LUẬN văn LUẬT tư PHÁP DI CHÚC MIỆNG TRONG bộ LUẬT dân sự VIỆT NAM HIỆN HÀNH

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
  

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT
NIÊN KHÓA 2008 - 2012
ĐỀ TÀI

DI CHÚC MIỆNG TRONG BỘ LUẬT DÂN SỰ
VIỆT NAM HIỆN HÀNH

Giảng viên hướng dẫn:

Sinh viên thực hiện:

NGUYỄN THỊ MỸ LINH

HUỲNH BÍCH TRÂN
MSSV: 5086008
Lớp: Tư pháp 2 – K34

Cần Thơ, tháng 04 - 2012


NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN


......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................

......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................

......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................


NHẬN XÉT CỦA HỘI ĐỒNG PHẢN BIỆN

...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................


MỤC LỤC

LỜI NÓI ĐẦU.................................................................................................................1
Chương 1: KHÁI QUÁT CHUNG VỀ DI CHÚC MIỆNG ..........................................4
1.1. Vài nét về thừa kế và quyền thừa kế .......................................................................4
1.1.1. Khái niệm về thừa kế ...........................................................................................4
1.1.2. Khái niệm về quyền thừa kế .................................................................................5
1.1.2.1. Quyền thừa kế về phương diện khách quan ...................................................6
1.1.2.2. Quyền thừa kế về phương diện chủ quan.......................................................6
1.2. Khái niệm di chúc và thừa kế theo di chúc ............................................................9
1.2.1. Khái niệm di chúc................................................................................................9
1.2.2. Khái niệm thừa kế theo di chúc..................................................................................11
1.3. Di chúc miệng và đặc điểm của di chúc miệng .....................................................12
1.3.1. Khái niệm về di chúc miệng ...............................................................................12
1.3.2. Đặc điểm của di chúc miệng..............................................................................12
1.3.3. So sánh giữa di chúc miệng và di chúc bằng văn bản ........................................13
1.3.3.1. Giống nhau .................................................................................................13
1.3.3.2. Khác nhau...................................................................................................14
1.4. Tiến trình phát triển của những quy định pháp luật về thừa kế theo di chúc
nói chung và di chúc miệng nói riêng ở Việt Nam.......................................................17
1.4.1. Giai đoạn trước năm 1945.................................................................................17
1.4.2. Giai đoạn từ năm 1945 đến trước ngày có Pháp lệnh thừa kế năm 1990 ...........18
1.4.3. Giai đoạn từ khi Pháp lệnh thừa kế năm 1990 được ban hành đến trước ngày
Bộ luật dân sự năm 1995 có hiệu lực thi hành (01-7-1996) .........................................19
1.4.4. Giai đoạn từ khi Bộ luật dân sự năm 1995 được ban hành đến trước ngày Bộ
luật dân sự năm 2005 có hiệu lực thi hành (01-01-2006) ............................................20
1.4.5. Giai đoạn sau ngày Bộ luật dân sự năm 2005 có hiệu lực thi hành....................20


Chương 2: DI CHÚC MIỆNG TRONG LUẬT THỰC ĐỊNH ...................................22
2.1. Điều kiện trở thành người lập di chúc miệng .......................................................22
2.1.1. Người lập di chúc miệng có năng lực hành vi....................................................22

2.1.2. Người lập di chúc miệng tự nguyện, minh mẫn .................................................24
2.1.3. Người lập di chúc miệng phải rơi vào trường hợp đặc biệt................................25
2.2. Quyền của người lập di chúc miệng ......................................................................26
2.2.1. Chỉ định người thừa kế ......................................................................................26
2.2.2. Truất quyền hưởng di sản của người thừa kế.....................................................26
2.2.3. Phân định di sản cho từng người thừa kế...........................................................26
2.2.4. Dành một phần di sản để di tặng .......................................................................28
2.2.5. Dành một phần di sản dùng vào việc thờ cúng...................................................30
2.2.6. Giao nghĩa vụ cho người thừa kế trong phạm vi di sản......................................32
2.2.7. Chỉ định người quản lý di sản............................................................................33
2.2.8. Chỉ định người phân chia di sản........................................................................34
2.3. Điều kiện trở thành người thừa kế theo di chúc miệng........................................34
2.3.1. Người thừa kế là cá nhân (còn sống) hoặc pháp nhân (còn tồn tại) ...................35
2.3.2. Người thừa kế không rơi vào trường hợp không được quyền hưởng di sản ........35
2.3.3. Người thừa kế không từ chối nhận di sản...........................................................36
2.3.4. Người thừa kế không bị truất quyền hưởng di sản .............................................37
2.4. Các điều kiện của di chúc miệng ...........................................................................37
2.4.1. Nội dung di chúc miệng không trái pháp luật, đạo đức xã hội ...........................38
2.4.2. Hình thức của di chúc miệng hợp pháp..............................................................39
2.5. Hiệu lực của di chúc miệng....................................................................................41
2.6. Thanh toán, phân chia di sản theo di chúc miệng ................................................43
2.6.1. Thanh toán di sản ..............................................................................................43
2.6.2. Phân chia di sản theo di chúc miệng..................................................................46


CHƯƠNG 3: THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VÀ PHƯƠNG HƯỚNG
HOÀN THIỆN NHỮNG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ DI
CHÚC MIỆNG .............................................................................................................48
3.1. Thực tiễn áp dụng pháp luật .................................................................................48
3.1.1. Vụ việc thứ nhất.................................................................................................48

3.1.2. Vụ việc thứ hai...................................................................................................52
3.2. Phương hướng hoàn thiện những quy định của pháp luật Việt Nam về di
chúc miệng ....................................................................................................................54
3.2.1. Thống nhất quy định của pháp luật về di chúc miệng.........................................55
3.2.2. Ban hành văn bản hướng dẫn áp dụng pháp luật về di chúc miệng....................57
3.2.2.1. Người mang di chúc miệng đi công chứng, chứng thực...............................57
3.2.2.2. Về việc ghi chép lại nội dung di chúc miệng ...............................................58
3.2.3. Bổ sung quy định của pháp luật về thời gian đi công chứng, chứng thực di
chúc miệng ..................................................................................................................59
KẾT LUẬN ...................................................................................................................61
TÀI LIỆU THAM KHẢO


