Đánh giá thực trạng canh tác nương rẫy và định hướng sử dụng đất nương rẫy tại xã Cổ Linh Pác Nặm Bắc Kạn (Khóa luận tốt nghiệp)

TR

I H C THÁI NGUYÊN
NG
I H C NÔNG LÂM

L

Tên

NG TH N

tài:
ÁNH GIÁ TH C TR NG CANH TÁC N
NG R Y VÀ
NH H
NG S D NG
TN
NG R Y T I XÃ C LINH PÁC N M - B C K N

KHÓA LU N T T NGHI P

H ào t o
Chuyên ngành
Khoa
Khóa h c

: Chính quy
: Lâm nghi p
: Lâm nghi p
: 2011 - 2015

Thái nguyên, n m 2015

IH C


I H C THÁI NGUYÊN
TR

NG

L

Tên

I H C NÔNG LÂM

NG TH N

tài:
ÁNH GIÁ TH C TR NG CANH TÁC N
NG R Y VÀ
NH H
NG S D NG
TN
NG R Y T I XÃ C LINH PÁC N M - B C K N

KHÓA LU N T T NGHI P

IH C

H ào t o
: Chính quy
Chuyên ngành
: Lâm nghi p
Khoa
: Lâm nghi p
L p
: 43 - LN - N02
Khóa h c
: 2011 - 2015
Gi ng viên h ng d n : ThS. Nguy n Th Thu Hoàn

Thái nguyên, n m 2015


L I CAM OAN

Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u khoa h c c a b n
thân. Các s li u và k t qu nghiên c u là quá trình i u tra trên th c

a

hoàn toàn trung th c và khách quan, n u có gì sai xót tôi xin ch u hoàn
toàn trách nhi m!
Thái Nguyên, ngày tháng n m 2015
Xác nh n c a GVHD

Ng

(Ký, ghi rõ h và tên)

ng ý cho b o v k t qu
Tr

ch i

i vi t cam oan

ng khoa h c!

(Ký, ghi rõ h và tên)

ThS. Nguy n Th Thu Hoàn

L

ng Th N

XÁC NH N C A GIÁO VIÊN CH M PH N BI N
Giáo viêm ch m ph n bi n xác nh n sinh viên
ã s a ch a sai sót sau khi h i
(Ký, h và tên)

ng ch m yêu c u!


i
L IC M
Th c t p có vai trò r t quan tr ng

hi n m t khóa h c.

ây là th i gian

N
i v i môi sinh viên sau khi th c

sinh viên làm quen c xát v i nh ng

công vi c th c t mà sau này mình ra tr

ng s ti p xúc,

sinh viên h th ng l i nh ng ki n th c ã h c
nghiên c u làm

ng th i giúp cho

áp d ng vào quá trình

tài, giúp nâng cao phát huy kh n ng tri th c sáng t o c a

b n thân nh m ph c v t t h n cho công vi c.
Xu t phát t nguy n v ng c a b n thân,
Nghi p, tr

ng

ng s d ng

tn

tài “ ánh giá th c tr ng canh tác n

ng r y và

ng r y t i xã C Linh - Pác N m - B c K n”.

Trong quá trình th c hi n chuyên
còn nh n

ng ý c a khoa Lâm

i h c Nông Lâm Thái Nguyên. Tôi th c t p t i xã C Linh -

Pác N m - B c K n v i
nh h

cs

c nhi u s giúp

, ngoài s n l c c a b n thân tôi

c a Ban giám hi u nhà tr

ng và s t n tình

gi ng d y c a các th y cô giáo su t 4 n m h c v a qua.
V i lòng bi t n sâu s c tôi xin c m n Ban giám hi u, ban ch nhi m

khoa cùng toàn th các th y cô giáo, c m n cô giáo ThS. Nguy n Th Thu
Hoàn ng

i ã t n tình h

ng d n tôi trong su t th i gian th c hi n chuyên

Tôi c ng chân thành c m n các cô, chú t i
Linh ã t o m i i u ki n và giúp

.

y ban nhân dân xã C

tôi trong th i gian th c t p t i xã.

Do th i gian có h n, ki n th c và kinh nghi m còn h n ch nên chuyên
khó tránh kh i nh ng thi u sót. Tôi mong nh n
góp b sung c a các th y cô cùng các b n
y

c nh ng ý ki n óng

tài c a tôi

c hoàn thi n và

h n.
Tôi xin chân thành c m n!
Thái Nguyên, Ngày….tháng 5 n m 2015

Sinh viên
L

ng Th N


ii
DANH M C CÁC B NG BI U

B ng 2.1: Di n tích
B ng 2.2. Y u t khí t

tn

ng r y

Vi t Nam .............................................. 14

ng n m 2013 c a xã C Linh .................................. 17

B ng 4.1: Hi n tr ng s d ng

t s n xu t t i xã C Linh n m 2014 ............ 28

B ng 4.2: Các d ng mô hình CTNR t i xã C Linh ....................................... 32
B ng 4.3: Hi u qu kinh t c a các h t mô hình ......................................... 35
B ng 4.4: Phân b h thông CTNR theo di n tích .......................................... 36
B ng 4.5: Phân b h th ng CTNR theo m c thu - chi/ha ............................. 37
B ng 4.6: C c u s d ng

t c a h gia ình................................................ 38

B ng 4.7: C c u s d ng

t c a h gia ình................................................ 40

B ng 4.8: Các v trí nh h

ng

n n ng su t c a CTNR .............................. 43

B ng 4.9: Các hình th c canh tác nh h

ng

B ng 4.10: K t qu ph ng v n v tính ch t

n n ng su t c a CTNR ........ 44
t sau CTNR ............................ 48

B ng 4.11: N ng su t cây tr ng gi m do xói mòn và thoái hóa

t ............... 48


iii
DANH M C CÁC HÌNH

Hình 4.1: C c u s d ng

t canh tác n

ng r y c

nh ............................. 29

Hình 4.2: C c u s d ng

t canh tác n

ng r y không c

nh .................. 30

Hình 4.3: S

lát c t mô hình NRC .......................................................... 39

