bền
vững”. Chắc các vị sẽ không phủ nhận rằng: dù tiêu biểu cho Hà Nội hay bất
cứ địa phương nào trên đất nước Việt Nam thì hai chuẩn mực đầu tiên, quan
trọng nhất của hình tượng đó chính là lòng yêu nước và tình yêu thương con
người (nhân đạo). Nếu các vị không đồng tình thì sự trao đổi này sẽ trở nên
vô nghĩa. Các vị nhấn mạnh nhân vật ở phẩm chất tự trọng, cái đó chúng tôi
không phản đối, song theo chúng tôi đó không phải là chuẩn mực đầu tiên,
quan trọng nhất khi nói đến một hình tượng nghệ thuật tiêu biểu cho vẻ đẹp
văn hoá của một vùng miền, dân tộc.

2.1. Bà Hiền có phải là người yêu nước?

Theo SGV thì câu trả lời là “có”, với một dẫn chứng, biểu hiện duy nhất: bà
đã “bằng lòng” cho hai con đi bộ đội trong “đau đớn”. Và phẩm chất “yêu
nước” của nhân vật còn được SGV nhắc lại nhiều lần: “giằng xé giữa tình
yêu con với tình yêu nước”, “có lòng tự trọng sẽ có lòng yêu nước”, “là
mình trong quan hệ với cộng đồng, đất nước”, “lòng yêu nước cũng là một

nhu cầu tự nhiên”…quanh đi quẩn lại cũng không ngoài chi tiết bà Hiền
đồng ý cho hai con đi bộ đội đánh giặc.

Còn theo chúng tôi, câu trả lời là “đáng ngờ”: Về việc đồng ý cho con đi bộ
đội, có bà mẹ nào trên đất nước Việt Nam thời ấy lại không xử sự như thế,
nói chung nó đã quá phổ biến đến mức nếu ai cứ vin vào đó để chứng minh
lòng yêu nước của bản thân thì đúng là khiên cưỡng. Hơn nữa, ai cũng biết
là dù bà có đồng ý hay không thì con bà vẫn đi bộ đội.


Gia đình bà Hiền không tản cư kháng chiến, vì không thể sinh cơ lập nghiệp
nơi khác được, và bà chẳng có hành động gì giúp đỡ kháng chiến trong suốt
9 năm ròng rã. Khi mới hoà bình lập lại, vì khó khăn, nhà nước có chủ
trương trưng mua, trưng dụng một số nhà cửa của giai cấp tư sản; gia đình
bà có hai dinh cơ và bà đã nhanh chóng bán đi một để bảo toàn túi tiền của
mình. Khi nhà nước có chủ trương không nuôi người hầu, người ở trong nhà,
xuất phát từ lí tưởng nhân đạo xóa bỏ cảnh người bóc lột người, thì bà vẫn
không chấp hành, đơn giản bởi vì bà đã quá quen với lối sống có người phục
vụ.

Bà Hiền làm thế được đánh giá là “khôn ngoan”, vậy những người dân góp
vàng, góp tiền trong Tuần lễ Vàng, Quỹ Độc lập, những người bỏ ra hàng
ngàn cây vàng giúp đỡ Chính phủ, những người dân “xe chưa qua, nhà
không tiếc”, đào hầm nuôi giấu cán bộ, tiếp tế lương thực, đạn dược, đưa tin,
chuyển tài liệu… bất chấp chết chóc, tù đày, “gươm kề tận cổ, súng kề
tai”…là “dại” ư? Xin nói thêm bà Hiền là người không thiện cảm, mặn mà
gì với cách mạng, với chế độ mới.

Cho nên đánh giá bà Hiền là người “yêu nước” là khiên cưỡng và phi lịch
sử.

