Địa danh có thành tố gốc tiếng dân tộc thiểu số ở tỉnh Tuyên Quang (Trên cứ liệu 4 huyện Chiêm Hóa, Lâm Bình, Nà Hang, Sơn Dương) (LA tiến sĩ)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

DƢƠNG THỊ NGỮ

ĐỊA DANH CÓ THÀNH TỐ GỐC
TIẾNG DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TỈNH TUYÊN QUANG
(trên cứ liệu 4 huyện: Chiêm Hóa, Lâm Bình,
Nà Hang, Sơn Dƣơng)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ
VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2017


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

DƢƠNG THỊ NGỮ

ĐỊA DANH CÓ THÀNH TỐ GỐC
TIẾNG DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TỈNH TUYÊN QUANG
(trên cứ liệu 4 huyện: Chiêm Hóa, Lâm Bình,
Nà Hang, Sơn Dƣơng)
Chuyên ngành: Ngôn ngữ Việt Nam
Mã ngành: 62 22 01 02

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ
VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. PHẠM VĂN HẢO

THÁI NGUYÊN - 2017


i

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số
liệu, kết quả được nêu trong luận án là trung thực và chưa được ai công bố
trong bất kỳ công trình khoa học nào.
Thái Nguyên, tháng 08 năm 2017
Tác giả

Dƣơng Thị Ngữ


ii

LỜI CẢM ƠN
Tôi xin gửi lời cảm ơn đến các thầy cô trong Khoa Ngữ văn và Phòng
Đào tạo, Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên cùng các thầy cô
giáo ở Viện Ngôn ngữ học, Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam,
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân
văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đã tận tình giảng dạy, luôn động viên, nhiệt
tình giúp đỡ và tạo điều kiện tốt nhất cho tôi suốt quá trình học tập.
Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Phạm Văn Hảo,
người thầy mẫu mực cho tôi tri thức, kinh nghiệm, niềm say mê nghiên cứu
để hoàn thành luận án này.
Tôi xin gửi lời cảm chân thành, sâu sắc tới lãnh đạo trường Đại học
Tân Trào, Khoa Khoa học xã hội và Nhân văn Trường Đại học Tân Trào, tỉnh

Tuyên Quang và các anh, chị, em, bạn bè đồng nghiệp đã tạo điều kiện cho tôi
được học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án.
Cuối cùng, tôi xin cảm ơn bạn bè và người thân trong gia đình đã tiếp
sức cho tôi, giúp tôi có được kết quả như hôm nay.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
Thái Nguyên, tháng 08 năm 2017
Tác giả

Dƣơng Thị Ngữ


iii

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii
MỤC LỤC ........................................................................................................ iii
BẢNG KÍ HIỆU CHỮ VIÊT TẮT .................................................................. iv
DANH MỤC CÁC BẢNG................................................................................ v
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ .......................................................................... vi
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 2
3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 2
4. Nguồn tư liệu của luận án ............................................................................. 4
5. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................... 5
6. Ý nghĩa của đề tài .......................................................................................... 5
7. Bố cục của luận án ........................................................................................ 6
Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CỞ SỞ
LÝ LUẬN, THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ........................................................ 8

1.1. Tổng quan nghiên cứu về địa danh ............................................................ 8
1.1.1. Trên thế giới ............................................................................................ 8
1.1.2. Ở Việt Nam ........................................................................................... 10
1.2. Một số vấn đề về lý thuyết ....................................................................... 14
1.2.1. Khái quát chung về định danh ngôn ngữ .............................................. 15
1.2.2. Khái niệm địa danh ............................................................................... 16
1.2.3. Phân loại địa danh ................................................................................. 19
1.2.4. Chức năng của địa danh ........................................................................ 22
1.2.5. Vị trí địa danh học trong ngôn ngữ học ................................................ 23
1.2.6. Một số vấn đề về ngôn ngữ và văn hóa................................................. 25


iv

1.3. Cơ sở thực tiễn ......................................................................................... 27
1.3.1. Khái quát về tỉnh Tuyên Quang ............................................................ 27
1.3.2. Vài nét về địa bàn nghiên cứu ............................................................... 30
1.4. Tiểu kết ..................................................................................................... 40
Chƣơng 2: ĐẶC ĐIỂM ĐỊA DANH CÓ THÀNH TỐ GỐC TIẾNG
DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TỈNH TUYÊN QUANG .................................... 42
2.1. Dẫn nhập .................................................................................................. 42
2.2. Kết quả thu thập và phân loại địa danh có thành tố gốc dân tộc thiểu
số ở Tuyên Quang ........................................................................................... 42
2.2.1. Kết quả thu thập địa danh ..................................................................... 42
2.2.2. Phân loại địa danh ................................................................................. 43
2.3. Cấu trúc phức thể địa danh....................................................................... 49
2.3.1. Cấu trúc của thành tố chung .................................................................. 52
2.3.2. Cấu trúc của thành tố riêng ................................................................... 62
2.4. Phương thức định danh trong địa danh có nguồn gốc tiếng DTTS ở
tỉnh Tuyên Quang ............................................................................................ 74