Hình.4.4: S

lát c t mô hình NRKC ....................................................... 41


iv
DANH M C CÁC C M, T

VI T T T

AFB

: Chi n l

c toàn c u

CTNR

: Canh tác n

ICRDF

: Trung tâm qu c t v nghiên c u Nông lâm k t h p

NLKH

: Nông lâm k t h p

NRC

:N

ng r y c

NRKC

:N

ng r y không c

NRBC

:N

ng r y bán c

PRA

: Ph

ng r y

nh
nh
nh

ng pháp ánh giá nông thôn có ng

i dân tham gia


v
M CL C
Trang
L I C M N .................................................................................................... i
DANH M C CÁC B NG BI U ..................................................................... ii
DANH M C CÁC HÌNH ................................................................................ iii
DANH M C CÁC C M, T

VI T T T ...................................................... iv

M C L C ......................................................................................................... v
PH N 1: M
1.1.

tv n

U.......................................................................................... 1
................................................................................................... 1

1.2. M c ích nghiên c u .................................................................................. 2
1.3. M c tiêu nghiên c u................................................................................... 2
1.4. Ý ngh a c a

tài ....................................................................................... 3

1.4.1. Ý ngh a trong h c t p và nghiên c u khoa h c ...................................... 3
1.4.2. Ý ngh a trong th c ti n s n xu t ............................................................. 3
PH N 2: T NG QUAN CÁC V N
2.1. C s khoa h c c a v n

NGHIÊN C U ............................ 4

nghiên c u...................................................... 4

2.2. Nh ng nghiên c u trên th gi i ................................................................. 5
2.3. Nh ng nghiên c u

Vi t Nam .................................................................. 8

2.4. i u ki n t nhiên kinh t xã h i khu v c nghiên c u ............................ 15

2.4.1. i u ki n t nhiên ................................................................................. 15
2.4.2. i u ki n kinh t xã h i ........................................................................ 19
2.4.3. Thu n l i, khó kh n c a xã C Linh ..................................................... 21
PH N 3:

IT

NG, N I DUNG VÀ PH

NG PHÁP

NGHIÊN C U ............................................................................................... 24
3.1.

it

ng nghiên c u............................................................................... 24

3.2. Ph m vi nghiên c u .................................................................................. 24
3.3. N i dung nghiên c u ................................................................................ 24
3.4. Ph
3.4.1. Ph

ng pháp nghiên c u.......................................................................... 24
ng pháp k th a các tài li u th c p ............................................. 24


vi
3.4.2. Ph

ng pháp ánh giá nông dân có s tham gia (PRA) ....................... 25

3.4.3. Ph

ng pháp x lý s li u..................................................................... 26

PH N 4: K T QU VÀ PHÂN TÍCH K T QU NGHIÊN C U ........ 27
4.1. ánh giá hi n tr ng s d ng

t và

tn

ng r y t i khu v c

nghiên c u ....................................................................................................... 27
4.2. Phân tích các y u t
ng

nh h

ng

n t p quán s d ng

tn

ng r y c a

i dân t i xã C Linh................................................................................. 30

4.3. ánh giá m c

tham gia và

c i m c a t ng lo i hình CTNR t i xã

C Linh ............................................................................................................ 32
4.4. ánh giá hi u qu m t s h th ng CTNR t i xã C Linh ...................... 33
4.4.1. ánh giá hi u qu kinh t c a mô hình CTNR t i xã C Linh ............. 33
4.4.2. Hi u qu kinh t c a mô hình CTNR c a m t s h gia inh i n hình
t i xã C Linh .................................................................................................. 37
4.5. ánh giá các y u t

nh h

ng

n hi u qu CTNR t i xã C Linh - Pác

N m - B c K n ................................................................................................ 42
4.5.1. nh h

ng c a y u t

a hình và k thu t canh tác ............................ 42

4.5.2. nh h

ng c a m c

u t ................................................................... 44

4.6. nh h

ng c a CTNR

n tài nguyên r ng, tài nguyên

t t i xã C Linh

- Pác N m - B c K n ....................................................................................... 45
4.6.1. nh h

ng

n tài nguyên r ng ........................................................... 45

4.6.2. nh h

ng

n tài nguyên

4.7.

t .............................................................. 46

xu t gi i pháp ..................................................................................... 49

4.7.1. Gi i pháp v chính sách ........................................................................ 49
4.7.2. Gi i pháp v t ch c qu n lý................................................................. 50
4.7.3. Gi i pháp v k thu t ............................................................................ 51
PH N 5: K T LU N VÀ

NGH .......................................................... 52

5.1. K t lu n .................................................................................................... 52
5.2.

ngh ..................................................................................................... 53

TÀI LI U THAM KH O


1

PH N 1
M

1.1.

U

tv n
t ai là ngu n tài nguyên vô cùng quý giá c a m i qu c gia, là t

li u s n xu t
s ng, là

c bi t, là thành ph n quan tr ng hàng

u c a môi tr

ng

a bàn phân b c a các khu dân c xây d ng các c s kinh t , v n

hóa xã h i, an ninh qu c gia.

t ai là i u ki n v t ch t c n thi t cho s t n

t i c a b t k ngành s n xu t nào.

i v i s n xu t nông lâm nghi p,

là m t t li u s n xu t quan tr ng vá không th thay th
phát tri n c a con ng

i luôn g n li n v i

coi là nhân t không th thi u
các ch t th i thông qua ho t

t.

t ai

c. Có th nói s

i v i môi tr

ng,

c trong vi c làm s ch môi tr

t

c

ng v i t t c

ng s ng c a sinh v t nói chung và con ng

i

chúng ta nói riêng.
Nh ng hi n nay, tài nguyên

t trên th gi i nói chung và Vi t Nam nói

riêng ang b suy thoái nghiêm tr ng do b xói mòn, r a trôi, b c màu, nhi m
m n, nhi m phèn và ô nhi m

t, bi n

nhanh và nhu c u c a con ng

i ngày càng cao v m i m t nên con ng

tác

i khí h u. Do dân s ngày càng t ng

ng quá m c vào tài nguyên thiên nhiên t o nên s c ép

iv i

các tài nguyên khác. H u qu c a các ho t trên ã làm cho qu

i ã

t ai và

t nông lâm

nghi p có nguy c suy gi m v di n tích và thoái hóa
N

c ta có t ng di n tích t nhiên là 33.091.093 ha,trong ó là

h n n a Vi t Nam n m trong vùng khí h u nhi t
t p trung theo mùa nên
nông nghi p c n
r ng. Nhìn chung

c,

i gió mùa, l

t d c,

ng m a l n

t d c chi m v trí r t quan tr ng trong phát tri n
c bi t v i ng

i dân s ng g n r ng và ph thu c vào

i s ng c a dân vùng này còn g p nhi u khó kh n do hi u

qu s n xu t và thu nh p th p.