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
LỜI NÓI ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong bất kỳ chế độ xã hội có giai cấp nào, vấn đề thừa kế cũng có vị trí quan trọng
trong các chế định pháp luật, là hình thức pháp lý chủ yếu để bảo vệ các quyền của
công dân. Chính vì vậy, thừa kế đã trở thành một nhu cầu không thể thiếu được đối
với đời sống của mỗi cá nhân, gia đình, cộng đồng xã hội. Mỗi nhà nước dù có các xu
thế chính trị khác nhau, nhưng đều coi thừa kế là một quyền cơ bản của công dân và
được ghi nhận trong Hiến pháp.
Pháp luật Việt Nam hiện hành quy định có hai hình thức thừa kế là thừa kế theo di
chúc và thừa kế theo pháp luật. Hình thức chia thừa kế theo di chúc là hình thức chia
thừa kế trong đó ý chí của người để lại di sản được Nhà nước tôn trọng và bảo vệ
thông qua các quy phạm pháp luật. Trong đó di chúc miệng là một hình thức đặc biệt
của di chúc, không phải ai cũng có thể lập được di chúc miệng. Di chúc miệng chỉ
được lập trong hoàn cảnh hết sức đặc biệt khi tính mạng của người lập di chúc bị đe
dọa mà không thể lập di chúc bằng văn bản. Tuy nhiên, hiện nay việc lập di chúc để
định đoạt tài sản của một người thường được thể hiện dưới hình thức miệng (tuyên bố

trước gia đình, gia tộc), nhưng họ lại không nắm được các quy định của pháp luật về di
chúc miệng dẫn đến di chúc miệng không được lập một cách hợp pháp.
Về thực tiễn, do sự phát triển mạnh mẽ từng ngày, từng giờ của đời sống kinh tế - xã
hội của đất nước, nên pháp luật về thừa kế hiện hành nói chung và di chúc miệng nói
riêng vẫn chưa thể trù liệu hết những trường hợp, tình huống xảy ra trên thực tế. Còn một
số quy định pháp luật về di chúc miệng chung chung, chưa chi tiết, chưa rõ ràng, lại chưa
có văn bản hướng dẫn thi hành cụ thể. Vì vậy, còn nhiều quan điểm trái ngược nhau, nên
khi áp dụng vào thực tế cũng như trong việc giải quyết những tranh chấp về thừa kế
theo di chúc miệng vẫn tồn tại không ít khó khăn, vướng mắc. Hàng năm có hàng
ngàn vụ án kiện về thừa kế mà tòa án nhân dân các cấp phải giải quyết trong đó có các
vụ án về di chúc miệng nói riêng nhưng pháp luật về thừa kế và những quy định pháp
luật khác liên quan đến thừa kế chưa thật sự đồng bộ và thống nhất, vì thế nhiều vụ
tranh chấp đã phải xét xử nhiều lần mà tính thuyết phục không cao. Nhiều bản án,
quyết định của Tòa án vẫn bị coi là chưa “thấu tình đạt lý”… Điều đó đã xâm phạm

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

1

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
quyền thừa kế của công dân, đôi khi còn gây bất ổn trong đời sống sinh hoạt của mỗi gia
đình, cộng đồng và xã hội.
Xuất phát từ những lý do trên, người viết đã chọn vấn đề: "Di chúc miệng trong bộ
luật dân sự Việt Nam hiện hành" để làm đề tài luận văn tốt nghiệp của mình. Đây là
một đề tài có ý nghĩa quan trọng cấp bách cả về phương diện lý luận cũng như thực
tiễn. Với việc nghiên cứu đề tài, người viết muốn hoàn thiện hơn nữa những quy định
pháp luật về di chúc miệng, nhằm mục đích nâng cao hơn nữa hiệu quả điều chỉnh của

những quy định này trong Bộ luật dân sự.
2. Mục đích chọn đề tài
Việc nghiên cứu đề tài nhằm làm sáng tỏ nội dung và bản chất của những quy định
pháp luật về di chúc miệng. Trong quá trình nghiên cứu, người viết rút ra những
vướng mắc còn tồn tại khi áp dụng quy định của pháp luật về di chúc miệng. Từ đó
đưa ra những đề xuất, kiến nghị mang tính giải pháp nhằm khắc phục những hạn chế,
tồn tại, góp phần hoàn thiện hơn các quy định về di chúc miệng.
3. Phạm vi nghiên cứu đề tài
Việc nghiên cứu đề tài này được xác định trong phạm vi các quy phạm pháp luật
Việt Nam về thừa kế theo di chúc nói chung và thừa kế theo di chúc miệng nói riêng.
Đề tài tập trung nghiên cứu các vấn đề lý luận, nội dung, bản chất quy định của pháp
luật về di chúc miệng. Trong nội dung luận văn không đề cập và giải quyết vấn đề
thừa kế theo di chúc miệng có yếu tố nước ngoài.
4. Phương pháp nghiên cứu
Việc nghiên cứu luận văn dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư
tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm, đường lối của Đảng và Nhà nước về pháp luật. Đặc
biệt là các quan điểm của Đảng và Nhà nước về sở hữu tư nhân, về thừa kế trong thời
kỳ đổi mới, mở cửa và hội nhập. Ngoài ra, người viết còn sử dụng một số phương
pháp khoa học chuyên ngành khác như: phương pháp lịch sử, phương pháp phân tích,
phương pháp so sánh, phương pháp tổng hợp để giải quyết những vấn đề mà đề tài đã
đặt ra.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

2

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành

5. Kết quả nghiên cứu
+ Luận văn hệ thống hóa được những quy định pháp luật về di chúc miệng quy định
trong Bộ luật dân sự năm 2005.
+ Luận văn phân tích những quy định của pháp luật về di chúc miệng, chỉ ra những
vướng mắc, những vấn đề còn chưa phù hợp với đời sống xã hội của những quy định
pháp luật về thừa kế theo di chúc miệng, qua đó người viết có những kiến nghị nhằm
hoàn thiện một bước những quy định của pháp luật về di chúc miệng, giúp các nhà lập
pháp bổ sung những quy định còn thiếu về di chúc miệng để đáp ứng kịp thời những
đòi hỏi của xã hội trong quan hệ thừa kế nói chung và thừa kế theo di chúc miệng nói
riêng trong Bộ luật dân sự năm 2005.
+ Luận văn chỉ ra được những bất cập trong việc hiểu không thống nhất các quy
định pháp luật về di chúc miệng trong việc áp dụng pháp luật, đồng thời có những kiến
nghị để các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành những văn bản hướng dẫn cần
thiết.
6. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần lời nói đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận
văn gồm 3 chương:
Chương 1: Khái quát chung về di chúc miệng.
Chương 2: Di chúc miệng trong luật thực định.
Chương 3: Thực tiễn áp dụng pháp luật và phương hướng hoàn thiện những quy
định của pháp luật Việt Nam về di chúc miệng.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

