Tiếp nhận tiểu thuyết Thủy hử ở Trung Quốc từ đầu thế kỷ XX đến nay (Luận án tiến sĩ)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI

NGUYỄN PHƢƠNG THẢO

TIẾP NHẬN TIỂU THUYẾT THỦY HỬ
Ở TRUNG QUỐC TỪ ĐẦU THẾ KỶ XX ĐẾN NAY

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC NƢỚC NGOÀI

Hà Nội - 2018


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI

NGUYỄN PHƢƠNG THẢO

TIẾP NHẬN TIỂU THUYẾT THỦY HỬ
Ở TRUNG QUỐC TỪ ĐẦU THẾ KỶ XX ĐẾN NAY

Chuyên ngành: Văn học nƣớc ngoài
Mã số: 62.22.02.45

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC NƢỚC NGOÀI

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:
1. GS.TS. Trần Đình Sử
2. PGS.TS. Nguyễn Thị Mai Chanh

Hà Nội - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số
liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố
trong bất kỳ công trình nào khác. Các trích dẫn khoa học và tài liệu tham khảo
đều có nguồn gốc xác thực.
Tác giả luận án

NGUYỄN PHƢƠNG THẢO


ii

LỜI CẢM ƠN

Trong quá trình thực hiện luận án Tiến sĩ Ngữ văn đề tài Tiếp nhận tiểu
thuyết Thủy hử ở Trung Quốc từ đầu thế kỷ XX đến nay, tôi đã nhận được sự
giúp đỡ quý báu từ nhiều cá nhân, cơ quan và tập thể.
Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng thành kính, biết ơn sâu sắc đến GS.TS.
Trần Đình Sử và PGS.TS. Nguyễn Thị Mai Chanh - những người thầy đã tận
tình chỉ bảo, định hướng tôi trong việc chọn lựa đề tài, tiếp cận các phương
pháp nghiên cứu, tìm kiếm tài liệu; hướng dẫn, góp ý sửa chữa cho bản luận
án này, giúp tôi hoàn thành các nhiệm vụ học tập của một nghiên cứu sinh.
Tôi cũng xin bày tỏ sự cảm ơn chân thành tới:
- Tổ bộ môn Văn học nước ngoài, khoa Ngữ văn, trường ĐHSP Hà Nội
đã tạo điều kiện để tôi hoàn thành chương trình học tập, nghiên cứu, bảo vệ
Luận án đúng thời gian qui định.

- Viện Văn học - nơi tôi công tác, đã khuyến khích để tôi theo học
chương trình nghiên cứu sinh khóa 2013-2017.
- Gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã khích lệ, động viên, tạo điều kiện
tốt nhất cho tôi trong suốt quá trình thực hiện Luận án.
Hà Nội, ngày

tháng

năm 2018

Nghiên cứu sinh

Nguyễn Phƣơng Thảo


iii

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i
LỜI CẢM ƠN .................................................................................................. ii
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................ 3
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu................................................................. 3
4. Cơ sở lí thuyết và phương pháp nghiên cứu ................................................. 4
5. Đóng góp mới của luận án ............................................................................ 5
6. Cấu trúc của luận án ...................................................................................... 5
CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................... 6
1.1. Về lý thuyết tiếp nhận văn học................................................................ 6
1.1.1. Khái lược về lý thuyết tiếp nhận văn học ............................................... 6

1.1.2. Về tình hình nghiên cứu, vận dụng lý thuyết tiếp nhận........................... 8
1.1.2.1. Ở Âu - Mĩ ............................................................................................. 8
1.1.2.2. Ở Trung Quốc .................................................................................... 13
1.1.2.3. Ở Việt Nam ........................................................................................ 16
1.2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu tiếp nhận Thủy hử .................................... 19
1.2.1. Địa vị của Thủy hử trong lịch sử văn học và văn hóa Trung Quốc ......... 19
1.2.2. Tiếp nhận Thủy hử ở Trung Quốc trước thế kỷ XX............................... 21
1.2.3. Khái lược tiếp nhận Thủy hử ở Trung Quốc từ đầu thế kỷ XX đến nay.... 26
Tiểu kết ........................................................................................................... 35
CHƢƠNG 2: TIẾP NHẬN THỦY HỬ Ở TRUNG QUỐC TỪ ĐẦU THẾ
KỶ XX ĐẾN NĂM 1949 ............................................................................... 37
2.1. Ngữ cảnh và ngƣời đọc .......................................................................... 37
2.1.1. Bối cảnh thời đại ................................................................................... 37