2

ng tr

c th c tr ng này Nhà n

c và nhân dân ta ã có nhi u c

g ng trong vi c c i ti n t i s n xu t nông lâm nghi p lâu b n trên

t d c qua

vi c t ch c các hình th c nghiên c u và áp d ng theo khoa h c h thu t cho
phú h p v i i u ki n t nhiên kinh t xã h i và môi tr

ng c a tùng vùng

nh m phát huy m i ti m n ng.Trong b i c nh ó hình th c qu n lý và s
d ng hài hòa gi a các l i ích kinh t , b o t n tài nguyên môi tr

ng

c

hình thành và phát tri n.
Canh tác n
ng

ng r y (CTNR) là m t hình th c canh tác l c h u c a

i dân vùng cao v i trình

dân trí th p, k thu t canh tác còn h n ch

l c h u nên hi u qu kinh t còn th p, tính b n v ng ch a cao, ch a áp ng
c yêu c u v m t kinh t xã h i, b o v môi tr

ng, an ninh qu c phòng.

C Linh là m t xã mi n núi khó kh n c a huy n Pác N m, t nh B c
K n là xã có
ng

a hình ch y u là

i dân ch y u là canh tác n

nh n

ng r y c

nh; n

i núi v i

ng r y. Các hình th c canh tác n

ng r y không c

Xu t phát t th c t trên,

d c cao, k thu t canh tác c a

nh; n

cs

ng r y bán c

ng r y
nh….

ng ý c a Ban Ch Nhi m khoa

Lâm Nghi p và giáo viên h

ng d n. Tôi ti n hành nghiên c u

giá th c tr ng canh tác n

ng r y và

nh h

ng s d ng

tài: “ ánh
tn

ng r y

c hi u qu c a m t s h th ng canh tác n

ng r y

t i xã C Linh - Pác N m - B c K n”.
1.2. M c ích nghiên c u
Nh m ánh giá

c a xã C Linh, phân tích nh ng thu n l i, khó kh n, c h i và thách th c.
1.3. M c tiêu nghiên c u
-

ánh giá

c hi n tr ng s d ng

t canh tác n

ng r y t i

a

bàn xã.
- Bi t

c các y u t

k thu t canh tác...

nh h

ng

n kh n ng s n xu t nh

a hình,


3

1.4. Ý ngh a c a

tài

1.4.1. Ý ngh a trong h c t p và nghiên c u khoa h c

- Giúp cho sinh viên c ng c l i ki n th c ã h c, làm quen v i th c t
a ph

ng, bi t áp d ng lý thuy t và th c t , tích l y

c nhi u ki n th c và

kinh nghi m trong th c t .
- Các k t qu nghiên c u
ti p theo v

tài là c s khoa h c cho các nghiên c u

ánh giá hi u qu canh tác n

ng r y t i

a ph

ng.

1.4.2. Ý ngh a trong th c ti n s n xu t
xu t các bi n pháp k thu t mang l i hi u qu cao trong canh tác, phù
h p v i a hình c a xã và các gi i pháp cho vi c canh tác gi ng cây tr ng.


4

PH N 2
T NG QUAN CÁC V N

2.1. C s khoa h c c a v n

nghiên c u

Mi n núi chi m 75% di n tích
n

NGHIÊN C U

t li n Vi t Nam và 21% dân s c

c. Trong ph m vi mi n B c Vi t Nam, s chênh l ch v m c

phát tri n

kinh t gi a các vùng lãnh th và vùng mi n núi s có th t ng t trong th p
k t i (Lê Tr ng Cúc, 1995) [2].
Nét

c thù c a c ng

ng các dân t c ít ng

i

mi n núi là s ng g n

r ng và d a vào r ng. Vì v y, h có h th ng ki n th c và kinh nghi m s n
xu t r t phong phú trong vi c b o v , phát tri n và s d ng tài nguyên r ng.

Tuy nhiên,

c tr ng c a ki n th c b n

a là ph m vi s d ng h p. Nó phù

h p v i i u ki n v n hóa, phong t c t p quán, i u ki n t nhiên, kinh t xã
h ic a

a ph

ng nh t

nh nh ng có khi l i không phù h p v i

khác, dân t c khác. Ki n th c b n

a luôn

i qua các th h trong m i c ng
ng cao v i môi tr

th ng ki n th c b n
các

a ph

ng

c hình thành và liên t c bi n

ng; ki n th c b n

ng và i u ki n c a t ng

a hình thành và phát tri n (

a ph

a ph

a có kh n ng thích
ng n i ki n th c b n

ình Sâm và c ng s ) [4]. Chính vì v y, h

a trong qu n lý b o v r ng c ng r t khác nhau gi a

ng, gi a các dân t c. Do ó,

qu n lý tài nguyên r ng m t cách

b n v ng c ng nh duy trì và b o t n h th ng ki n th c b n

a trong qu n

lý tài nguyên thiên nhiên, chúng ta c n coi tr ng, tìm hi u và nghiên c u v
h th ng ki n th c b n

a c a t ng

a ph

ng, c a t ng dân t c. Trên c s

ó, chúng ta c n coi tr ng, tìm hi u nghiên c u v h th ng ki n th c b n
c a t ng

a ph

ng, c a t ng dân t c. Trên c s

a

ó, chúng ta có th k

th a, s d ng và phát huy nh ng u i m c a h th ng ki n th c b n
trong qu n lý và b o v tài nguyên r ng m t cách b n v ng.