2.4.1. Phương thức tự tạo ................................................................................ 75
2.4.2. Phương thức chuyển hóa ....................................................................... 78
2.4.3. Đặc điểm định danh xét theo các kiểu ngữ nghĩa trong định danh
ngôn ngữ .......................................................................................................... 81
2.5. Đặc trưng văn hóa trong địa danh được thể hiện qua các thành tố cấu
tạo của địa danh ............................................................................................... 83
2.5.1. Đặc trưng văn hóa được thể hiện qua các thành tố chung .................... 83
2.5.2. Đặc trưng văn hóa được thể hiện qua thành tố riêng ............................ 86
2.6. Tiểu kết ..................................................................................................... 95
Chƣơng 3: THỰC TRẠNG CHÍNH TẢ ĐỊA DANH CÓ THÀNH
TỐ GỐC TIẾNG DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TUYÊN QUANG ................ 98


v

3.1. Dẫn nhập .................................................................................................. 98
3.2. Thực trạng sử dụng địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS ở tỉnh
Tuyên Quang ................................................................................................... 98
3.2.1. Tình hình chung về sử dụng địa danh ................................................... 98
3.2.2. Các địa danh sử dụng thống nhất .......................................................... 99
3.2.3.Các địa danh sử dụng không thống nhất .............................................. 100
3.3. Một số nguyên nhân và giải pháp .......................................................... 122
3.3.1. Nguyên nhân của cách viết không thống nhất .................................... 122
3.3.2. Một số giải pháp .................................................................................. 131
3.4. Tiểu kết ................................................................................................... 140
KẾT LUẬN .................................................................................................. 142
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ
LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ..................................................... 147
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 148
PHẦN PHỤ LỤC......................................................................................... 161

iv

BẢNG KÍ HIỆU CHỮ VIÊT TẮT
Chữ viết tắt

Chữ viết đầy đủ

BĐ 2009

Bản đồ địa hình tỉnh Tuyên Quang năm 2009

BDDHC huyện

Bản đồ hành chính các huyện: Chiêm Hóa, Lâm Bình,
Nà Hang, Sơn Dương

BĐTQ 2014

Bản đồ hành chính tỉnh Tuyên Quang năm 2014

CTGT

Công trình giao thông

CTNT

Công trình nhân tạo

ĐHTN

Địa hình tự nhiên

Địa danh gốc DTTS Địa danh gốc dân tộc thiểu số ở tỉnh Tuyên Quang
DM2014

Danh mục địa danh dân cư, sơn văn, thủy văn, kinh tế xã hội tỉnh Tuyên Quang năm 2014

DTTS

Dân tộc thiểu số

ĐVDC

Đơn vị dân cư

ĐVTN

Đơn vị tự nhiên

TLTK

Tài liệu tham khảo

TTC

Thành tố chung

TTR

Thành tố riêng

VBK

Các văn bản khác trong TLTK

CH

Huyện Chiêm Hóa

LB

Huyện Lâm Bình

NH

Huyện Nà Hang

SD

Huyện Sơn Dương


v

DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1: Âm đầu trong tiếng Tày .................................................................. 33
Bảng 1.2: Âm chính trong tiếng Tày............................................................... 35
Bảng 1.3: Âm cuối trong tiếng Tày................................................................. 35

Bảng 1.4: Thanh điệu trong tiếng Tày ............................................................ 36
Bảng 2.1. Kết quả thu thập địa danh ............................................................... 43
Bảng 2.2: Địa danh tự nhiên ........................................................................... 44
Bảng 2.3: Địa danh không tự nhiên ................................................................ 45
Bảng 2.4: Kết quả phân loại địa danh ............................................................. 46
Bảng 2.5: Mô hình phức thể địa danh ............................................................. 51
Bảng 2.6. Cấu trúc phức thể địa danh ............................................................. 51
Bảng 2.7: Đặc điểm cấu tạo của các thành tố chung ...................................... 53
Bảng 2.8. Thành tố chung có gốc tiếng DTTS ............................................... 54
Bảng 2.9: Mô hình cấu trúc phức thể địa danh khi thành tố chung chuyển
hóa thành yếu tố thứ nhất trong thành tố riêng ............................. 59
Bảng 2.10: Mô hình cấu trúc phức thể địa danh khi thành tố chung
chuyển hóa thành yếu tố thứ hai trong thành tố riêng .................. 59
Bảng 2.11: Thống kê thành tố riêng theo kiểu cấu tạo ................................... 67
Bảng 3.1. Điạ danh sử dụng thống nhất .......................................................... 99
Bảng 3.2: Viết không thống nhất âm đầu“b” ................................................ 101
Bảng 3.3: Viết không thống nhất do lỗi chính tả .......................................... 104
Bảng 3.4: Viết không thống nhất chữ “ch” với “tr”...................................... 105
Bảng 3.5: Viết không thống nhất “p” với “ph” ............................................. 106
Bảng 3.6: Viết không thống nhất “a” với “ă” ............................................... 109
Bảng 3.7: Viết không thống nhất chữ “a” với “â” ........................................ 110
Bảng 3.8: Viết không thống nhất chữ “ă”với “â” ......................................... 111


vi

Bảng 3.9: Viết không thống nhất “o” và “oo” .............................................. 113
Bảng 3.10: Viết không thống nhất “uô”........................................................ 114
Bảng 3.11: Viết không thống nhất âm cuối .................................................. 118
Bảng 3.12: Viết không thống nhất thanh ngã với thanh các khác ................ 119