3

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành

Chương 1
KHÁI QUÁT CHUNG VỀ DI CHÚC MIỆNG
1.1. Vài nét về thừa kế và quyền thừa kế
1.1.1. Khái niệm về thừa kế
Thừa kế di sản theo quan hệ pháp luật dân sự chính là sự chuyển dịch tài sản và
quyền sở hữu tài sản của cá nhân người đã chết cho cá nhân, tổ chức có quyền hưởng
thừa kế; người thừa kế trở thành chủ sở hữu của tài sản được hưởng theo di chúc hoặc
theo pháp luật (đối với đất đai là thừa kế quyền sử dụng).
Thừa kế là một quan hệ xã hội có mầm mống và xuất hiện từ thời sơ khai của xã hội
loài người. Ngay từ thời kỳ đầu của chế độ cộng sản nguyên thủy, chế độ thị tộc, bộ
lạc đã hình thành và tài sản có được thuộc về chung của thị tộc, bộ lạc thì thừa kế cũng
đã manh nha hình thành theo tập tục. Trong giai đoạn đầu của chế độ thị tộc, bộ lạc,
vai trò của người phụ nữ có tầm quan trọng đáng kể; địa vị chủ đạo của người phụ nữ
trong thị tộc, bộ lạc chi phối mọi vấn đề về kinh tế, xã hội, hôn nhân. Chế độ thị tộc,
bộ lạc theo mẫu hệ đã tạo ra tiền đề cho việc thừa kế tài sản của các con và những
người thân thuộc trong thị tộc, bộ lạc của người mẹ.
Sự kế thừa tài sản trong thị tộc, bộ lạc theo chế độ mẫu hệ đã đặt nền móng ban đầu
cho sự hình thành và phản ánh tính tất yếu của việc thừa kế tài sản theo huyết thống.
Theo tiến trình phát triển của xã hội, cùng với sự phân công lao động trong xã hội và
gia đình thì người đàn ông đã chiếm vị trí chủ đạo trong đời sống xã hội và chế độ mẫu
hệ đã bị thay thế bằng chế độ phụ hệ. Cũng từ căn cứ đó, các con trong gia đình có
quan hệ huyết thống với người cha, mang họ của cha theo chế độ phụ hệ và thừa kế tài
sản của người cha được xác lập. Như vậy, tương ứng với từng giai đoạn lịch sử phát
triển nhất định là sự phát triển của lực lượng sản xuất, của hình thức gia đình, của sự
thay đổi quan hệ sở hữu và theo đó việc thừa kế tài sản cũng thay đổi.
Thừa kế là một thực tế xã hội được thể hiện ở sự chuyển dịch tài sản của người chết
cho người còn sống, nó gắn chặt với lợi ích của cá nhân, gia đình, cộng đồng dòng họ,
vì thế trong bất kỳ chế độ xã hội nào cũng có sự tác động của các quy tắc xã hội. Quy
tắc đó được biểu hiện ở những yếu tố như phong tục, tập quán và cao hơn nữa là quy
phạm pháp luật.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

4

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
Khi giai cấp xuất hiện thì có giai cấp thống trị và giai cấp bị trị, đương nhiên đối
kháng giai cấp trong xã hội là điều không thể tránh khỏi. Những trật tự trong quan hệ
tài sản nói chung và trong quan hệ tài sản nói riêng được Nhà nước của chế độ tư hữu
thiết lập trong giai đoạn này nhằm mục đích bảo vệ những lợi ích của giai cấp thống
trị. Thông qua những quy phạm pháp luật, Nhà nước điều chỉnh quan hệ thừa kế trong
việc xác định phạm vi chủ thể, nội dung, hình thức, điều kiện chuyển dịch tài sản thừa
kế và những vấn đề khác có liên quan đến việc thừa kế tài sản.
Thừa kế là phạm trù pháp luật có tính khả biến. Tính khả biến được thể hiện bằng
các quy phạm pháp luật mà các quy phạm này không những phụ thuộc vào mức độ
phát triển trong một chế độ xã hội nhất định, nghĩa là có quy định khác nhau trong việc
điều chỉnh mối quan hệ về thừa kế. Thừa kế khi đó không những là phạm trù kinh tế,
phạm trù pháp luật mà còn mang tính lịch sử, bởi vì nó thể hiện rõ nét quá trình phát
triển kinh tế - xã hội của các chế độ xã hội khác nhau và của một chế độ xã hội theo
từng giai đoạn phát triển nhất định.
Với những phân tích trên đây, có thể xác định rằng, thừa kế tài sản là phạm trù pháp
luật phản ánh quan hệ kinh tế - xã hội nói chung và lịch sử phát triển kinh tế - xã hội
nói riêng, nó xuất hiện và tồn tại cùng với sự xuất hiện và phát triển của xã hội có phân
chia giai cấp dựa trên cơ sở tư hữu về tài sản (từ chế độ chiếm hữu nô lệ đến xã hội
hiện đại ngày nay) được thể hiện ở sự chuyển dịch tài sản của người chết cho người
còn sống (bao gồm cá nhân, tổ chức) theo các nguyên tắc, trình tự và thủ tục do pháp
luật quy định.
1.1.2. Khái niệm về quyền thừa kế

Quyền thừa kế được hiểu là một bộ phận của chế định thừa kế, do vậy nó chứa đựng
những yếu tố, tính chất, đặc điểm của một chế định pháp luật. Nếu chế định thừa kế
điều chỉnh quan hệ xã hội trong lĩnh vực thừa kế thì quyền thừa kế là chế định pháp
luật bảo hộ quyền của cá nhân đối với tài sản thuộc quyền sở hữu của họ trong việc
chuyển dịch tài sản để lại sau khi họ chết cho những người còn sống có quyền hưởng
thừa kế theo hình thức nhất định (theo di chúc hoặc theo pháp luật). Chế định quyền
thừa kế không những điều chỉnh phạm vi quyền và nghĩa vụ của các chủ thể trong việc
để lại di sản và nhận di sản thừa kế mà còn là phương thức bảo vệ quyền của những
người thừa kế hợp pháp khi bị xâm phạm.
GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