a


5

ng r y là canh tác nông lâm nghi p b n v ng trên

Canh tác n
n

ng r y theo h

t

ng b n v ng. Th c hi n CTNR theo hình th c NLKH, s

d ng có hi u qu các loài cây tr ng c n ch u h n, có n ng su t cao, các loài
cây h

u, cây có c , cây n qu , cây d

c li u, k t h p v i cây tr ng nông

nghi p v i cây lâm nghi p, cây tr ng cao v i cây tr ng th p, cây ng n ngày
v i cây dài ngày, tr ng tr t v i ch n nuôi gia súc, gia c m, ào áo th cá.
B ng cách ó s t o ra s cân b ng sinh thái c c b , có kh n ng gi
m, c n dòng ch y, ch ng xói mòn

t, làm cho

phì c a

c

t luôn luôn

c

b sung trong quá trình canh tác và t ngu n phân h y t nhiên c a l p th m
th c v t… Kinh nghi m phát tri n kinh t trang tr i
CTNR theo ph

ng th c NLKH s

nh p t ng lên,

i s ng

xóa ói gi m nghèo

nhi u n i cho th y,

a l i hi u qu kinh t kh quan, thu

c c i thi n, góp ph n áng k vào ch

mi n núi, r ng

ng trình

c b o v t t h n bao g m phát tri n

b n v ng c m t kinh t xã h i và môi tr

ng, c th :

B n v ng kinh t : Ngh a là l y n ng su t, ch t l

ng, hi u qu làm

tr ng tâm thông qua vi c tr ng các lo i cây cho n ng su t cao và n

c th tr

ng ch p nh n và em l i l i ích kinh t cho ng

B n v ng xã h i: Gi i quy t
thu ho ch trong vùng d án.

c vi c làm cho ng

nh

i dân.
i dân trong mùa v

ông th i thu mua, tiêu th

cs l

ng s n

ph m t mô hình c a nhân dân trong vùng d án, giúp cho nhân dân tiêu th
c s n ph m có l i nhu n.
B n v ng v môi tr
nghi p v a em l i s n l

ng: Duy trì

ng

c h th ng s n xu t nông lâm

ng th i có v n

h th ng em l i l i ích v m t môi tr

u t nâng cao ch t l

ng

ng.

2.2. Nh ng nghiên c u trên th gi i
CTNR ã

c các nhà n

c nghiên c u trên th gi i quan tâm t vi c

phân tích ki n th c c truy n c a ng
h

ng tr c ti p c a CTNR

i v i môi tr

i dân
ng.

a ph

ng

n nh ng nh


6

Katherine Warner (1975) [14] ã t ng k t m t s v n
vùng nhi t

i châu Á, châu Phi và châu M la tinh. Theo tác gi , du canh th

hi n ph n ng c a con ng

i khi g p khó kh n trong vi c xây d ng m t s h

th ng nông nghi p sinh thái
i có

du canh t i

c tr ng chung là

trong r ng nhi t

i. H sinh thái r ng nhi t

t d b thoái hóa nh ng a d ng v h

ng th c

v t c c k phong phú cung c p ít dinh d

ng nh ng l i có hàng lo t các lo i

cây có kh n ng c nh tranh

ng th c, th c ph m. Qua cách phát

t th m th c v t r ng ng

i v i cây l

i dân du canh ã tìm cách lo i tr các lo i cây

c nh tranh, t p trung ch t dinh d
ó là m t tác
cho ng

ng

thâm canh các lo i cây l

ng tích c c vào r ng

i dân. Tuy nhiên,

i v i ng

t t i quá trình di n th m i có ích

i nông dân du canh t ng h p, ó ch là

s can thi p t m th i vào h sinh thái r ng. Di n th b t
nhi u tr

ng h p các ph

ng th c.

u tái di n trong

ng th c du canh l i tích c c góp s c vào quá trình

tái t o vào r ng. D ng du canh t ng h p không phá r ng mãi mãi, nó thay th
r ng b ng m t lo i di n th cây tái sinh mà
nhi u h n là r ng t nhiên ban

i v i ng

i du canh l i sinh l i

u.

Jordan (1980) [13] ã nghiên c u s r a trôi c a các ch t Kali, Magie
và Nit trong n m

u tr ng hoa màu nh khoai mì, d a, i u và cây khoai

m . Các ch t dinh d

ng trong

t CTNR gi m d n do hoa màu

c thu

ho ch mang i qua h th ng, ch t h u c b ô xi hóa m t i, do b r a trôi hay
b xói mòn lôi cu n theo dòng ch y trên b m t. khi các ch t dinh d

ng gi m

n m c mà n ng su t hoa màu quá th p không th a mãn nhu c u c a ng
canh tác thì

tn

ng r y s b b hóa và m t m nh

t canh tác thì dinh d

ng trong

phát

t l i c n ki t d n và n ng su t c a hoa

màu càng th p d n, th i gian canh tác trên
Vi n qu c t và môi tr

t quay tr l i

i

tn

ng r y càng ng n d n l i.