Bảng 3.13: Viết không thống nhất thanh hỏi với thanh khác ....................... 120
Bảng 3.14: Viết không thống nhất thanh ngã với thanh nặng ...................... 120
Bảng 3.15: Viết không thống nhất về từ vựng .............................................. 121
Bảng 3.16: Viết địa danh không thống nhất do dịch nghĩa........................... 122


vi

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ
Biểu đồ 2.1: Kết quả phân loại địa danh theo tiêu chí ngôn ngữ .................... 48
Biểu đồ 2.2: Sự chuyển hóa địa danh .............................................................. 57
Biểu đồ 2.3: Thống kê thành tố riêng theo số lượng các yếu tố ..................... 63
Biểu đồ 2.4: Thành tố riêng cấu tạo đơn ......................................................... 69
Biểu đồ 2.5: Thành tố riêng có cấu tạo phức .................................................. 71


1

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Ngôn ngữ học có nhiều chuyên ngành, trong đó có Địa danh học
(Toponymie), thuộc từ vựng học, là ngành khoa học chuyên nghiên cứu về
nguồn gốc, cấu tạo, ngữ nghĩa, sự biến đổi, phân bố và sử dụng của địa
danh. Nghiên cứu địa danh là tìm hiểu về các mặt của định danh, đồng thời
hiểu được ngôn ngữ, văn hóa của một vùng miền nói riêng và của một dân
tộc nói chung.
1.2. Tuyên Quang là tỉnh thuộc khu vực miền núi phía Bắc của Việt
Nam, nơi có nhiều dân tộc sinh sống cộng cư, trong đó, đồng bào dân tộc
thiểu số (DTTS) chiếm 50% dân số của toàn tỉnh. Địa danh ở Tuyên Quang
là do người Kinh, người Tày, người Nùng, người Dao, người Mông, người

Cao Lan, người Sán Chí… đặt ra bằng chính ngôn ngữ của mỗi tộc người.
Chính vì thế, nghiên cứu địa danh có thành gốc tiếng dân tộc thiểu số ở
Tuyên Quang là tập trung tìm hiểu địa danh thuộc các nhóm ngôn ngữ
DTTS khác nhau, trong đó nhóm Tày, Nùng chiếm đa số. Địa danh có thành
tố gốc tiếng dân tộc thiểu số là những địa danh bằng tiếng Việt, được hình
thành từ gốc vốn là ngôn ngữ DTTS của cộng đồng cư dân tại Tuyên Quang.
Các đặc điểm về ngôn ngữ DTTS hàm chứa trong bản thân địa danh,
theo tiến trình lịch sử, các địa danh này ở Tuyên Quang có thể xuất hiện, biến
đổi một phần hay biến đổi hoàn toàn. Nghiên cứu địa danh có thành tố gốc
tiếng DTTS ở Tuyên Quang sẽ thấy được quá trình biến đổi đó gắn với những
đặc điểm lịch sử - văn hóa của người DTTS trên địa bàn. Từ đó, luận án
không chỉ tìm hiểu mối quan hệ giữa địa danh với văn hóa của đồng bào
DTTS mà còn làm rõ được mối quan hệ giữa tiếng DTTS với tiếng Việt.
1.3. Hiện nay, việc nghiên cứu địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS ở
tỉnh Tuyên Quang theo hướng ngôn ngữ học còn ít, chưa hệ thống. Vì những


2

lí do trên nên chúng tôi chọn đề tài: Địa danh có thành tố gốc tiếng dân tộc
thiểu số tỉnh Tuyên Quang (trên cứ liệu 4 huyện: Chiêm Hóa, Lâm Bình, Nà
Hang, Sơn Dương) để nghiên cứu.
2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là các địa danh có thành tố gốc
tiếng DTTS ở tỉnh Tuyên Quang.
2.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi nghiên cứu là khảo sát, nghiên cứu các tư liệu địa danh có
thành tố gốc tiếng DTTS ở tỉnh Tuyên Quang. Về không gian địa lý, ở tỉnh
Tuyên Quang, các dân tộc thiểu số tập trung chủ yếu ở các huyện Chiêm

Hóa, Lâm Bình, Nà Hang và huyện Sơn Dương. Tại các huyện này, cư dân
chủ yếu nói ngôn ngữ Tày - Nùng, một số ít nói tiếng Mông, tiếng Dao nên
cứ liệu địa danh luận án khảo sát chủ yếu là các địa danh có thành tố gốc
ngôn ngữ Tày - Nùng, thuộc nhóm ngôn ngữ Tày - Thái trong trong ngữ hệ
Thái - Kađai.
Những địa danh ở ngoài phạm vi trên, những địa danh tiếng Việt tạm
thời không nằm trong giới hạn tư liệu nghiên cứu của chúng tôi.
3. Phƣơng pháp nghiên cứu
Trong luận án, tác giả sử dụng các phương pháp chủ yếu sau:
- Phương pháp điều tra điền dã là phương pháp chính để thu thập tài
liệu, tìm hiểu việc sử dụng từ ngữ chỉ địa danh qua cách gọi dân dã của các
DTTS bản địa; tìm hiểu thói quen sử dụng địa danh trong giao tiếp. Trên cứ
liệu thu thập được ở các tài liệu, tư liệu, chúng tôi tiến hành chọn lọc những
trường hợp một địa danh có nhiều tên gọi khác nhau. Chúng tôi tiến hành điều
tra điền dã những địa danh cụ thể ở các huyện trong không gian phạm vi