iv

2.1.2. Cuộc vận động Ngũ Tứ và sự nảy sinh lớp người đọc mới................... 38
2.2. Các khuynh hƣớng tiếp nhận ................................................................ 42
2.2.1. Tiếp nhận Thủy hử dưới nguồn sáng tân văn hóa ................................ 42
2.2.1.1. Đa dạng hóa các khuynh hướng tiếp nhận ......................................... 42
2.2.1.2. Thành tựu và những giới hạn ............................................................. 54
2.2.2. Tái thể hiện trong tiếp nhận Thủy hử thời kỳ kháng Nhật .................... 57
2.2.2.1. Cảm biến chính trị và hai ngã rẽ tiếp nhận Thủy hử .......................... 57
2.2.2.2. Hiện tượng tái tạo và phóng tác Thủy hử .......................................... 59
2.2.2.3. Hiện tượng kịch chuyển thể và cải biên Thủy hử .............................. 63
Tiểu kết ........................................................................................................... 66
CHƢƠNG 3: TIẾP NHẬN THỦY HỬ Ở TRUNG QUỐC TỪ NĂM 1949
ĐẾN 1980 ....................................................................................................... 67
3.1. Ngữ cảnh và ngƣời đọc .......................................................................... 67

3.1.1. Bối cảnh thời đại ................................................................................... 67
3.1.2. Sự xuất hiện các công trình nghiên cứu Thủy hử với các hướng nghiên
cứu đa dạng ..................................................................................................... 68
3.2. Các khuynh hƣớng tiếp nhận ................................................................ 72
3.2.1. Khuynh hướng giai cấp luận ................................................................. 72
3.2.1.1. Hệ thống chủ đề và sự qui chiếu về lý thuyết phản ánh .................... 73
3.2.1.2. Các phương diện nội dung ................................................................. 79
3.2.1.3. Các phương diện nghệ thuật............................................................... 85
3.2.2. Khuynh hướng xã hội học cực đoan ..................................................... 95
3.2.2.1. Nhận diện các phương hướng tiếp nhận Thủy hử thời Mao .............. 95
3.2.2.2. Chủ nghĩa Mao và hiện tượng tiếp nhận “phản tiếp nhận” ................ 96
3.2.2.3. Vị thế kẻ cầm quyền và phong trào bình luận Thủy hử ..................... 99
Tiểu kết ......................................................................................................... 103


v

CHƢƠNG 4: TIẾP NHẬN THỦY HỬ Ở TRUNG QUỐC TỪ NĂM 1980
ĐẾN NAY ..................................................................................................... 104
4.1. Ngữ cảnh và ngƣời đọc ........................................................................ 104
4.1.1. Bối cảnh thời đại ................................................................................. 104
4.1.2. Thế hệ tiếp nhận mới cùng với tinh thần khai phóng, mở đường cho quá
trình nghiên cứu, tiếp nhận Thủy hử ............................................................. 107
4.1.2.1. Văn học Trung Quốc từ “phản tỉnh” đến “khai phóng”.................. 107
4.1.2.2. Tiếp nhận Thủy hử từ “phản tỉnh” đến “khai phóng” ...................... 109
4.2. Các khuynh hƣớng tiếp nhận .............................................................. 111
4.2.1. Khuynh hướng nghiên cứu mỹ học - Đề cao Chân, Thiện, Mỹ ........... 112
4.2.2. Khuynh hướng nghiên cứu văn hóa học truyền thống ........................ 117
4.2.3. Khuynh hướng nghiên cứu văn hóa đại chúng ................................... 137
4.2.3.1. Điện ảnh, âm nhạc ............................................................................ 137