ng Anh qu c (1991) [8] c ng r t chú ý

n

vi c nghiên c u v nông nghi p du canh. Do v y, Vi n ã ch qu n và i u


7

hành m t d án v

ánh giá th c tr ng du canh c a 3 n

c Lào, Vi t Nam,

Thái Lan v i ngu n t i tr kinh phí b i B ngo i giao Hà Lan.
ti n hành nghiên c u n
d ng

ng r y du canh

Thái Lan ã

mi n b c Thái Lan, các ki u s

t thay th du canh (cây n qu , rau c i b p, lâm s n ngoài g ...). Các

k t qu nghiên c u
ki u s d ng

c p t i các v n

có liên quan t i tính b n v ng các

t thay th nh chính sách, quy n s h u

ng, chuy n giao k thu t phù h p, qu n lý sâu b nh,

t, qu n lý c ng
phì

t và s d ng

ngu n lâm s n ngoài g .
T ch c nghiên c u nông lâm k t h p ICRAF (1999) [12] c ng quan
tâm nghiên c u nông nghi p du canh th c hiên ch
nghi p du canh: chi n l
các ph
n

c toàn c u (AFB)”. C t lõi ch

ng th c NLKH trong s d ng

c (Thái Lan)

ng trình: “Thay th nông
ng trình là áp d ng

t và th c hi n thí i m t i m t s

phát tri n cho các n

c lân c n. Ngoài ra trong th i gian

g n ây ICRAF c ng quan tâm nghiên c u nông nghi p du canh d
s d ng
các n

t b hóa trong các i u ki n khác nhau. Nh ng ý ki n th o luân c a

c

u cho r ng nông nghi p du canh trong giai o n hi n nay là không

b n v ng gây nh h

ng x u t i môi tr

nhân gây nên m t r ng

nhi u n

làm sao có th nâng cao
r ng. Các gi i phát t p trung

ng và là m t trong nh ng nguyên

c. Các v n

c l i ích c a ng

c quan tâm phân tích là
i du canh, gi m b t s c ép t i

ngh là:

- Giao quy n s h u r ng t i dân du canh
- Chính ph t o i u ki n giúp

c ng

tri n h th ng nông lâm k t h p và th tr
- Th c hi n các chính sách
d ng

i góc

t,

a ph

ng.

ng v k thu t và v n

phát

ng.

t ai phù h p và xây d ng k ho ch s

m b o gi m s c ép t i r ng và di dân t i các vùng còn r ng.

- Khuy n khích phát tri n các xí nghi p
hút và tao công n vi c làm cho ng

i dân

a ph

a ph

ng.

ng quy mô nh

thu


8

- C i thi n, m mang c s h t ng.

- Giúp

tích c c ch

ng trình khuy n nông khuy n lâm.

Indonexia t nh ng n m 1970 chính ph n
ch

ng trình

n ms

nh canh

c này ã th c hi n các

h n ch nông nghi p du canh. M c tiêu là trong 5

nh c 500.000 h gia ình, nh ng trong th c ti n sau 18 n m m i

nh canh 123.000 h .
Trung Qu c nhà n
c và ã

t

nh canh,

nh

c nh ng thành t u áng k mà Vi t Nam có th h c t p

c

kinh nghi m nh :
ch u l nh

c c ng r t quan tâm t i công tác

Vân Nam, Qu ng Tây ã ti n hành 600.000 ha cao su

thay th canh tác du canh, thu hút ng

i dân du canh và các ho t

ng s n xu t này ho c phát tri n cây tr ng, thu ho ch tam th t chi m s n
l

ng l n cung c p cho th tr
Lào, Myanma,

n

ng trong n

c và ngoài n

c.

, Malayxia… c ng ã th c hi n các ch

ng

trình d án h n ch và thay th nông nghi p du canh trong nhi u n m nh ng
k t qu thu

c còn h n ch .

2.3. Nh ng nghiên c u
Khái ni m v

Vi t Nam

td c

ây

ch vùng trung du và mi n núi,

chúng liên k t thành m t d i liên t c t
(Lai Châu) r i v

n dài theo dãy Tr

n

c ta

ông B c (Qu ng Ninh) qua Tây B c

ng S n vào t n mi n

ông Nam B .

Theo Nguy n T Xiêm và Thái Phiên, (1990) [7], Vi t Nam có 121 huy n
vùng cao g m 2061 xã 87 huy n mi n núi g m 1763 xã. Mi n núi và vùng
cao phân b

39 trong 61 t nh toàn qu c, là

anh em, m i dân t c có m t n n v n hóa

a bàn sinh s ng c a 54 dân t c
c s c, t p quán s d ng

t và

canh tác nông lâm nghi p c ng có nh ng nét riêng. T ng di n tích mi n núi
và vùng cao c n

c là 20.509.100 ha, chi m 63 % di n tích toàn qu c, trong

ó Tây Nguyên có 5.509.000 ha.


9

Theo Tr n
trên vùng

c Vi n (1996) [6], khó kh n l n nh t cho vi c phát tri n

t d c là

d c hi m tr ,

a hình chia c t m nh, có nhi u núi cao, su i sâu, èo

d c l n, t o ra nhi u vùng sinh thái khác bi t.

m a t p trung, t l che ph r ng th p làm cho

t ai b xói mòn nghiêm

tr ng, r t nhanh chóng m t s c s n xu t, di n tích
không ng ng m r ng. Xói mòn không ch t
ng

i dân trên

t t

t, n

t d c mà còn e d a ng

c và dinh d

d c l n,

t xói mòn tr s i á

c m t c h i ki m n c a

i dân d

i vùng h l u. Qu n lý

ng s t ng n ng xu t cây tr ng, l

ng th c và c i

thi n môi tr

ng. Vì v y, khái ni m v tính b n v ng c a m t h th ng qu n

lý s d ng

t ã

ph

c Nguy n Xuân Quát (1994) [3]

ng di n: B n v ng v kinh t ,

v môi tr

ng, qu n lý b n v ng v

chính sách và ho t
quan tâm môi tr

a ra bao g m 3

c s ch p nh n c a xã h i và b n v ng
t ai bao g m t h p các công ngh ,

ng nh m liên h p các nguyên lý kinh t xã h i v i các

ng

ng th i duy trì nâng cao s n l

ng; gi m r i ro s n

xu t; b o v ti m n ng ngu n l c t nhiên và ng n ng a thoái hóa
n

c; có hi u qu lâu dài và

c xã hôi ch p nh n.