3

nghiên cứu để thu thập những tư liệu về địa danh về nhiều mặt, từ đó có cái
nhìn toàn diện và sâu sắc về những địa danh khảo sát. Đồng thời, phân loại
địa danh theo những tiêu chí nhất định và cho kết quả về loại địa danh, xác
định ý nghĩa của địa danh. Với những địa danh chưa rõ ràng về nghĩa, luận án
truy tìm nguồn gốc, ý nghĩa của chúng. Việc làm đó cung cấp thông tin về ý
nghĩa lịch sử, văn hóa ẩn chứa trong địa danh.
Cách thức, thao tác điều tra điền dã bằng gặp gỡ trao đổi với các cơ
quan, chính quyền tại địa bàn nghiên cứu; gặp và phỏng vấn những cộng tác
viên là những cán bộ văn hóa xã, thôn, các già làng, trưởng bản, người dân,
các vị lão thành cách mạng, các trí thức trên địa bàn nghiên cứu.
- Phương pháp miêu tả:

Từ việc thu thập hệ thống địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS ở tỉnh
Tuyên Quang, từ các nguồn dữ liệu đã khảo sát, luận án tập hợp và phân loại
các địa danh theo các tiêu chí địa danh địa hình thiên nhiên, địa danh đơn vị
dân cư và địa danh công trình nhân tạo. Đồng thời, luận án cũng tiến hành
miêu tả đặc điểm cấu trúc và đặc điểm ngữ nghĩa của phức thể địa danh, của
từng thành tố trong phức thể địa danh.
Ngoài hai phương pháp nghiên cứu chính, luận án còn sử dụng hướng
tiếp cận liên ngành: luận án tiếp cận địa danh có thành tố gốc tiếng dân tộc
thiểu số ở tỉnh Tuyên Quang bằng nhiều hình thức, dựa trên dữ liệu của nhiều
chuyên ngành như Ngôn ngữ học với Văn hóa học, Sử học, Xã hội học.
- Các thủ pháp được áp dụng:
+Thống kê - phân loại: trên cơ sở thu thập số liệu từ các nguồn tư liệu
và tư liệu điền dã, luận án tập hợp và thống kê địa danh theo những kiểu loại,
những tiêu chí khác nhau và quy về những nhóm địa danh. Từ đó tính tỷ lệ,
mức độ từng loại địa danh và nhận ra tính phổ biến của địa danh.


4

+ Phân tích ngữ nghĩa: luận án phân tích đặc điểm ngữ nghĩa của địa
danh dựa trên kết quả khảo sát thực tế, từ đó quy về các kiểu ngữ nghĩa mà
địa danh phản ánh.
+ So sánh - đối chiếu: Luận án nhằm thu thập từ ngữ chỉ địa danh,
miêu tả cấu trúc và phương thức định danh của địa danh có thành tố gốc
tiếng DTTS ở các huyện có đồng bào dân tộc thiểu số sống tập trung ở tỉnh
Tuyên Quang (trong tương quan so sánh với ngôn ngữ toàn dân). Từ đó,
luận án đưa ra các giải pháp để việc sử dụng địa danh có thành tố gốc tiếng
DTTS ở tỉnh Tuyên Quang được nhất quán. Vì vậy, thủ pháp so sánh đối
chiếu được coi là một trong những thủ pháp quan trọng được vận dụng khi
thực hiện đề tài này.

+ Phân tích - tổng hợp: Dựa vào các cứ liệu ngôn ngữ, đặc điểm tâm lí
của tộc người và quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hoá, nghiên cứu một số địa
danh để tìm hiểu xuất xứ, nguồn gốc của một số địa danh tiêu biểu có thành tố
gốc tiếng DTTS ở các huyện có đồng bào dân tộc thiểu số sống tập trung của
tỉnh Tuyên Quang.
+ Khảo sát bản đồ: luận án khảo sát cách viết các địa danh có thành tố
gốc tiếng DTTS trên các loại bản đồ như: Bản đồ địa hình tỉnh Tuyên Quang
năm 2009; Bản đồ tỉnh Tuyên Quang năm 2014: Bản đồ hành chính các
huyện Chiêm Hóa, Lâm Bình, Nà Hang, Sơn Dương.
4. Nguồn tƣ liệu của luận án
Nguồn tư liệu chủ yếu của chúng tôi là tư liệu điền dã. Chúng tôi tiến
hành khảo sát nhiều đợt, ở nhiều địa bàn khác nhau để tìm hiểu, nghiên cứu
về các địa danh tại các huyện có đồng bào dân tộc thiểu số sống tập trung của
tỉnh Tuyên Quang. Từ đó, chúng tôi thu được kết quả về nguồn gốc, ý nghĩa,
quá trình hình thành, sự thay đổi của các địa danh.