4.2.3.2. Hội họa, truyện tranh........................................................................ 140
Tiểu kết ......................................................................................................... 143
KẾT LUẬN .................................................................................................. 145
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LIÊN
QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ................................................................ 148
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 149


1

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Khi bắt đầu xuất hiện tác phẩm văn học cũng là lúc hình thành hoạt
động thưởng thức, tiếp nhận. Trước thực tế này, bằng việc nhận thức và tiếp
thu kinh nghiệm văn học nước ngoài, tiếp nhận văn học - một lĩnh vực góp
phần tích cực vào quá trình hiện đại hóa ngôn ngữ và văn học dân tộc, đã và
đang là lý thuyết được khoa lý luận văn học quan tâm nghiên cứu. Các vấn đề
cảm thụ văn học của thế hệ độc giả, tâm lý học tiếp nhận văn học, chú giải
học, cách đọc xã hội học, cách đọc “phê bình mới”, mối quan hệ giữa “tầm
đón đợi” và sự tiếp nhận, v.v... là những hạt nhân cơ bản của lý thuyết tiếp
nhận. Lý thuyết tiếp nhận ra đời như một đòi hỏi, nhu cầu tất yếu của đời
sống văn học. Một mặt, nó khẳng định tính đa nghĩa của tác phẩm dựa trên sự
đánh giá khác nhau trong quan điểm, tư tưởng, tình cảm, trình độ của người
đọc, giới đọc, thế hệ đọc,... mặt khác nó làm thay đổi, chuyển hóa vai trò, ý
nghĩa của tác phẩm và người đọc, đưa người đọc vào vị trí trung tâm trong
mối quan hệ ba chiều: tác giả - tác phẩm - người đọc. Như vậy, nếu coi sáng
tác và tiếp nhận là hai lĩnh vực cơ bản của đời sống văn học thì lý thuyết tiếp
nhận văn học thực chất là một nửa của lý luận văn học.
Trong cái nhìn của lý thuyết tiếp nhận, nhà văn, người đọc, nhà nghiên
cứu, phê bình văn học đã tự tìm cho mình những thể nghiệm mới, những cách

hình dung, cách hiểu về tác phẩm sâu sắc, đa dạng, phức tạp hơn. Ở Việt Nam
từ nhiều thập kỷ trước, lý thuyết tiếp nhận đã được đề cập đến song phải đến
giai đoạn Đổi mới (1986), tiếp nhận văn học mới thực sự được nghiên cứu,
triển khai rộng rãi.
1.2. Nghiên cứu quan hệ văn học Việt - Trung; giới thiệu văn học
Trung Quốc để nhận diện văn học dân tộc; so sánh, phân tích, lý giải cơ bản,
tổng quát và cụ thể về tình hình tiếp nhận, dịch thuật các tác phẩm văn học


2

Trung Quốc ở Việt Nam... là những vấn đề có tính thời sự khoa học. Tính đến
thời điểm này, đã có hàng ngàn tác phẩm văn học Trung Quốc cổ kim được
dịch và giới thiệu ở Việt Nam. Để các tác phẩm văn học Trung Quốc đến gần
với bạn đọc Việt Nam hơn thì công tác nghiên cứu, luận bàn, tiếp nhận được
đặt ra như một đòi hỏi, yêu cầu và nhiệm vụ cấp thiết. Với từng trường hợp
tác phẩm cụ thể, mà ở đây là Thủy hử, các nhà nghiên cứu đã chỉ ra xu thế và
quá trình vận động, diễn tiến, biến đổi. Trong lịch sử văn học Trung Quốc,
Thủy hử là tác phẩm có quy mô lớn và tiêu biểu nhất về đề tài nội chiến và
khởi nghĩa nông dân. Tác phẩm này được liệt vào “tứ đại kỳ thư”, được nhiều
người yêu thích và được quan tâm nghiên cứu một cách bài bản, kỹ lưỡng.
Tuy nhiên, việc tiếp nhận Thủy hử kể từ khi tác phẩm ra đời (thế kỷ XIV) đến
nay cũng có nhiều cách đánh giá, bình luận khác biệt, thậm chí trái ngược
nhau. Nhìn toàn diện quá trình tiếp nhận Thủy hử ở Trung Quốc, có thể nói đó
là sự kết hợp giữa lý luận Trung Quốc và phương Tây, bao gồm cả xu hướng
đa nguyên, xu thế độc tôn, mở rộng và ngày càng phát triển năng lực “tự ý
thức” về chính lịch sử tiếp nhận Thủy hử. Bên cạnh đó, nghiên cứu Thủy hử
luôn luôn chấp nhận việc vận dụng các phương pháp tiếp cận và lý thuyết
mới. Vì vậy, trên nhiều phương diện, việc nghiên cứu, tiếp nhận Thủy hử ở
Trung Quốc so với các tiểu thuyết cổ điển khác có phần đa dạng, nổi trội hơn.