Vi t nam là m t trong nh ng qu c gia có quá trình n
lâu

i và ph bi n

vùng

h tr . Nông nghi p n
di n tích l n r ng nhi t

ng r y du canh

i núi v i c 3 hình th c: quay vòng, ti n tri n,

ng r y là nguyên nhân chính d n
i. Nh ng d i

n vi c m t i m t

i tr c phân b r ng l n, nh t là

ông B c và Tây B c Vi t Nam, chính là h u qu c a quá trình n
xa x a…Tính cho

n 6-7 th p niên g n ây n m 1913

toàn qu c là 40,7%, n m 1975 gi m xu ng còn 28,6%
d n lên

t và

ng r y t

che ph c a r ng
n sau 1995 m i t ng

n nay kho ng 37%. Tuy nhiên, trong ó ngoài m t s r ng t nhiên

t ng lên là do gi m tiêu chu n c a r ng t

tàn che t i thi u là 0,3 xu ng

còn 0,1. R ng m t i nhanh chóng có nhi u nguyên nhân, nh ng nguyên nhân
ch y u là n

ng r y khai hoang không h p lý.


10

Mi n núi và vùng cao có vai trò c c k quan tr ng phát tri n kinh t xã
h i, n

nh chính tr và an ninh qu c gia, có nh h

th nh chung c a

tn

c.

t

c g i là ti m n ng nông nghi p

vùng này. Nh ng khó kh n c a mi n núi và vùng cao là

phân c t,

u

a hình b

t d c, giao thông khó kh n, c s h t ng y u kém, kinh t còn

mang n ng tính t cung t c p, ng
ph i

n s h ng

ây là vùng có nhi u ti m n ng và a d ng v

ngu n nhân l c, h u h t các lo i
n m

ng to l n

i dân còn nghèo. Mi n núi và vùng cao

c u tiên nghiên c u riêng và có chính sách phát tri n

c bi t.

thành công, các d án phát tri n ph i luôn ông b , không th ch h n ch
trong gi i pháp k thu t mà ph i tính
ch bi n, th tr

ng, ào t o ngu n nhân l c…

Vi t Nam, hàng n m n
T n m 1972, Chính ph
n

ng r y và

lo i n

n các d ch v h tr t ng h p v v n,

ng r y phá m t hàng ch c nghìn ha r ng.

ã có pháp l nh c m phá

ra các bi n pháp

nh canh

nh c

t r ng m u sinh

mi n núi, th c hi n các

ng r y luân canh c a các dân t c Dao, Mông, Thái, Tày…

th p và chân núi cao; các n
nh ng lo i n

ông Tr

ông Nam B ,

ng th i khuy n khích khai phá

n r ng, tr ng cây l

cây g

c ph c h i r ng.

Di n tích n

t r ng, t ng b
ng r y c a

ng bào dân t c ít ng

cao có kho ng 1,2 tri u ha, phân b r ng trên
300m tr lên trong ó t p trung
tri u ha n

và

ng bào các dân t c Tây Nguyên,

d c và ru ng b c thang, l p các v
b ov

vùng núi

ng r y cày cu c c a dân t c Mông, Dao

ng r y canh tác lâu dài c a

ng S n và

làm

t

ng th c, cây n qu ,

i thu c các t nh vùng

a hình d c l n, có

cao t

vùng Tây B c chi m 43% t ng di n tích 1,2

ng r y trong toàn qu c, vùng ông B c chi m 36% [11] t ng di n

tích 1,2 tri u ha n

ng r y th ng kê trên bao g m:

- 840 ngàn ha n

ng r y c

nh, trong ó: kho ng 360 ngàn ha c a

ng bào H’Mông, Dao ph bi n là ru ng b c thang,

c canh tác lúa n

c


11

1 ho c 2 v tùy thu c vào kh n ng cung c p n
kho ng 1-2 t n/ha/v , phân b
quy ho ch r ng phòng h

cao trên 700m và ch y u thu c khu v c
u ngu n. Còn l i kho ng 480 ngàn ha phân b

phân tán v i quy mô nh
th tr

c t nhiên v i n ng su t

cao 300-700m, i u ki n t nhiên và i u ki n

ng thu n l i h n.
- 360 ngàn ha n

ng r y luân canh (trông cây nông nghi p ng n ngày

m t th i gian sau ó

hoang hóa), trong ó: kho ng 240 ngành i u ki n

canh tác nông nghi p khó kh n, n ng su t cây tr ng r t th p, ph
canh tác ch y u là phá

t th c bì trong mùa khô

ng th c

gieo tr ng cây nông

nghi p ng n ngày.

ây là khu v c phòng h

u ngu n r t xung y u v i

cao trên 700m và

d c trên 25% là n i sinh s ng c a trên 100 ngàn ng

dân t c H’Mông, Dao… còn l i kho ng 20 ngàn ha phân b
á,

dày t ng

i

các khu v c núi

t m ng.

Vi n khoa h c Lâm Nghi p (2001) [9] ã phân tích khá sâu s c v t p
quán CTNR

Tây Nguyên và chính sách, gi i pháp s d ng h p lý

Gi i thi u k t qu b

c

Gi i thi u k t qu b

c

t trông.

u kh o nghi m 4 mô hình s d ng h p lý

t tr ng.

u kh o nghi m 4 mô hình s d ng cây h

u

n ng su t cây tr ng nông nghi p. V i m c ích cùng h c h i và trao

i kinh

nghi m v i các nhà nghiên c u, các c ng tác viên và các nông dân

i di n

cho m t s

a ph

ng có kinh nghi m v hi n tr ng CTNR và qu n lý

tb

hóa và nhóm d án ã trình bày t ng quan v tình hình CTNR qua các th i k
phát tri n c a

tn

c nh sau:

Vào giai o n t n m 1943

n n m 1960, r ng Vi t Nam còn nhi u

(có 14.324.000 ha, t l che ph là 43,8%) và ch a

c qu n lý, ây là giai

o n h ng th nh nh t c a nên nông nghi p du canh th k XX. Ng
canh t do phát n
ng bào no