5

Nguồn tư liệu quan trọng sử dụng trong luận án là tài liệu như Bản đồ
tỉnh Tuyên Quang, Bản đồ các loại của các huyện Chiêm Hóa, huyện Lâm
Bình, huyện Nà Hang, huyện Sơn Dương; Danh mục các đơn vị hành chính,
sơn văn, thủy văn; các kết quả điều tra hộ khẩu, hộ tịch, điều tra dân số; các tài
liệu về kinh tế - xã hội của tỉnh Tuyên Quang. Trên cơ sở đó, luận án thu được
1176 địa danh có thành tố gốc tiếng dân tộc thiểu số.
Ngoài ra, luận án kế thừa các kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học
viết về Tuyên Quang đã được công bố.
5. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
5.1. Mục đích nghiên cứu
Thông qua nghiên cứu địa danh có thành tố gốc tiếng dân tộc thiểu số ở

tỉnh Tuyên Quang, luận án góp phần soi sáng vấn đề địa danh của lý luận ngôn
ngữ và giải quyết vấn đề chính tả địa danh trong thực tế.
5.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tìm hiểu các vấn đề lí luận xung quanh địa danh học.
- Khảo sát, điều tra điền dã hệ thống địa danh có thành tố gốc tiếng
DTTS ở các loại hình địa lý khác nhau trên địa bàn nghiên cứu.
- Miêu tả, thống kê, phân tích địa danh để làm rõ đặc điểm cấu tạo
và phương thức định danh địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS ở tỉnh
Tuyên Quang.
- Tìm hiểu sự phản ánh ý nghĩa của địa danh có thành tố gốc tiếng
DTTS ở tỉnh Tuyên Quang.
- Chỉ ra thực trạng cách viết, cách đọc các địa danh có thành tố gốc tiếng
DTTS ở tỉnh Tuyên Quang và đề xuất một số giải pháp để sử dụng các địa danh
một cách thống nhất và viết đúng chính tả trên các văn bản tiếng Việt.
6. Ý nghĩa của đề tài
- Ý nghĩa khoa học:


6

Luận án góp phần vào việc làm giàu cho vốn tri thức về địa danh học ở
Việt Nam trên cơ sở tìm hiểu, nghiên cứu địa danh Việt có thành tố gốc tiếng
DTTS ở Tuyên Quang.
Luận án chỉ ra một số đặc trưng của địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS
ở Tuyên Quang qua nghiên cứu đặc điểm địa danh. Đồng thời, kết quả nghiên
cứu sẽ là tư liệu cho việc nghiên cứu lịch sử văn hóa của địa phương.
- Ý nghĩa thực tiễn:
Luận án giúp cho đồng bào dân tộc thiểu số ở Tuyên Quang hiểu rõ các
đặc trưng văn hóa và ngôn ngữ qua địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS trên
chính quê hương mình. Luận án giúp cho độc giả hiểu được vốn từ ngữ chỉ

địa danh của đồng bào DTTS ở Tuyên Quang, từ đó hiểu được đặc điểm lịch
sử, văn hóa của Tuyên Quang.
Luận án góp phần làm phong phú thêm về mặt tư liệu văn hoá của
DTTS trên địa bàn toàn tỉnh.
Luận án góp phần cho việc sử dụng thống nhất địa danh có thành tố gốc
tiếng DTTS ở Tuyên Quang.
Luận án cũng góp phần cho việc biên soạn sách Từ điển Bách khoa tên
riêng Tuyên Quang, cho việc viết báo và làm bản đồ về chuẩn hóa địa danh ở
địa phương.
7. Bố cục của luận án
Luận án ngoài phần Mở đầu và Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ
lục, nội dung chính bao gồm 3 chương như sau:
Chƣơng 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận, thực tiễn
của đề tài.
Chƣơng 2: Đặc điểm địa danh có thành tố gốc tiếng dân tộc thiểu số ở
tỉnh Tuyên Quang.


7

Chƣơng 3: Thực trạng chính tả địa danh có thành tố gốc tiếng dân tộc
thiểu số ở tỉnh Tuyên Quang.


8

Chƣơng 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CỞ SỞ LÝ LUẬN,
THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
1.1. Tổng quan nghiên cứu về địa danh

1.1.1. Trên thế giới
Nghiên cứu về địa danh trên thế giới xuất hiện sớm cùng với sự hình
thành và phát triển của ngành địa danh học và được chú ý nhiều vào những năm
80 của thế kỉ XIX.
Những công trình đầu tiên nghiên cứu về địa danh trên thế giới có thể kể
đến là “Địa danh học” của J.J.Egli (Thụy Sĩ) công bố vào năm 1872; “Địa danh
học” của J.W.Nagl (Áo) công bố vào năm 1903 (dẫn theo [102, tr.2]; tác giả
người Pháp A.Dauzat có “Nguồn gốc và sự phát triển của địa danh” (1926) và
“Địa danh học Pháp” (1948) [151]. Nghiên cứu địa danh theo hướng nghiên
cứu ngôn ngữ địa danh học, địa lý địa danh học và lịch sử địa danh học
được các tác giả phương Tây chú trọng. Có nhiều công trình nghiên cứu về
địa danh được công bố, tiêu biểu là các công trình: “Địa lý từ nguyên học”
(1835) của T.A.Gibson; “Từ và các địa điểm hay sự minh họa có tính
nguyên lai về lịch sử, dân tộc học và địa lý học” (1864) của tác giả I Ssac
Taylor, v.v; Qua các công trình nghiên cứu này, “cơ sơ lý thuyết đã được xác
lập: đối tượng của địa danh học đã được xác định, sự phân loại địa danh tương
đối hợp lý, phương pháp nghiên cứu đã mang tính khoa học” [56, tr.22].
Các công trình “Les noms de lieux” (1965) của Charles Rostaing [152]
“Các tên gọi, một khảo sát về việc đặt tên địa điểm” (1958) của George,
“Thực hành địa danh học” (1977) của P.E.Raper đã đánh dấu sự phát triển
của ngành Địa danh học. Trong đó, đáng chú ý là Charles Rostaing (Pháp)