5

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
Căn cứ vào nội dung pháp luật thừa kế của nước ta từ năm 1945 đến nay, các nhà
khoa học luật đều cho rằng, quyền thừa kế được hiểu dưới hai phương diện sau:
1.1.2.1. Quyền thừa kế về phương diện khách quan
Quyền thừa kế là tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh trình tự, điều kiện,
hình thức chuyển dịch tài sản, quyền tài sản (gồm cả quyền sử dụng đất) của một
người đã chết cho những người còn sống, đồng thời bảo vệ quyền của người để lại tài
sản và quyền của người hưởng thừa kế di sản.
Mặc dù theo các giai đoạn phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, pháp luật thừa kế
của nước ta có những quy định khác nhau nhưng pháp luật thừa kế của nước ta từ năm
1945 đến nay đã phản ánh bản chất của Nhà nước dân chủ nhân dân (Nhà nước của
dân, do dân và vì dân). Các quy định pháp luật thừa kế của nước ta không những bảo
đảm quyền tự do cá nhân trong việc thể hiện ý chí của mình mà còn kết hợp hài hòa
với những truyền thống tốt đẹp trong nhân dân được thể hiện trong quan hệ gia đình,

trong dòng tộc và quan niệm về đạo đức mang nội dung mới.
Quyền thừa kế về phương diện khách quan còn được thể hiện ở việc pháp luật bảo
đảm cho công dân có quyền bình đẳng trong việc hưởng di sản thừa kế, không phân
biệt giới tính già trẻ, có năng lực hành vi dân sự hay không có năng lực hành vi dân sự
(nếu cùng hàng thừa kế thì đều được hưởng kỷ phần di sản ngang nhau).
1.1.2.2. Quyền thừa kế về phương diện chủ quan
Quyền thừa kế được hiểu là quyền dân sự cơ bản của mỗi công dân được pháp luật
bảo vệ. Theo phương diện này thì mọi công dân đều có quyền như nhau trong việc để
lại tài sản của mình cho những người thừa kế và đều có quyền như nhau trong việc
nhận di sản thừa kế do người khác để lại. Tuy nhiên, quyền thừa kế của công dân do
pháp luật quy định chỉ là khả năng khách quan để công dân thực hiện quyền để lại di
sản và hưởng di sản thừa kế phù hợp với những quy định của pháp luật. Hay nói cách
khác, pháp luật quy định về quyền thừa kế là mở ra một khả năng trong khuôn khổ
pháp luật để công dân thực hiện quyền dân sự của mình phù hợp với những chuẩn mực
do pháp luật cho phép. Quyền thừa kế được bảo đảm khi một người được xác định có
quyền thừa kế hợp pháp hoặc theo di chúc hoặc theo pháp luật nhưng trên thực tế,
quyền của người thừa kế hoặc không được thực hiện đầy đủ hoặc không thực hiện
GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

6

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
được do di sản không còn đầy đủ hay hoàn toàn không còn để chia cho những người
thừa kế.
Phân tích từ góc độ quyền để lại tài sản của công dân sau khi chết, nhận thấy pháp
luật của hầu hết các nước và của nước ta đều cho phép người có tài sản thực hiện
quyền này bằng hai phương thức hoặc họ lập di chúc hoặc không lập di chúc.

Quyền định đoạt tài sản bằng di chúc của cá nhân được pháp luật ưu tiên bảo vệ
thực hiện. Khi cá nhân thực hiện quyền thừa kế của mình bằng việc lập di chúc thì
quyền định đoạt ý chí của người lập di chúc phải phù hợp với pháp luật và không trái
đạo đức xã hội.
Theo quy định của pháp luật thừa kế ở nước ta từ 1945 đến nay, cá nhân có quyền
định đoạt tài sản của mình bằng việc lập di chúc để lại tài sản cho những người thừa kế
theo ý chí của họ. Ý chí của người định đoạt tài sản bằng di chúc được pháp luật bảo
hộ nhưng không phải được bảo hộ một cách tuyệt đối. Bằng việc quy định và bảo vệ
quyền của những người thừa kế không phụ thuộc vào nội dung của di chúc (bao gồm
cha, mẹ, vợ, chồng, các con vị thành niên của người để lại di sản và các con tuy đã
trưởng thành nhưng không có khả năng lao động), pháp luật nước ta đã thể hiện rõ bản
chất nhân đạo của pháp luật Xã hội chủ nghĩa, không thể chấp nhận việc người lập di
chúc tự do định đoạt tài sản của họ mà truất quyền thừa kế của những người mà theo
quy định của pháp luật họ phải được người lập di chúc thực hiện nghĩa vụ cấp dưỡng
theo quy định của Luật hôn nhân và gia đình.
Phân tích từ góc độ quyền của người hưởng di sản cũng thấy những đặc thù riêng
của pháp luật thừa kế ở nước ta từ năm 1945 đến nay. Quyền của người hưởng di sản
được bảo đảm khi “người thừa kế là cá nhân phải là người còn sống vào thời điểm mở
thừa kế hoặc sinh ra và còn sống sau thời điểm mở thừa kế nhưng đã thành thai trước
khi người để lại di sản chết”.1
Quyền thừa kế của công dân còn được pháp luật bảo vệ trong những trường hợp
riêng biệt khác như thừa kế thế vị, thừa kế giữa con riêng với cha kế, mẹ kế… khi thỏa
mãn các điều kiện do pháp luật quy định.

1

. Xem: Điều 635 Bộ luật dân sự năm 2005.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

7

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
Người thừa kế theo di chúc hoặc theo pháp luật đều có quyền hưởng di sản và
quyền từ chối hưởng di sản. Người thừa kế hưởng di sản là những người có quyền và
nghĩa vụ liên quan đến di sản thừa kế và trong phạm vi giá trị di sản thừa kế. Người
thừa kế có quyền từ chối nhận di sản theo thời hạn, hình thức pháp luật đã quy định.2
Trước đây, theo quy định của Pháp lệnh thừa kế, người thừa kế không những có
quyền từ chối hưởng di sản mà còn có thể nhường quyền hưởng di sản cho người thừa
kế khác.3
Quy định của Pháp lệnh thừa kế về vấn đề này đã làm phức tạp hóa quan hệ thừa kế
và không tránh khỏi sự suy đoán chủ quan của cơ quan bảo vệ pháp luật khi giải quyết
các vụ việc có liên quan. Bộ luật dân sự đã loại bỏ quy định nhường kỷ phần di sản
giữa những người thừa kế với nhau.
Quyền định đoạt của người thừa kế được pháp luật bảo hộ trong việc từ chối hưởng
di sản nếu việc từ chối đó không nhằm mục đích trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài
sản của người đó đối với người khác.4
Quyền thừa kế của công dân không những chịu sự hạn chế như đã phân tích ở trên
mà còn bị pháp luật loại trừ trong những trường hợp nhất định. Pháp luật thừa kế Việt
Nam quy định những người thừa kế (kể cả thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp
luật) không được hưởng di sản do đã có hành vi trái pháp luật mà hành vi đó là nguyên
nhân làm triệt tiêu quyền thừa kế. Những người bị pháp luật tước quyền thừa kế chỉ
được thừa kế trong trường hợp người để lại di sản đã biết hành vi trái pháp luật của
người đó nhưng vẫn cho họ hưởng di sản theo di chúc.5 Quyền thừa kế còn bị triệt tiêu
trong trường hợp những người có quyền thừa kế của nhau cùng chết vào một thời
điểm.
Tóm lại, quyền thừa kế của công dân được hiểu theo hai phương diện khách quan

và chủ quan là hai phương diện có tính thống nhất, phương diện này chi phối phương
diện kia và có mối quan hệ hữu cơ với nhau. Nếu thiếu một trong hai phương diện thì
quyền thừa kế của công dân không thể bảo đảm thực hiện mà trong trường hợp cụ thể
quyền thừa kế có thể bị xâm phạm. Quyền thừa kế của công dân do pháp luật quy định
2