,

ng làm r y, khai thác s n ph m t r ng nên
giai o n này ã có nh ng

ng bào

nh canh

i dân du
i s ng c a
nh c lâu


12

i và

n th i i m này không ch u s bóc l t c a th c dân phong ki n n a

nên ã có s phát tri n trong

i s ng v n hóa tinh th n, nh t là m t s t nh

mi n núi phía B c nh : Hòa Bình, S n La, B c K n, Thái Nguyên, ó là b n
làng c a ng

iM

ng, Tày, Nùng… m c dù canh tác du canh

này phát tri n c c th nh nh ng ch a nh h

ng nhi u

n r ng, mà v n

b o ph n nào tính b n v ng c a du canh truy n th ng
thái.

c i m c a CTNR

quanh b n làng

giai o n
m

i v i cân b ng sinh

giai o n này là th i gian b hóa dài và r ng

c qu n lý t p th theo hình th c c ng

ng v i các hình

th c lu n t c riêng. M i b n làng có cách qu n lý r ng nh hình th c “R ng

ma” ho c “R ng thiêng” n i c m khai thác, s n b n, phát n
c ng chính là nh ng khu r ng
du canh v n

c

ng làm r y. ây

u ngu n b o v cu c s ng c a h . Canh tác

m b o nghiêm ng t nh ng k lu t c truy n và

th i gian b hóa t

ng

i dài.

Sang giai o n 1960 - 1980 là giai o n c i cách ru ng
n t p th .
n

th i k này chính sách chung c a Nhà n

ng làm r y, t p trung khai thác ru ng n

nh c ,

ng lúa n

ng bào

c ã làm

ng và lâm nghi p

c thành l p. Tuy nhiên, dân s t ng nhanh,

ng bào quay tr l i phá r ng làm n
di n ra m nh và b t

ng

tr ng lúa n

vùng núi, m t lo t các nông tr

bào tr nên khó kh n, thi u ói h n giai o n tr

N m 1976, nhà n

cv v n

c vi c du

c và khuy n khích khai hoang tr ng cây công nghi p

và cây n qu lâu n m
qu c danh ã

c là h n ch phát

ng bào mi n xuôi i xây d ng vùng kinh t m i,

cùng v i vi c m r ng di n tích ru ng b c thang
t ng s n l

t, i vào làm

c nên ã h n ch

canh. N m 1967 th c hi n chính sách c a Nhà n
dân t c mi n núi

mb o

i s ng

c. Thi u ói l

ng

ng th c

ng r y, th i gian này n n phá r ng

u gây m t cân b ng v sinh thái làm m t tính b n v ng.
cb t

cây gi ng, g o cho dân

u ra chính sách tr ng r ng. Nhà n

c cung c p

tr ng và ch m sóc nh ng hi u qu th p,

ng th i


13

g p nhi u khó kh n trong tiêu th s n ph m. Do ó

i s ng c a

ng bào ti p

t c g p nhi u khó kh n c ng là tình tr ng chung c a nông dân c n
Giai o n 1981 - 1987 ây là giai o n b t
100 c a Trung

ng ó là giao khoán th ng

này ch phù h p v i nông dân

u áp d ng ch th khoán

n ng

i dân, tuy nhiên ch th

ng b ng còn v i ng

i nông dân

l i ít phù h p. Do m c n p s n nông nghi p quá cao ã không
ng

i dân

u t và qu n lý s d ng

dân phát r ng làm n

c.

mi n núi

ng viên

c

t. Nhi u n i ru ng lúa b hoang, ng

i

ng r y ho c khai thác g l y ti n. ây là th i k r ng b

tàn phá n ng n , th i gian b hóa b rút ng n còn 6 - 7 n m. Do v y d n m t

tính b n v ng và n nh, làm
T n m 1988
sách giao
ng

i s ng

ng bào ti p t c khó kh n h n n a.

n sau này khi có ch tr

ng khoán 10, sau ó chính

t nông nghi p và lâm nghi p v i quy n s d ng

i dân, ã khuy n khích ng

i dân

t lâu dài cho

u t vào s n xu t, t giác làm n,

h c h i kinh nghi m s n xu t c a nhau, không l i trông ch vào Nhà n
vì th ng

i dân mi n núi c ng ph i b

c vào vòng quay c a c ch

này. Nh ng mô hình s n xu t NLKH ra
truy n th ng ã b

c

u mang l i hi u qu kinh t ,

các vùng núi n

chóng b t k p và chuy n
i u ki n

im i

i d n d n thay th cho CTNR
n d n c i thi n

s ng c a m t b ph n dân c mi n núi. Tuy nhiên v i i u kiên
kh n nh

c

c ta thì không ph i m i ng
i cách làm n. Nói chung nhi u

i

i

c bi t khó

u có th nhanh
ng bào không có

m b o cu c s ng h v n ti p t c du canh, cho dù có th h v n

bi t r ng du canh không nh ng không

mb o

c cu c s ng c a h mà

còn làm suy thoái ngu n tài nguyên ang d n c n ki t, ng n c n s tái t o l i
c a r ng do th i gian b hóa quá ng n (ch 2-3 n m) và làm xu ng c p môi
tr

ng nh ng h v n ph i làm vì không còn l a ch n nào khác.
Th c tr ng

t d c c a chúng ta th t áng lo ng i: ch có 9.4 tri u ha

t có r ng còn 13,5 tri u ha là

t tr ng

i núi tr c. Trong t ng s di n tích


14

t nông nghi p c a c n

c là 7 tri u ha, vùng núi có 2,7 tri u ha, nh ng ây

là n i sinh s ng c a 24 tri u ng
cao. Trong s 2,7 tri u ha
ha ang là n

i, h u h t thu c các dân t c thi u s vùng

t nông nghi p

vùng núi n

c ta có t i 1,4 tri u

ng r y, trong ó khu v c mi n núi ã chi m g n m t n a.
B ng 2.1: Di n tích

tn

Di n tích
Vùng

ng r y
t

Di n tích

nông nghi p

n

(1000ha)
Mi n núi phía B c

Vi t Nam
% Di n tích

t

ng r y

(1000ha)

tn

ng r y

so v i

t nông

nhi p

1.257,4

644,6

51,3

Duyên h i B c Trung B

305,3

213,4

69,9

Duyên h i Nam Trung B

195,1

176,0

90,2

Tây Nguyên

375,9

215,7

57,4

548,9

178,0

32,4

2.682,6

1.427,7

301,2

ông Nam B
T ng s

(Ngu n: Vi n Quy Ho ch và Thi t k Nông Nghi p Vi t Nam 1993)
Theo

ình Sâm và c ng s (1994) [4], di n tích

t n

ng r y

(g m c di n tích b hóa cho chu k canh tác sau) chi m kho ng 3,5 tri u ha
v i s ng

i CTNR là kho ng 3 tri u ng

2,2 tri u ng
ch y u là ng
%.