9

trong tác phẩm: “Les noms de lieux” [152,tr.9] đã nêu ra hai nguyên tắc
nghiên cứu địa danh. Đó là phải tìm ra các hình thức cổ của các từ cấu tạo nên
và muốn biết từ nguyên của địa danh thì phải dựa trên kiến thức ngữ âm học
địa phương.
Như vậy, những công trình nghiên cứu về địa danh trong giai đoạn hình

thành ngành địa danh học đã nhìn nhận địa danh dưới con mắt của nhiều
ngành khoa học khác nhau. Ở mỗi phương diện ấy, các tác giả đều có những
đóng góp cho địa danh học - một ngành khoa học có tính chất liên ngành.
Nghiên cứu của các nhà địa danh học Nga đã đánh dấu một bước phát
triển mới cho địa danh học. Có thể kể tên tác giả E.M.Murzaev với Những
khuynh hướng nghiên cứu địa danh học; A.Kapenko với Bàn về địa danh học
đồng đại; A.I.Popôv với Những nguyên tắc cơ bản của công tác nghiên cứu địa
danh, Chto takoe toponimika? (Địa danh học là gì) của A.V. Superanskaja (dẫn
theo [56, tr.22])…
Các tác giả Nga đã đặt nền tảng đầu tiên cho việc xây dựng hệ thống lí
luận về địa danh học. Đặc biệt A.V.Superanskaia với Địa danh học là gì
(1985) [105] đã đặt ra những vấn đề vừa mang tính cụ thể vừa mang tính khái
quát cao về địa danh học. Tác giả đã trình bày cách hiểu về khái niệm địa
danh, đi sâu vào những vấn đề thiết thực liên quan đến việc phân tích địa
danh. A. V. Superanskaja đã đưa ra khái niệm địa danh, phân loại địa danh
theo cách của mình. Tác giả đã mở rộng hơn cách nhìn nhận về địa danh và
rất chi tiết, cụ thể khi chia địa danh thành 8 loại: tên gọi của các điểm dân cư;
tên gọi các con sông; tên gọi núi non; tên gọi công trình trong thành phố; tên
gọi các đường phố; tên gọi quảng trường; tên gọi mạng lưới giao thông; tên
gọi địa điểm phi dân cư nhỏ. Không những thế, công trình Địa danh học là gì
còn nêu lên đặc tính liên tục của tên gọi địa danh, không gian tên riêng và các
loại địa danh (địa danh kí hiệu, địa danh mô tả, địa danh ước vọng) cũng như


10

tên gọi các đối tượng địa lí theo địa hình. Địa danh học là gì là một công trình
khoa học có giá trị, đã tổng kết những kết quả nghiên cứu mới, là cơ sở chắc
chắn cho các công trình nghiên cứu về địa danh học tiếp theo.
Qua các công trình nghiên cứu trên, chúng tôi nhận thấy địa danh trên

thế giới được tìm hiểu ở các góc độ khái quát về lý thuyết địa danh như khái
niệm, phân loại, phân tích địa danh và mối quan hệ giữa địa danh học với các
ngành khoa học xã hội khác. Đây chắc chắn là cơ sở quan trọng về mặt lý
thuyết cho các nghiên cứu về lĩnh vực này ở Việt Nam.
1.1.2. Ở Việt Nam
Ở Việt Nam, địa danh trở thành hiện tượng được quan tâm nghiên cứu
vào khoảng giữa thế kỉ XX. Cho đến nay, nghiên cứu về địa danh được thực
hiện theo nhiều hướng khác nhau.
Nghiên cứu địa danh theo hướng tiếp cận địa lý - lịch sử - văn hóa có
các tác giả như: Nguyễn Văn Âu, Bùi Thiết, Nguyễn Dược, Trung Hải,
Nguyễn Như Ý... Những nghiên cứu về địa danh dưới góc nhìn địa lý - lịch
sử - văn hóa của các tác giả trên đây đều hệ thống hóa các địa danh hoặc
nghiên cứu địa danh với những lớp địa dnah gắn với vùng địa lý cụ thể. Theo
hướng nghiên cứu này có thể kể tên các công trình nghiên cứu có thể kể tên
là: Địa danh Việt Nam (1993) [4], Một số vấn đề địa danh học Việt Nam
(2000) [5] của Nguyễn Văn Âu; tác giả Bùi Thiết có Địa danh văn hóa Việt
Nam (1999) [120]; năm 2001 đồng tác giả Nguyễn Dược và Trung Hải xuất
bản Sổ tay địa danh Việt Nam [34]; Nguyễn Như Ý (chủ biên) với Từ điển địa
danh văn hóa và lịch sử Việt Nam (2011) [146]; tác giả Đỗ Hữu Thích
(trưởng ban biên tập) với công trình Địa chí Thanh Hoá, tập 1. Địa lý và lịch
sử (2000); tác giả Đinh Xuân Vịnh với Sổ tay địa danh Việt Nam (2002) đã
khái quát những địa danh ở hầu hết các khu vực của Việt Nam.
Tác giả Nguyễn Văn Âu [4], [5] đưa ra khái niệm địa danh, cách hiểu
và phân tích địa danh theo hướng địa lý. Theo tác giả thì “địa danh học là một