. Xem: Điều 642 Bộ luật dân sự năm 2005.
. Xem: Điều 31 Pháp lệnh thừa kế năm 1990.
4
. Xem: Điều 642 Bộ luật dân sự năm 2005.
5
. Xem: Điều 643 Bộ luật dân sự năm 2005.
3

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

8

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
và chỉ có thể thực hiện được khi có sự kiện chết của cá nhân, có di sản thừa kế, những
người thừa kế có quyền hưởng theo di chúc hoặc theo pháp luật thể hiện ý chí nhận di
sản.
1.2. Khái niệm di chúc và thừa kế theo di chúc
1.2.1. Khái niệm di chúc
Ở nước ta, khái niệm di chúc được sử dụng trong nhiều văn bản pháp luật được ban
hành trước cách mạng tháng Tám năm 1945. Theo Bộ dân luật Bắc Kỳ 1931 và Bộ
dân luật Trung Kỳ 1936, khái niệm chúc thư được sử dụng để bày tỏ ý chí là sau khi

chết thì của cải được sử dụng, phân chia ra làm sao: “Chúc thư là giấy tờ ghi ý định
sau cùng của người quá cố về việc sử dụng di sản”. Sau cách mạng tháng Tám năm
1945 thuật ngữ di chúc được sử dụng trong nhiều văn bản pháp luật như Thông tư số
81/TT-TANDTC của Tòa án nhân dân tối cao ngày 24 tháng 07 năm 1981 hướng dẫn
xét xử các tranh chấp thừa kế, Pháp lệnh thừa kế năm 1990. Khái niệm di chúc chính
thức được quy định trong Bộ luật dân sự năm 1995 tại Điều 649 và hiện tại là Điều
646 trong Bộ luật dân sự năm 2005: “Di chúc là sự thể hiện ý chí của cá nhân nhằm
chuyển tài sản của mình cho người khác sau khi chết”.6
Theo quy định này thì di chúc phải có các yếu tố sau:
- Đó là sự thể hiện ý chí của cá nhân mà không phải là của bất cứ chủ thể nào khác;
- Mục đích của việc lập di chúc là chuyển tài sản là di sản của mình cho người khác;
- Chỉ có hiệu lực sau khi người đó chết.
Di chúc là hành vi pháp lý đơn phương của người lập di chúc, do đó di chúc phải
tuân thủ các điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự nói chung và các điều kiện có
hiệu lực của di chúc nói riêng. Vì vậy, một người muốn định đoạt tài sản của mình
bằng di chúc, cần phải tuân thủ các quy định của pháp luật về thừa kế theo di chúc.
Hình thức của di chúc có thể là di chúc bằng văn bản hoặc di chúc miệng. Người lập di
chúc phải là người thành niên không bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh khác mà không
thể nhận thức và làm chủ được hành vi của mình; những người chưa thành niên từ đủ

6

. Xem: Điều 646 Bộ luật dân sự năm 2005.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

9

SVTH: Huỳnh Bích Trân

Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi có thể lập di chúc nếu được cha, mẹ hoặc người giám hộ
đồng ý.7
* Đặc điểm của di chúc:
- Di chúc là ý chí đơn phương của một cá nhân để chuyển quyền sở hữu tài sản của
mình cho người khác. Di chúc chỉ là hình thức chứa đựng ý chí của người lập di chúc
về việc chuyển dịch quyền sở hữu tài sản của họ cho người khác sau khi chết. Hay nói
cách khác, di chúc chỉ thể hiện ý chí của một bên chủ thể (người có tài sản), còn ý chí
của bên kia (người hưởng thừa kế theo di chúc) không có ý nghĩa trong việc quyết
định hiệu lực của di chúc.
- Di chúc được lập phải theo một hình thức nhất định. Quyền định đoạt là một nội
dung quan trọng của quyền sở hữu nói chung và của người lập di chúc nói riêng. Tuy
nhiên, người có tài sản định đoạt bằng việc lập di chúc thì phải tuân theo hình thức và
trình tự pháp luật quy định thì di chúc mới hợp pháp.
- Di chúc có hiệu lực pháp luật kể từ thời điểm mở thừa kế (thời điểm người lập di
chúc chết). Do đặc điểm này nên di chúc hoàn toàn khác với hợp đồng dân sự. Nếu
thời điểm có hiệu lực của hợp đồng dân sự là thời điểm giao kết thì thời điểm có hiệu
lực của di chúc là khi người lập di chúc chết. Sự định đoạt trong di chúc là thể hiện ý
chí đơn phương của người có tài sản, vì vậy khi còn sống người lập di chúc vẫn còn
quyền sửa đổi, bổ sung, thay thế hoặc hủy bỏ di chúc đã lập.
- Ý chí của người lập di chúc phải rõ ràng cụ thể:
• Người lập di chúc phải trình bày nội dung rõ ràng về câu chữ, số lượng tài sản,
loại tài sản, vị trí tài sản;
• Chỉ định rõ người hưởng di sản cần phải xác định rõ họ tên địa chỉ người đó.
- Nội dung di chúc phải thể hiện ý chí của người lập di chúc:
• Phải do chính người lập di chúc xác định người hưởng di sản và phần di sản được
hưởng;
• Người lập di chúc phải tự tay viết di chúc nếu di chúc không có chứng thực, chứng
nhận (Trừ di chúc miệng);

7

. Xem: Điều 647 Bộ luật dân sự năm 2005.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