i ã

i trên c n

nh c còn l i là 0,8 tri u ng

i H’Mông và ng

i Dao v i s h

c i m c a nông nghi p du canh c a n

mi n núi t B c vào Nam, t l gia t ng dân s
mô gia ình l n (7-9) ng

c, trong ó có kho ng

i v n s ng du canh, du c ,
ói nghèo chi m t i 20-30

c ta là t n t i

t t c các vung

vùng này cao (3- 3,5%), quy

i. S gia t ng dân s t nhiên cao cùng v i phong

trao di dân lên mi n núi t mi n xuôi ã t o s c ép to l n lên tài nguyên mi n
núi và làm cho tình hình khó kh n l i càng khó kh n h n.

15

n
n ho t

c ta, tài li u nghiên c u v CTNR còn r t ít, m t s tài li u
ng n

ng r y các góc

cp

khác nhau, có th t ng h p nh sau:

ình Sâm (1996) [5] ã t ng k t 3 ki u du canh

Vi t Nam là: du

canh ti n tri n, du canh quay vòng và du canh b sung. Theo tác gi , c n ph i
phân tích, nhìn nh n nông nghi p du canh trong tr ng thái
các y u t môi tr
cái nhìn úng
Tác gi nh n

n

ng, xã h i trong quá kh và hi n t i. Có nh v y m i có

n v nông nghi p du canh và tìm ra nh ng gi i pháp phù h p.
nh:

i u ki n môi tr

t t c các n
ng, xã h i

c vùng nhi t

i c ng nh

Vi t Nam các

m b o cho nông nghi p du canh là: dân s

gi m sút m nh do nhi u nguyên nhân tác
c chuy n

ng liên quan

ng; di n tích

t b hóa th

i m c ính s d ng khác; súc ép kinh t th tr

T t c nguyên nhân ó d n

ng

ng.

n nông nghi p du canh truy n th ng thay

i v b n ch t, không còn b n v ng và mang nhi u

c i m c a nhi u ki u

du canh ti n tri n.
- Th i gian s d ng

t canh tác dài h n, th i gian b hóa ng n l i.

- Xác l p quy n s h u
- Tranh th làm n

t b hóa và chuy n nh ng l i cho ng

ng r y

n i khác ngo i ph m vi ã

b n làng, ý th c du canh quay vòng không còn nh tr
- Di dân t do t i n i còn r ng

ti p t c làm n

i khác.

nh canh c a

c ây.
ng r y.

2.4. i u ki n t nhiên kinh t xã h i khu v c nghiên c u
2.4.1. i u ki n t nhiên
* V trí

a lý: Xã C Linh n m

phía Nam c a huy n Pác N m.

Phía B c giáp xã B c B , xã Công B ng, huy n Pác N m.
Phía Nam giáp xã Cao Tân, huy n Pác N m.
Phía ông giáp xã Xuân La, xã Nghiên Loan, huy n Pác N m.
Phía Tây giáp xã H ng Thái, huy n Nà Hang, t nh Tuyên Quang.


16

Xã có di n tích t nhiên là 3.968.32ha trong ó di n tích
là 1102.33 ha,
là 162.73 ha,

t s n xu t nông lâm nghi p là 303.54 ha,

t lâm nghi p

t phi nông nghi p

t ch a s d ng là 2394.94 ha.

V h th ng giao thông c a xã C Linh ã có

ng nh a liên xã, là

m t i u ki n thu n l i cho giao thông i l i và trao
th ng giao thông liên thôn ch y u là

ng

i hàng hóa. Còn h

t, v mùa m a

ng l y l i

gây khó kh n cho vi c i l i.
*

c i m

i là 50m
d ct

ng

a hình:

cao tuy t

n 500m. Vùng s n xu t n

i là 100m

ng r y cao t 50m

cao t

ng

n 500m, v i

i l n, hi m tr , th m th c v t ch y u là r ng t nhiên tái sinh,

giao thông i l i khó kh n, ch y u là
*

n 600m,

ng mòn.

c i m khí h u: Xã n m trong vùng nhi t

i gió mùa v i hai mùa

rõ r t trong n m. Mùa ông l nh trùng v i mùa khô kéo dài t tháng 10 n m
tr

c

n tháng 4 n m sau. Mùa hè nóng trùng v i mùa m a t tháng 5

tháng 9 trong n m nhi t
cao nh t t 350C

trung bình trong n m là 220C

n 370C. Nóng nh t vào tháng 5

n

n 280C. Nhi t

n tháng 7. T ng l

ng

m a bình quân là 1346mm/n m, m a t p trung vào các tháng 4 5 6 7 v i
l

ng m a chi m 90% t ng l

ng m a c n m.

m trung bình là 84 - 85%

gây nhi u khó kh n cho s n xu t nông lâm nghi p.
L

ng m a trung bình c a n m 2013

138,38 mm. C ng nh ch

nhi t, m a

xã C Linh trong kho ng

ây chia thành 2 mùa rõ r t mùa

m a trùng v i mùa n ng trong n m kéo dài tù tháng 5
90% l

n tháng 7 v i 80% -

ng m a c n m. Th i gian còn l i ít m a. Trong mùa m a có nh ng

tháng có th m a t i 10 - 15 ngày, thu c vùng m a ít c a t nh, có khi g n nh
c tháng không có m a ho c ch là m a phùn, m a mù.
Mùa khô th
nh h

ng x y ra t tháng 10 n m tr

c

ng khí h u vùng núi cao nên v mùa khô th

n tháng 4 n m sau. Do
ng x y ra rét

m, rét