Mỗi thời đại, với những thay đổi về tầm nhận thức, tầm văn hóa sẽ tất
yếu nảy sinh những cách tiếp nhận, cách hiểu khác nhau về một tác phẩm văn
học. Tiếp nhận Thủy hử trước thế kỷ XX cơ bản là việc đề cao sự độc đáo,
nghệ thuật trác tuyệt trong việc miêu tả hình tượng nhân vật điển hình và phê
phán hiện thực xã hội, tuy nhiên, chưa có nhiều kiến giải, luận bình và chưa
định hình những phương pháp nghiên cứu tiếp nhận. Chỉ đến giai đoạn từ đầu
thế kỷ XX đến nay, tiếp nhận Thủy hử ở Trung Quốc mới hình thành những
xu hướng cụ thể, rõ ràng. Chính thực tiễn trên của nền nghiên cứu, lý luận,


3

phê bình văn học Việt Nam trong bối cảnh hội nhập khu vực và quốc tế đã
thôi thúc người viết thực hiện đề tài Tiếp nhận tiểu thuyết Thủy hử ở Trung
Quốc từ đầu thế kỷ XX đến nay.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
+ Tìm hiểu một số vấn đề về lý thuyết tiếp nhận.
+ Tìm hiểu hoàn cảnh, cách thức, xu hướng tiếp nhận Thủy hử ở Trung
Quốc qua các thời kỳ lịch sử.
+ Nghiên cứu, đánh giá, phân tích, thống kê, tổng hợp, lý giải nhằm
nhận diện một cách cơ bản, tổng quát và cụ thể về tình hình tiếp nhận Thủy hử
ở Trung Quốc (tiếp nhận trên các phương diện tác giả, văn bản, tác phẩm, nội
dung, nghệ thuật và các xu hướng, cách thức tiếp nhận).
+ Tập trung làm sáng tỏ những ý kiến, nhận định, đánh giá, tiếp nhận
Thủy hử ở Trung Quốc.
+ Đưa ra một số so sánh, nhận định về tình hình tiếp nhận Thủy hử ở
Trung Quốc và Việt Nam.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu
+ Lý thuyết tiếp nhận và định hướng vận dụng lý thuyết tiếp nhận.

+ Nghiên cứu “sự nghiên cứu” và tiếp nhận tiểu thuyết Thủy hử ở
Trung Quốc qua các giai đoạn từ đầu thế kỷ XX đến nay.
- Phạm vi nghiên cứu
+ Nhận diện lý thuyết tiếp nhận.
+ Văn bản tác phẩm Thủy hử (bản dịch và nguyên tác).
+ Lịch sử nghiên cứu và tiếp nhận Thủy hử.
+ Nguồn tư liệu: 1) Các công trình nghiên cứu Thủy hử của các học giả
Trung Quốc; 2) Các tài liệu nghiên cứu Thủy hử ở Trung Quốc được dịch ở
Việt Nam; 3) Các công trình nghiên cứu, giáo trình, chuyên khảo của các học