10

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
• Người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi có thể lập di chúc nhưng phải được sự
đồng ý của người giám hộ;
• Người đại diện đồng ý trên nguyên tắc cho phép lập di chúc mà không có quyền
điều khiển hành vi của người lập di chúc.
1.2.2. Khái niệm thừa kế theo di chúc
Thừa kế theo di chúc là việc chuyển dịch quyền sở hữu tài sản, quyền sử dụng đất
của người đã chết cho người còn sống theo ý chí quyết định của người đó khi còn
sống.
Pháp luật dân sự quy định cá nhân có tài sản thuộc sở hữu của mình có quyền chiếm
hữu, sử dụng và định đoạt, trong đó có quyền lập di chúc để lại tài sản của mình cho
bất kỳ cá nhân, tổ chức nào. Sự tự do ý chí trong việc lập di chúc là một trong các yếu
tố quyết định hiệu lực pháp luật của di chúc. Việc lập di chúc phải hoàn toàn tự
nguyện trong việc định đoạt không bị bất cứ áp lực nào ảnh hưởng đến quyết định
trong di chúc. Để đảm bảo yếu tố tự nguyện pháp luật quy định thừa kế theo di chúc
phải đảm bảo các điều kiện nhất định: Năng lực chủ thể của người lập di chúc, nội
dung của di chúc phải phù hợp với pháp luật, đạo đức xã hội, hình thức di chúc phải
tuân theo quy định của pháp luật… Khi đảm bảo các điều kiện của pháp luật thì phát
sinh quan hệ thừa kế theo di chúc, trong trường hợp không đảm bảo các điều kiện do

pháp luật quy định thì không được pháp luật thừa nhận.
Thừa kế theo di chúc là việc để lại di sản và việc hưởng di sản theo ý chí của người
chết được thể hiện bằng văn bản hoặc bằng lời nói của người đó trước khi chết. Thừa
kế theo di chúc là một trong hai hình thức thừa kế nhằm bảo đảm cho cá nhân trước
khi chết định đoạt tài sản của mình theo ý muốn của người đó. Nội dung cơ bản của
thừa kế theo di chúc là chỉ định người thừa kế (cá nhân, tổ chức) và phân định tài sản,
quyền tài sản cho họ, giao cho họ nghĩa vụ tài sản.
Tóm lại, thừa kế theo di chúc là sự chuyển dịch tài sản, quyền tài sản cho cá nhân,
cơ quan, tổ chức theo sự định đoạt của người đó bằng di chúc hợp pháp khi còn sống.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

11

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
1.3. Di chúc miệng và đặc điểm của di chúc miệng
1.3.1. Khái niệm về di chúc miệng
Thực tế, không phải lúc nào người lập di chúc cũng có đủ điều kiện để lập di chúc
bằng văn bản nên pháp luật thừa kế có quy định cho người để lại di chúc có thể lập di
chúc miệng nhưng chỉ trong trường hợp bất khả kháng mới lập di chúc miệng. Đó là
khi tính mạng một người bị cái chết đe dọa do bệnh tật hoặc các nguyên nhân khác mà
không thể lập di chúc bằng văn bản “Trong trường hợp tính mạng một người bị cái
chết đe dọa do bệnh tật hoặc các nguyên nhân khác mà không thể lập di chúc bằng
văn bản thì có thể di chúc miệng”.8
Theo qui định tại Bộ luật dân sự, di chúc miệng được coi là hợp pháp, nếu người lập
di chúc miệng thể hiện ý chí cuối cùng của mình trước mặt ít nhất hai người làm
chứng và ngay sau đó những người làm chứng ghi chép lại, cùng ký tên hoặc điểm chỉ.

Và trong thời hạn năm ngày, kể từ ngày người di chúc miệng thể hiện ý chí cuối cùng
thì di chúc “ghi chép” lại này phải được công chứng hoặc chứng thực.
Tuy nhiên, nếu sau ba tháng, kể từ thời điểm di chúc miệng mà người di chúc còn
sống, minh mẫn, sáng suốt thì di chúc miệng mặc nhiên bị huỷ bỏ. Tức là xem như
không hoặc chưa có di chúc. Lúc này, nếu người có tài sản muốn cho tài sản của mình
(sau khi chết) cho ai đó thì phải làm di chúc bằng văn bản.
1.3.2. Đặc điểm của di chúc miệng
Di chúc miệng là một hình thức của di chúc nên di chúc miệng cũng mang những
đặc điểm của di chúc. Ngoài ra, di chúc miệng còn mang đặc điểm sau:
- Di chúc miệng nhằm chuyển dịch tài sản sau khi chết: cần hiểu rằng cho đến khi
người lập di chúc miệng chết, người thụ hưởng di sản theo di chúc miệng không có bất
kỳ một quyền nào trên bất kỳ tài sản nào của người lập di chúc và rằng họ cũng không
chắc được hưởng di sản về sau này. Di chúc miệng chỉ ghi nhận cho họ một quyền nào
đó trong di sản của người lập di chúc, tức là một quyền đối với các tài sản mà người
sau này sẽ để lại, nếu có để lại. Người thừa kế theo di chúc miệng không thể đòi hỏi sự
bảo đảm quyền lợi gắn liền với tư cách đó và thậm chí cả việc bảo đảm cho sự duy trì
tư cách đó, vì di chúc miệng có thể không hợp pháp hoặc mặc nhiên bị huỷ bỏ khi sau
8

. Xem: Điều 651 Bộ luật dân sự năm 2005.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

12

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
ba tháng kể từ ngày lập di chúc miệng mà người lập di chúc miệng vẫn còn sống minh

mẫn, sáng suốt.
- Chủ thể lập di chúc miệng: không phải bất kỳ cá nhân đủ năng lực hành vi dân sự
nào cũng được quyền lập di chúc miệng. Pháp luật quy định việc lập di chúc miệng chỉ
dành cho những cá nhân rơi vào những trường hợp đặc biệt, đó là trường hợp tính
mạng bị cái chết đe dọa do bệnh tật hoặc các nguyên nhân khác mà không thể lập di
chúc bằng văn bản.
1.3.3. So sánh giữa di chúc miệng và di chúc bằng văn bản
1.3.3.1. Giống nhau
- Giá trị pháp lý: dù là di chúc bằng văn bản hay di chúc miệng thì giá trị pháp lý của
chúng đều như nhau.
- Quyền của người lập di chúc.
+ Chỉ định người thừa kế; truất quyền hưởng di sản của người thừa kế;
+ Phân định phần di sản cho từng người thừa kế;
+ Dành một phần tài sản trong khối di sản để di tặng, thờ cúng;
+ Giao nghĩa vụ cho người thừa kế;
+ Chỉ định người giữ di chúc, người quản lý di sản, người phân chia di sản.
- Người làm chứng cho việc lập di chúc: Mọi người đều có thể làm chứng cho việc lập
di chúc, trừ những người sau đây:
+ Người thừa kế theo di chúc hoặc theo pháp luật của người lập di chúc;
+ Người có quyền, nghĩa vụ tài sản liên quan tới nội dung di chúc;
+ Người chưa đủ mười tám tuổi, người không có năng lực hành vi dân sự.
- Hiệu lực pháp luật: di chúc miệng và di chúc bằng văn bản đều có hiệu lực pháp luật
từ thời điểm mở thừa kế;