11

môn khoa học chuyên nghiên cứu về tên địa lí của các địa phương. Tác giả
chia địa danh Việt Nam thành ba cấp: loại, kiểu, dạng. Ở “loại” địa danh, tác

giả chia làm hai loại: địa danh tự nhiên và địa danh kinh tế - xã hội. Ở “kiểu”
địa danh, tác giả chia thành bảy kiểu: thủy danh, lâm danh, sơn danh, làng xã,
huyện thị, tỉnh, thành phố, quốc gia và mười hai dạng: sông ngòi, hồ đầm, đồi
núi, hải đảo, rừng rú, truông - trảng, làng - xã, huyện - quận, thị trấn, tỉnh,
thành phố, quốc gia. Ở “dạng” địa danh, theo tác giả có 13 dạng địa danh từ
sông ngòi, hồ đầm, đồi núi đến các đơn vị dân cư như làng xã, huyện quận, thị
trấn, tỉnh, thành phố, quốc gia. Đây là cách phân chia địa danh phức tạp và dễ
gây nhầm lẫn, chẳng hạn như giữa các “kiểu” và các “dạng” địa danh có sự
chồng chéo, khó phân biệt.
Nguyễn Như Ý cùng với các tác giả Nguyễn Thanh Chương, Bùi
Thiết [146] tổng hợp 5000 địa danh lịch sử văn hóa Việt Nam. Các tác giả
phân chia thành 5 nhóm địa danh như: những địa danh có các di tích lịch sử
văn hoá; những địa danh gắn với những di chỉ khảo cổ học đã được phát
hiện và miêu tả, ghi chép trong các sách báo, tạp chí hoặc các thông
báo khảo cổ học; những địa danh là các thắng cảnh nổi tiếng; những địa
danh là các làng nghề truyền thống, các làng hội, làng danh nhân; những
địa danh hành chính từ cấp tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương với các
số liệu về diện tích, dân số, các quận, huyện, thị xã… Công trình là một
nguồn tư liệu lớn về địa danh, cung cấp một cách tổng quan về các địa
danh lịch sử, văn hóa của Việt Nam cho người đọc. Thành phố Hải Phòng
có“Từ điển bách khoa địa danh Hải Phòng” (1998) đã tập hợp hàng ngàn
địa danh của thành phố dưới dạng từ điển bách khoa.
Một số công trình nghiên cứu về địa danh miền Trung như Quảng Nam
Đà Nẵng, xưa và nay của tác giả Thái Nhân Hòa do Nhà xuất bản Đà Nẵng ấn
hành năm 1996. Nhà xuất bản Giáo dục xuất bản Sổ tay địa danh du lịch các


12

tỉnh Trung Trung Bộ năm 1997. Tác giả Thanh Tâm có bài Tìm hiểu địa danh

thành phố Huế in trên Tạp chí Sông Hương năm 1996. Ủy ban nhân dân tỉnh
Quảng Ngãi có sách “Từ điển địa danh Quảng Ngãi” (2013)…
Nghiên cứu địa danh theo hướng ngôn ngữ học
Đến những năm 60 của thế kỉ XX, cùng với sự phát triển của ngành địa
danh học trên thế giới, vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam có những
bước chuyển mình. Bài viết “Mối quan hệ về ngôn ngữ cổ đại Đông Nam Á
qua một vài tên sông” của tác giả Hoàng Thị Châu (1964) đánh dấu cho bước
chuyển đó. Nghiên cứu địa danh theo hướng ngôn ngữ đã hình thành và phát
triển. Các tác giả đại diện cho hướng nghiên cứu này là: Lê Trung Hoa,
Nguyễn Kiên Trường, Từ Thu Mai, Phan Xuân Đạm, v.v... Những năm gần
đây, địa danh học thực sự trở thành một đối tượng nghiên cứu của ngôn ngữ
học và có rất nhiều công trình nghiên cứu về các địa danh.
Tác giả Lê Trung Hoa với hàng loạt công trình nghiên cứu về địa danh
[52], [53], [54], [55], [56], [57], [58], đặc biệt là công trình nghiên cứu địa danh
thành phố Hồ Chí Minh (luận án tiến sĩ và phát triển thành chuyên luận) (2002)
[52]. Với các công trình đó, tác giả chỉ ra và phân tích về ý nghĩa và nguồn gốc
địa danh; ý nghĩa, nguồn gốc và quá trình phát triển của địa danh; vấn đề đô thị
hóa và quá trình phát triển của địa danh. Lê Trung Hoa trình bày một cách hệ
thống những vấn đề về địa danh như: định nghĩa địa danh, nguyên tắc và
phương pháp nghiên cứu địa danh, phân loại địa danh [52]. Đây là công trình
quan trọng nghiên cứu về địa danh dưới góc độ ngôn ngữ học.
Tiếp đó, các luận án nghiên cứu về địa danh như: Luận án tiến sĩ Khảo
sát điạ danh ở thành phố Hải Phòng của Nguyễn Kiên Trường (1996) [132];
Luận án Nghiên cứu địa danh Quảng Trị của tác giả Từ Thu Mai (2004) [81] ;
tác giả Trần Văn Dũng với luận án: Nghiên cứu địa danh Đắc Lắc [32]; luận án