2.2. Bà Hiền có phải là người có trái tim nhân ái?

SGV hầu như không khai thác phương diện này, đơn giản vì nhân vật không
có bất cứ biểu hiện gì chứng tỏ là người có tâm hồn nhạy cảm, có trái tim
nhân ái, biết rung động, yêu thương, chia sẻ trước niềm vui hay nỗi đau của
của con người. SGV ca ngợi bà Hiền khôn ngoan, sáng suốt trong hôn nhân
khi “chọn bạn trăm năm là một ông giáo cấp Tiểu học hiền lành, chăm chỉ”.
Hỡi ôi, bà Hiền khôn ngoan quá, nhưng cũng tỉnh táo, lạnh lùng quá! Ai đến
với hôn nhân cũng cần cân nhắc, song hôn nhân chân chính, hạnh phúc phải
xuất phát từ tình yêu, sự đồng điệu, giao cảm về tâm hồn, sự dấn thân, chia
sẻ chứ không phải được bắt đầu từ một quyết định đầy toan tính như thế.
Thật tội nghiệp cho “ông giáo Tiểu học hiền lành” nào đó, đã được bà Hiền
“chọn” như một món hàng vừa mắt! Làm thế liệu có gì hay ho để mà khen,
để mà “học tập” đây?

Sau khi người ở về quê và mất, hàng năm, người chồng đều sắm sửa các
thứ quà quê: gạo, đậu xanh, miến và rượu lên biếu gia đình và bà Hiền thản
nhiên nhận. Giá như bà từ chối các thứ quà ấy, hoặc chỉ nhận một chút có
tính tượng trưng! Như thế mới là cách ứng xử lịch thiệp, có văn hoá, xuất
phát từ tình yêu thương con người. Mặt khác cũng không thấy bà Hiền giúp
đỡ gì gia đình người đầy tớ cũ ấy.

Từ đầu đến cuối truyện, người đọc không hề thấy ở bà Hiền có một giọt
nước mắt khi con đi bộ đội, không hề thấy niềm vui nghẹn ngào nghi con
lành lặn trở về, không hề thấy một chút ngậm ngùi khi nhắc đến người
chồng quá cố, thiếu vắng những hành vi từ thiện, chia sẻ với người nghèo
khổ xung quanh! Đành rằng những biểu hiện ấy có vẻ “công thức”, “sáo
mòn”, song những sự thiếu vắng ấy khiến độc giả không thể không nghĩ đến
một tính cách cứng rắn, khôn khan, lạnh lùng, ít tình cảm!

Một nhân vật không có gốc rễ yêu nước và nhân ái sâu vững, liệu có xứng
đáng trở thành biểu tượng kết tinh phẩm chất văn hoá của thủ đô ngàn năm
văn hiến? Chúng ta thường nói Hà Nội “linh thiêng và hào hoa”, cái “linh
thiêng” cảm động của Hà Nội chính là sự kết tinh truyền thống yêu nước
suốt hàng ngàn năm lịch sử và cái “hào hoa” được xây dựng trên gốc rễ của
lòng nhân ái.

3.Giáo dục điều gì cho học sinh qua hình tượng nhân vật bà Hiền?

Một trong những tiêu chí quan trọng để lựa chọn tác phẩm văn học đưa vào
SGK là tính giáo dục: giáo dục về tư tưởng, đạo đức, lối sống mà quan trọng
nhất là lòng yêu nước, tình yêu thương con người. Thông qua vẻ đẹp của
hình tượng nhân vật, học sinh có được sự rung động sâu xa, thấm thía, từ đó
tâm hồn trở nên phong phú, cao đẹp hơn, “người” hơn.

Chúng tôi đã dạy tác phẩm này trong chương trình thí điểm, và khổ nhất là
không sao rung động được trước hình tượng nhân vật chính, và học sinh thì
cứ kêu ca “sao không thấy thiện cảm gì với nhân vật”, “không thấy gì hay”!
Thế nhưng SGV (thí điểm, bộ 2) thì cứ một mực ca ngợi nhân vật là người
“thiết tha yêu nước”, “tiêu biểu cho bản sắc Hà Nội nghìn năm văn hiến”…
Quả đúng là rất khó khi gò ép tư duy, cảm xúc, với những định hướng mang
tính áp đặt, suy diễn. Có thể do chúng tôi kém cỏi, chưa thấy được chỗ
“diệu” của tác phẩm, rất mong các bậc cao minh chỉ giáo.