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

13

SVTH: Huỳnh Bích Trân

Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
- Thời điểm và địa điểm mở thừa kế;9
+ Thời điểm mở thừa kế là thời điểm người có tài sản chết. Trong trường hợp Toà
án tuyên bố một người là đã chết thì thời điểm mở thừa kế là ngày được xác định tại
khoản 2 Điều 81 của Bộ luật dân sự năm 2005.
+ Địa điểm mở thừa kế là nơi cư trú cuối cùng của người để lại di sản; nếu không
xác định được nơi cư trú cuối cùng thì địa điểm mở thừa kế là nơi có toàn bộ hoặc
phần lớn di sản.
- Người thừa kế: Người thừa kế là cá nhân phải là người còn sống vào thời điểm mở
thừa kế hoặc sinh ra và còn sống sau thời điểm mở thừa kế nhưng đã thành thai trước
khi người để lại di sản chết. Trong trường hợp người thừa kế theo di chúc là cơ quan,
tổ chức thì phải là cơ quan, tổ chức tồn tại vào thời điểm mở thừa kế;
- Thời hiệu khởi kiện:
+ Thời hiệu khởi kiện để người thừa kế yêu cầu chia di sản, xác nhận quyền thừa kế
của mình hoặc bác bỏ quyền thừa kế của người khác là mười năm, kể từ thời điểm mở
thừa kế.
+ Thời hiệu khởi kiện để yêu cầu người thừa kế thực hiện nghĩa vụ về tài sản của
người chết để lại là ba năm, kể từ thời điểm mở thừa kế.
1.3.3.2. Khác nhau
Tiêu chí
- Hình thức

Di chúc miệng

Di chúc bằng văn bản

- Bằng lời nói

- Bằng chữ viết

+ Di chúc bằng văn bản không
có người làm chứng;
+ Di chúc bằng văn bản có người
làm chứng;
+ Di chúc bằng văn bản có công
chứng;

9

. Xem: Điều 633 Bộ luật dân sự năm 2005.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

14

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
+ Di chúc bằng văn bản có
chứng thực.
- Chủ thể lập di - Cá nhân là người đã thành - Cá nhân là người đã thành niên
chúc

niên không bị bệnh tâm thần không bị bệnh tâm thần hoặc
hoặc mắc bệnh khác mà không mắc bệnh khác mà không thể
thể nhận thức và làm chủ được nhận thức và làm chủ được hành
hành vi của mình nhưng rơi vào vi của mình.
trường hợp tính mạng bị cái
chết đe dọa do bệnh tật hoặc các

nguyên nhân khác mà không thể
lập di chúc bằng văn bản.
- Người từ đủ mười lăm tuổi - Người từ đủ mười lăm tuổi đến
đến chưa đủ mười tám tuổi chưa đủ mười tám tuổi có thể lập
không được lập di chúc miệng.

di chúc bằng văn bản nhưng phải
được sự đồng ý của cha, mẹ hoặc
người giám hộ.

- Điều kiện tồn - Nếu sau ba tháng, kể từ thời - Nếu không có sự thay thế hoặc
tại

điểm di chúc miệng mà người bị sửa đổi, bổ sung bởi di chúc
di chúc còn sống, minh mẫn, hợp pháp khác thì di chúc đó sẽ
sáng suốt thì di chúc miệng mặc có hiệu lực vào thời điểm người
nhiên bị huỷ bỏ.

lập di chúc chết.

Theo bảng so sánh trên thì không phải bất kỳ cá nhân nào đủ điều kiện theo quy
định của pháp luật về lập di chúc bằng văn bản đều có thể lập di chúc miệng. Để lập
được di chúc miệng chủ thể lập di chúc phải rơi vào trường hợp đặc biệt. Trường hợp
đặc biệt được pháp luật quy định là: Bị cái chết đe dọa do bệnh tật hoặc các nguyên
nhân khác mà không thể lập di chúc bằng văn bản. Do vậy, nếu một người bị cái chết
đe dọa, nhưng họ vẫn có thể lập di chúc bằng văn bản, mà người đó lại lập di chúc
miệng, thì di chúc đó không được pháp luật công nhận. Tuy vậy “những nguyên nhân
khác” được quy định tại điều luật này cũng chưa được cơ quan nhà nước có thẩm
quyền hướng dẫn. Hiện tại pháp luật quy định chỉ cho phép người từ đủ mười lăm tuổi
GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

15

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
nhưng chưa đến mười tám tuổi lập di chúc bằng văn bản và phải được sự đồng ý của
cha, mẹ hoặc người giám hộ. Bởi vì, họ là những người có năng lực hành vi dân sự
một phần, nghĩa là có khả năng nhận thức nhưng chưa đầy đủ, vì vậy phải có sự đồng
ý của cha, mẹ hoặc người giám hộ nhằm ngăn chặn tình trạng lừa dối, cưỡng ép trong
việc lập di chúc làm ảnh hưởng đến sự tự nguyện của họ.
Đối với di chúc bằng văn bản sau khi được người lập di chúc lập ra theo đúng quy
định của pháp luật thì nó sẽ tồn tại và có hiệu lực khi người lập di chúc chết (trừ khi có
một sự thay thế hoặc sửa đổi, bổ sung bởi một di chúc hợp pháp khác).
Do là một hình thức di chúc đặc biệt, nên pháp luật quy định di chúc miệng với thủ
tục chặt chẽ. Sau ba tháng, kể từ thời điểm di chúc miệng, nếu người di chúc miệng
còn sống, minh mẫn, sáng suốt thì di chúc miệng bị hủy bỏ. Như vậy, vấn đề thời gian,
nhận thức của người di chúc miệng sau khi có di chúc miệng là vấn đề quan trọng,
quyết định đến hiệu lực của di chúc. Về mặt sinh học: nếu người di chúc miệng chỉ
sống được dưới ba tháng kể từ thời điểm di chúc miệng, thì di chúc miệng có giá trị
(nếu đã thỏa mãn các điều kiện khác của pháp luật). Sau ba tháng kể từ thời điểm di
chúc miệng mà người di chúc miệng còn sống thì hiệu lực của di chúc miệng phụ
thuộc vào khả năng nhận thức của người di chúc miệng, cụ thể có các khả năng sau có
thể xảy ra:
- Nếu người di chúc miệng còn minh mẫn, nhưng không sáng suốt thì di chúc miệng
không mặc nhiên bị hủy bỏ.
- Nếu người di chúc miệng còn minh mẫn và sáng suốt thì di chúc miệng bị hủy bỏ.
- Nếu người di chúc miệng sáng suốt nhưng không minh mẫn thì di chúc miệng
cũng không mặc nhiên bị hủy bỏ.10

Tóm lại, tuy di chúc miệng và di chúc bằng văn bản là hai hình thức của di chúc
nhưng chúng vẫn có những điểm khác nhau cơ bản.