4

giả Việt Nam; 4) Công trình nghiên cứu chọn lọc của học giả nước ngoài; 5)
Nguồn tài liệu mạng Internet.
Vấn đề tiếp nhận có phạm vi rộng lớn bao gồm tiếp nhận cả trong lĩnh
vực phê bình - nghiên cứu; giảng dạy và sáng tác. Tuy nhiên, luận án chỉ đặt
vấn đề tìm hiểu trong lĩnh vực phê bình - nghiên cứu văn học.
4. Cơ sở lí thuyết và phƣơng pháp nghiên cứu
Đề tài Tiếp nhận tiểu thuyết Thủy hử ở Trung Quốc từ đầu thế kỷ XX
đến nay dựa trên cơ sở vận dụng lí thuyết tiếp nhận. Trong quá trình nghiên
cứu, chúng tôi sử dụng một số phương pháp cơ bản sau:
Phương pháp tiếp cận hệ thống: Phương pháp này giúp hệ thống các
nguồn tư liệu phục vụ cho nghiên cứu lịch sử vấn đề và các giai đoạn tiếp
nhận Thủy hử ở Trung Quốc. Ngoài ra, còn giúp khảo sát một cách cơ bản, có
hệ thống những ý kiến, quan điểm, những đánh giá, luận giải về Thủy hử.
Phương pháp phân tích, tổng hợp: Đây là những phương pháp phục vụ
cho việc đi sâu nghiên cứu tác phẩm về mặt văn bản, tác giả, nội dung, nghệ
thuật, kết cấu... Qua phân tích, tổng hợp chúng tôi có điều kiện mở rộng
nghiên cứu tiếp nhận Thủy hử ở Trung Quốc trong từng giai đoạn tiếp nhận.

Phương pháp so sánh, đối chiếu: Vấn đề đặt ra trong nghiên cứu tiếp
nhận Thủy hử ở Trung Quốc bao gồm cả việc so sánh, đối chiếu các công
trình nghiên cứu, dịch thuật Thủy hử ở trong và ngoài nước, qua đó, bước đầu
đặt ra cái nhìn so sánh về nghiên cứu Thủy hử ở các nước trong khu vực như
Việt Nam, Nhật Bản, Hàn Quốc... và một số nước châu Âu như Anh, Pháp,
Nga, Italia,... định hình cái nhìn toàn diện về nghiên cứu, tiếp nhận tác phẩm
Thủy hử ở Trung Quốc và trên thế giới.
Phương pháp liên ngành: Luận án sử dụng phương pháp loại hình học
và tự sự học - hai phương pháp kinh điển làm nền cho nghiên cứu văn học,
đặc biệt phù hợp với tiểu thuyết chương hồi. Áp dụng vào trường hợp tiểu


5

thuyết Thủy hử, hai phương pháp này được triển khai theo hướng nghiên cứu
loại hình như xã hội học, văn hóa học, ký hiệu học, cấu trúc, hình thức và
chức năng tự sự.
5. Đóng góp mới của luận án
+ Đề tài góp phần giúp người đọc hình dung đầy đủ hơn lịch sử tiếp nhận
và những vấn đề đang đặt ra trong công tác nghiên cứu Thủy hử ở Trung Quốc.
+ Xác định những ý nghĩa tiếp nhận mới trong nghiên cứu Thủy hử ở
Trung Quốc giai đoạn từ đầu thế kỷ XX đến nay.
+ Qua nghiên cứu tiếp nhận Thủy hử ở Trung Quốc, luận án gợi ra hướng
nghiên cứu mới, mở rộng phạm vi so sánh việc nghiên cứu tiếp nhận tác phẩm ở
các nước cùng quỹ đạo văn hóa Hán (Việt Nam, Nhật Bản, Hàn Quốc), đặc biệt
từ thế kỷ XX, trên cơ sở đó mở rộng sang các nước phương Tây.
6. Cấu trúc của luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, phần Nội dung
luận án gồm 4 chương như sau:
Chương 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu

Chương 2: Tiếp nhận tiểu thuyết Thủy hử ở Trung Quốc từ đầu thế kỷ
XX đến năm 1949
Chương 3: Tiếp nhận tiểu thuyết Thủy hử ở Trung Quốc từ năm 1949
đến năm 1980
Chương 4: Tiếp nhận tiểu thuyết Thủy hử ở Trung Quốc từ năm 1980
đến nay