13

Khảo sát địa danh Nghệ An của tác giả Phan Xuân Đạm [36]. Đặc biệt, luận án

Địa danh có nguồn gốc ngôn ngữ dân tộc thiểu số ở Tây Thừa Thiên Huế của
tác giả Trần Văn Sáng [102] là một hướng đi mới khi nghiên cứu địa danh có
nguồn gốc tiếng DTTS ở Tây Thừa Thiên Huế. Tác giả đã nghiên cứu và chỉ ra
những đặc điểm của địa danh thuộc nhóm ngôn ngữ Katuic, chi Môn -Khmer.
Đó là những đặc điểm về mặt nguồn gốc ngôn ngữ, đặc điểm cấu tạo, phương
thức định danh, chỉ ra nét văn hóa đặc trưng trong địa danh có nguồn gốc ngôn
ngữ DTTS. Kết quả nghiên cứu của tác giả đã cho thấy đặc điểm về mặt
“nguồn gốc ngữ nguyên” trong địa danh có nguồn gốc tiếng DTTS ở Tây Thừa
Thiên Huế là ba nhóm ngôn ngữ: nhóm địa danh có nguồn gốc tiếng Cơ-tu (có
225 địa danh, chiếm 45,62%) [102, tr.47], nhóm địa danh có nguồn gốc tiếng
Tà-ôi (có 174 địa danh, chiếm 31,13%) [102, tr.48], nhóm địa danh có nguồn
gốc tiếng Pa-cô (có 130 địa danh, chiếm 23,26 %) [102, tr.49]. Theo đó, tác giả
kết luận: các địa danh ở Tây Thừa Thiên Huế rất đa dạng về nguồn gốc ngôn
ngữ. Với ba nhóm ngôn ngữ chính kể trên đã tạo nên những nét đặc thù trong
địa danh có nguồn gốc ngôn ngữ DTTS ở Tây Thừa Thiên Huế “vì chúng có
cùng nguồn gốc các ngôn ngữ nhóm Katuic nên xảy ra những tương ứng từ
vựng nhất định [ví dụ: toóm (T:suối) -tơớm (K: suối)” [102, tr.71]. Điều này
không xảy ra ở những địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS ở Tuyên Quang
(xét về nguồn gốc ngôn ngữ, địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS ở tỉnh Tuyên
Quang chủ yếu là các địa danh có thành tố gốc ngôn ngữ Tày - Nùng, thuộc
nhóm ngôn ngữ Tày - Thái trong trong ngữ hệ Thái – Kađai).
Tổng hợp từ những công trình trên, chúng tôi thấy rằng việc nghiên cứu
tìm hiểu về địa danh ở Việt Nam đã và đang có những kết quả quan trọng.
Cùng với nghiên cứu về lý thuyết địa danh, nghiên cứu địa danh ở một địa
phương cụ thể đang trở nên hấp dẫn nhiều nhà nghiên cứu. Các tác giả đưa ra


14

cách nhìn khái quát về địa danh với những đặc trưng cơ bản của nó. Đây là

những đóng góp rất thiết thực cho việc nghiên cứu về địa danh địa phương nói
riêng và địa danh ở Việt Nam nói chung. Nhìn một cách tổng thể, các luận án
trên đã tìm hiểu cấu trúc địa danh, cách định danh, đi sâu nghiên cứu địa danh
theo các đặc điểm văn hóa - lịch sử của địa danh ở các vùng miền khác nhau
trên đất nước Việt Nam. Các công trình tập trung nghiên cứu về địa danh
tiếng Việt là chủ yếu. Có một số công trình về địa danh gắn với các dân tộc
thiểu số như tác giả Lê Trung Hoa với: Địa danh Chăm ở Trung Bộ (2002); Địa
danh Khơ Me (2003); Nghiên cứu về địa danh có nguồn gốc ngôn ngữ dân tộc
thiểu số ở Tây Thừa Thiên Huế có luận án của tác giả Trần Văn Sáng. Trần
Văn Sáng nghiên cứu 559 địa danh có nguồn gốc ngôn ngữ nhóm Katuic, chi
Môn-Khmer, ngữ hệ Nam Á, để chỉ ra đặc điểm cấu trúc, đặc điểm định danh,
đặc điểm ngữ nghĩa, đặc trưng văn hóa của các địa danh ở địa bàn nghiên cứu.
Đây là một công trình nghiên cứu công phu về địa danh gốc dân tộc thiểu số ở
khu vực có nhiều nhóm ngôn ngữ như Tây Thừa Thiên Huế. Tuy nhiên, việc
nghiên cứu địa danh có thành tố gốc tiếng dân tộc thiểu số ở khu vực miền núi
Đông Bắc nước ta còn thưa vắng. Việc nghiên cứu địa danh có thành tố gốc
tiếng DTTS trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang thì chưa có công trình nào.
Vì vậy, luận án Địa danh có thành tố gốc tiếng dân tộc thiểu số ở tỉnh
Tuyên Quang sẽ là công trình đầu tiên nghiên cứu về địa danh Tuyên Quang.
Đồng thời, nghiên cứu địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS ở Tuyên Quang
phản ánh bộ mặt ngôn ngữ của tỉnh: đó là sự tồn tại song song giữa tiếng
DTTS với tiếng Việt toàn dân. Việc làm đó không chỉ giải thích về ngôn ngữ
của địa danh mà còn là điều kiện giúp việc sử dụng các địa danh có thành tố
gốc tiếng DTTS ở tỉnh Tuyên Quang được thuận lợi trong các hoạt động có
liên quan.
1.2. Một số vấn đề về lý thuyết