Một trong những dẫn chứng “có sức nặng” nhất để tác giả SGK khẳng định
bà Hiền là một người tiêu biểu cho bản sắc văn hoá Hà Nội nghìn năm là lối
sống “lịch lãm, sang trọng”: nhà cao cửa rộng, ăn mặc sang trọng, bàn ăn có
khăn ăn trắng, lọ hoa, bát úp lên đĩa, đũa bọc trong giấy bản, người ngồi theo
thứ tự, cách bài trí phòng khách kiểu cách mấy chục năm không thay đổi,
mỗi tháng tổ chức mỗi bữa ăn theo lối quý phái với bạn bè…Điều đáng lưu

ý đó là “nếp nhà” quen thuộc của bà Hiền, dù trong thời kì nào, trong nạn
đói khủng khiếp 1945 “xác người chết đói ngập đường phố” hay thời kháng
chiến gian khổ… xung quanh mọi người sống thế nào cũng mặc, miễn vẫn
“là mình”, vẫn quyết giữ “bản lĩnh”, “phong cách” của mình!

Ai cũng biết về nguyên tắc của sự hài hoà: có những cái, những việc trong
hoàn cảnh này là phù hợp, là tốt, nhưng trong hoàn cảnh khác đôi khi lại trở
nên xấu, thậm chí đáng lên án.
Nghĩ thật bất công cho nhân vật Hoàng trong truyện ngắn “Đôi mắt” của
Nam Cao. Vốn là người yêu nước (tản cư kháng chiến, tôn kính Cụ Hồ,
muốn góp sức cho cách mạng…) nhưng lại bị “đánh” cho “tơi tả” bởi anh ta
mặc dù đi tản cư nhưng vẫn giữ nếp sống sang trọng, “trưởng giả” như ăn
mía ướp hoa bưởi, ngủ màn trắng tinh, chăn đệm thơm phức, đọc sách Tam
quốc…Cũng là những người đó, mới phê phán anh Hoàng nào là “ích kỉ,”
“lạc lõng”, “xa rời quần chúng”, “thiếu cái tâm”, “coi kháng chiến không
phải là việc của mình”…thì giờ đây họ quay lại ngợi ca bà Hiền, nhân vật có
lối sống, cách ứng xử tương tự là “lịch lãm, sang trọng, kết tinh văn hoá Hà
Nội nghìn năm”! Xin mọi người hãy xem lại những cuốn “Bài văn chọn lọc”
hay “Bài văn mẫu” xuất bản rất nhiều cách đây một vài năm sẽ thấy. “Rồi ra
thay bậc đổi ngôi. Dám xin gửi lại một lời cho minh”!

Liệu khi học sinh hỏi về so sánh cách đánh giá giữa hai nhân vật, về mục
đích giáo dục lòng nhân ái, chia sẻ với Tổ quốc, với con người trong gian
khó, hoạn nạn thì giáo viên chúng tôi biết ăn nói ra sao?

Các tác giả SGK còn chứng tỏ “đẳng cấp” “tán” của mình khi ca ngợi bà
Hiền biết “kế hoạch hoá gia đình” sau khi đã sinh được 5 con và đã 40 tuổi!
Và họ cho rằng đó là “một quyết định khác người”, với quan niệm không tin
“Trời sinh voi sinh cỏ”, thể hiện “tình yêu sáng suốt của người mẹ giàu tự
trọng…”. Thật “nhất quán”, bà Hiền đúng là một nhân vật “giàu lòng tự

trọng” và “sáng suốt” từ đầu đến cuối, trong bất cứ hoàn cảnh nào!


Và như để biện hộ cho những biểu hiện có phần sơ sài của tính cách nhân
vật so với những phẩm chất của con người Việt Nam truyền thống, SGV nêu
vấn đề “sự thay đổi quan niệm nghệ thuật về con người” của Nguyễn Khải
thể hiện qua tác phẩm, sách bài tập (SBT) Ngữ văn (nâng cao) viết: “Văn
học Việt Nam suốt thời kì kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mĩ
đã chủ yếu trình bày con người từ nhãn quan giai cấp, lấy lợi ích giai cấp
làm tiêu chuẩn soi ngắm con người (các tác phẩm Vợ chồng A Phủ, Đối mặt,
Rừng xà nu, Mảnh trăng cuối rừng, Những đứa con trong gia đình…là ví dụ
tiêu biểu)(…) Vẻ đẹp của “một người Hà Nội” toát lên từ điểm nhìn thế sự,
hướng tới khẳng định con người ở góc độ văn hoá” (trang 31). Theo chúng
tôi, các tác giả SBT đã nhầm lẫn, họăc cố tình đánh đồng khái niệm “giai
cấp” với khái niệm “công dân” (hay “dân tộc”). Chính các vị trong SGK đã