6

CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1.1. Về lý thuyết tiếp nhận văn học
1.1.1. Khái lược về lý thuyết tiếp nhận văn học
Tiếp nhận là một hiện tượng không thể thiếu trong đời sống xã hội. Từ
xa xưa, con người giao tiếp với nhau thông qua ngôn ngữ và các hình thức
tiếp nhận khác. Chính vì thế, các yếu tố, xu hướng tiếp nhận trong đời sống xã
hội nói chung và văn học nghệ thuật nói riêng đã có lịch sử lâu dài. Trong văn
học, người ta dùng lý thuyết tiếp nhận để chỉ ra phương thức tồn tại của tác
phẩm văn học. Tư duy tiền hiện đại chỉ nhấn mạnh văn bản còn tư duy hiện
đại và hậu hiện đại đã thấy rõ được vai trò của người đọc. Sự khác biệt giữa
văn bản và tác phẩm đã được bàn đến với việc cho rằng công thức chính là hệ
hình tư duy và mỗi tác phẩm văn học có cách thức tồn tại riêng của nó. Lý
thuyết tiếp nhận giúp khám phá văn bản và cho thấy rõ văn bản có phần chịu
sự chi phối của người tiếp nhận.
Thời cổ đại, trong công trình The Poetics (Nghệ thuật thi ca), Aristotle
đã nhắc tới karthasis (thanh lọc), một yếu tố được xem là khởi nguyên của
khái niệm tiếp nhận. Quá trình chọn lọc, tiếp thu, phản hồi của độc giả chính
là những biểu hiện quan trọng nhất của tiếp nhận văn học. Bước sang thời cận
hiện đại sau này, lý thuyết tiếp nhận và mĩ học tiếp nhận mới được định hình.
Mỹ học tiếp nhận ra đời vào thập niên 60 của thế kỷ XX từ Đức. Tại đây, hai

đại biểu Hans Robert Jauss (1921-1997) và Wolfgang Iser (1926-2007) của
trường Đại học Konstanz là những người mở đường cho nghiên cứu tiếp
nhận, còn gọi là trường phái mỹ học tiếp nhận Konstanz. Trong Từ điển thuật
ngữ văn học, tiếp nhận văn học được định nghĩa là: “Hoạt động chiếm lĩnh
các giá trị tư tưởng, thẩm mĩ của tác phẩm văn học, bắt đầu từ sự cảm thụ văn
bản ngôn từ, hình tượng nghệ thuật, tư tưởng, cảm hứng, quan niệm nghệ


7

thuật, tài nghệ tác giả cho đến sản phẩm sau khi đọc: cách hiểu, ấn tượng
trong trí nhớ, ảnh hưởng trong hoạt động sáng tạo, bản dịch, chuyển thể…
Qua tiếp nhận văn học, nhờ được tri giác, liên tưởng, cắt nghĩa, tưởng tượng
của người đọc mà tác phẩm trở nên đầy đặn, sống động, hoàn chỉnh; ngược lại
người đọc nhờ tác phẩm mà được mở rộng vốn hiểu biếu, kinh nghiệm về
đời sống, tư tưởng và tình cảm cũng như năng lực cảm thụ, tư duy” [55,
235]. Qua định nghĩa này, tiếp nhận văn học chính là quá trình người đọc
vận dụng kinh nghiệm, sự hiểu biết cá nhân để lý giải và cảm thụ tác phẩm.
Người đọc còn giữ vai trò trung tâm, chi phối một số khái niệm hữu quan
khác như: Tầm đón nhận/ Chân trời chờ đợi (đón đợi), kinh nghiệm thẩm
mỹ, khoảng cách thẩm mỹ,... Nghiên cứu mối quan hệ tác giả - tác phẩm người đọc giúp cho các nhà nghiên cứu có được cái nhìn sâu sắc, thấu đáo,
đa diện hơn về lí thuyết này. Qua đó, lí luận phê bình văn học được mở
rộng, nâng cao; giá trị văn học cũng như các xu thế tiếp nhận ngày càng đa
dạng, thực chất, có chiều sâu hơn.
H. Jauss, trong chương thứ nhất (chương được coi là quan trọng nhất, có
tính chất tuyên ngôn) của cuốn sách gồm 11 chương ra đời năm 1970, có tiêu
đề: Lịch sử văn học như là sự khiêu khích đối với khoa học văn học, đã đề cập
đến khái niệm Tầm đón nhận: “Cái hệ thống ra đời trong giây phút lịch sử
mà bất kỳ tác phẩm nào xuất hiện, và được xây từ hiểu biết trước đây về thể
loại, từ hình thức và đề tài của những tác phẩm có trước, và từ sự đối lập của

ngôn ngữ nhà thơ và ngôn ngữ thông thường” [37, 87-88]. Thuật ngữ Tầm
đón nhận (Erwahrtungshorizont - tiếng Đức, Horizon d‟attente - tiếng Pháp,
Horizons of expectations - tiếng Anh) được H. Jauss tiếp thu từ K. Mannheim
vào năm 1958, sau đó phát triển và mở rộng thêm nhiều nội dung khác. Tầm
đón nhận được H. Jauss xác định là trình độ và kinh nghiệm đọc của độc giả.
Trong phần viết Introduction to Modern Literary theory của Kristi Siegel


8

càng khẳng định rõ điểu này: “Tầm đón nhận/ Chân trời chờ đợi (đón đợi),
một thuật ngữ được phát triển bởi Hans Robert Jauss để giải thích “sự mong
chờ” của người đọc như thế nào hoặc khung tham chiếu dựa trên kinh nghiệm
quá khứ của người đọc văn học và những định kiến về văn học của người được
sở hữu (tức là kinh nghiệm thẩm mỹ của người đọc luôn bị ràng buộc bởi thời
gian và các yếu tố lịch sử” (Nguồn: />Tuy nhiên, ở bài viết Những giới hạn tiếp nhận “Bà Bovary” ở Việt Nam
(Qua trường hợp các bản dịch), nhà nghiên cứu Phùng Kiên có ý kiến rằng,
khái niệm Erwahrtungshorizont nên hiểu là Giới hạn tiếp nhận: “Căn cứ vào
những phân tích này và cách hiểu đối với khái niệm của H.R. Jauss, chúng tôi
xin phép được diễn đạt chữ horizon d‟attente (tiếng Pháp) như là giới hạn tiếp
nhận thay cho cách diễn đạt được dịch sát nghĩa từng chữ nhưng có phần hơi
mơ hồ thường gặp là chân trời chờ đợi hay tầm đón đợi” [74, 114]. Theo nhà
nghiên cứu, nếu dịch Erwahrtungshorizont là Tầm đón nhận/ chân trời chờ
đợi (đón đợi) e rằng chưa bao quát được ý nghĩa, cách dịch Giới hạn tiếp
nhận vừa thể hiện được phạm vi tiếp nhận vừa thể hiện trọn vẹn cách hiểu về
các phương thức, xu thế, nội dung tiếp nhận của độc giả.
Bên cạnh đó, khái niệm kinh nghiệm thẩm mỹ nói tới một quá trình tiếp
thu văn bản của độc giả, trong đó tác phẩm văn học tồn tại, tác động và chi
phối hoạt động đọc (sự đọc) của độc giả. Trên cơ sở đó sẽ hình thành một
khoảng cách giữa tác phẩm và người đọc, được gọi là khoảng cách thẩm mỹ.

Từ nội dung, nghệ thuật, thế giới nhân vật trong tác phẩm đến chiều sâu thế
giới tâm hồn người đọc đều là những khoảng cách thẩm mỹ, những giới hạn
tiếp nhận cần được nghiên cứu, bình luận, nhận định sâu sắc hơn.
1.1.2. Về tình hình nghiên cứu, vận dụng lý thuyết tiếp nhận
1.1.2.1. Ở Âu - Mĩ
Trong bầu không khí khủng hoảng của các phương pháp luận ở Âu - Mĩ
giữa thế kỷ XX, khoảng những năm 1960, lý thuyết tiếp nhận ra đời ở Đức có


Luận án đầy đủ ở file: Luận án full