10

. Nguyễn Hồng Nam: Di chúc miệng theo quy định của Bộ luật dân sự, Tạp chí tòa án nhân dân, số 22, 2005,
tr. 31.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

16

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
1.4. Tiến trình phát triển của những quy định pháp luật về thừa kế theo di chúc
nói chung và di chúc miệng nói riêng ở Việt Nam
Thừa kế theo di chúc nói chung và di chúc miệng nói riêng là một loại quan hệ pháp
luật. Do đó, các quy định pháp luật về thừa kế theo di chúc ở mỗi nhà nước, mỗi chế
độ xã hội khác nhau có nội dung khác nhau phụ thuộc vào ý chí của giai cấp thống trị
và điều kiện kinh tế - xã hội.
Theo tiến trình phát triển của pháp luật Việt Nam qua các thời kỳ có thể chia quá
trình phát triển của pháp luật về thừa kế theo di chúc nói chung và di chúc miệng nói
riêng theo các giai đoạn sau đây:
1.4.1. Giai đoạn trước năm 1945
Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, Việt Nam là nước thuộc địa nửa phong
kiến. Hệ thống pháp luật trong giai đoạn này chỉ là công cụ của thực dân Pháp nhằm
thực hiện triệt để chính sách khai thác thuộc địa. Bản chất của chế độ nô dịch thuộc địa
được bộc lộ công khai không những trong những chính sách cai trị của thực dân Pháp

mà cả trong các quy phạm pháp luật. Mặc dù hệ thống pháp luật của Cộng hòa Pháp
thời kỳ đó được xem là hệ thống pháp luật tiến bộ, dân chủ nhưng với bản chất của chủ
nghĩa thực dân, Pháp đã tận dụng những hủ tục phong kiến lạc hậu của xã hội phong
kiến nước ta thời kỳ đó để xây dựng hệ thống pháp luật làm công cụ của kẻ xâm lược
tại thuộc địa, do đó pháp luật dân sự ở Việt Nam ra đời trong giai đoạn này cũng chứa
đựng bản chất thực dân – phong kiến khá rõ nét; đặc biệt trong Bộ dân luật giản yếu
1883, Dân luật Bắc kỳ năm 1931, Dân luật Trung kỳ năm 1936. Tư tưởng trọng nam,
khinh nữ của ý thức hệ phong kiến vẫn được giai cấp thống trị quy định duy trì trong
quan hệ xã hội, trong quan hệ gia đình và cả trong các điều khoản pháp luật. Trong
lĩnh vực thừa kế di sản, quyền bình đẳng về thừa kế không được bảo đảm, quyền thừa
kế của người vợ bị hạn chế. Người vợ không có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản
của riêng mình nếu không được chồng cho phép. Khi người vợ chết trước, người
11

chồng được thừa nhận là chủ sở hữu duy nhất đối với toàn bộ tài sản riêng của vợ.

Ngược lại nếu người chồng chết trước, theo quy định tại Điều 346 Bộ dân luật Bắc kỳ
1931 và Điều 314 Bộ dân luật Trung kỳ 1936 thì người vợ chỉ có quyền hưởng dụng
11

. Xem: Điều 346 Bộ dân luật Bắc Kỳ 1931; Điều 314 Bộ dân luật Trung Kỳ 1936 (Hoàng Việt Trung Kỳ Hộ
luật).

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

17

SVTH: Huỳnh Bích Trân

Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
tài sản riêng của bản thân. Gia đình và dòng họ vẫn là cơ sở chính để xác định vấn đề
thừa kế, còn quan hệ hôn nhân chỉ được coi là thứ yếu.

12

1.4.2. Giai đoạn từ năm 1945 đến trước ngày có Pháp lệnh thừa kế năm 1990
Sau cách mạng tháng Tám năm 1945, do điều kiện lúc bấy giờ Nhà nước Việt Nam
Dân chủ Cộng hòa chưa ban hành các văn bản pháp luật điều chỉnh về thừa kế nên về
nguyên tắc vẫn áp dụng các văn bản pháp luật trước đó như Bộ dân luật Bắc Kỳ 1931,
Bộ dân luật Trung Kỳ 1936, Bộ dân luật Giản Yếu 1883 nhưng không được trái với
chính thể Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Từ năm 1957 theo chỉ thị số 72/TANDTC ngày 10/07/1957 của Tòa án nhân dân tối
cao thì pháp luật của chế độ cũ không được dùng làm cơ sở cho hoạt động xét xử của
các Tòa án nhân dân nữa nên việc giải quyết quan hệ thừa kế chủ yếu dựa vào các văn
bản pháp luật: Sắc lệnh số 97-SL ngày 22/05/1950 sửa đổi một số quy lệ và chế định
trong dân luật do Chủ tịch Hồ Chí Minh ký, Luật hôn nhân và gia đình năm 1959,
Quyết định số 115/QĐ ngày 08/03/1965 của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam. Các văn
bản pháp luật trên có một số quy phạm điều chỉnh quan hệ thừa kế nhưng chủ yếu là
thừa kế theo pháp luật, còn thừa kế theo di chúc chưa được quy định rõ ràng.
Hiến pháp năm 1980 khẳng định nguyên tắc thừa kế tư nhân tại Điều 27 “Pháp luật
bảo hộ quyền thừa kế tài sản của công dân”. Trên cơ sở Hiến pháp, Tòa án nhân dân
tối cao đã ban hành Thông tư số 81/TT-TANDTC của Tòa án nhân dân tối cao ngày
24 tháng 07 năm 1981 hướng dẫn xét xử các tranh chấp thừa kế (gọi tắt là Thông tư số
81). Trong thông tư đã có các hướng dẫn về thừa kế theo di chúc trên cơ sở tôn trọng
quyền tự do ý chí của công dân, gắn với các bổn phận đạo đức là dành kỷ phần nhất
định cho những người thừa kế bắt buộc (cha, mẹ, vợ, chồng, con chưa thành niên).
Trong thông tư số 81 cũng quy định về hình thức của di chúc: “Di chúc có thể là chúc
thư viết hoặc di chúc miệng”. Đối với di chúc miệng để đảm bảo điều kiện có giá trị
thì phải có người làm chứng: “Nếu là di chúc miệng thì phải có người làm chứng bảo

đảm”. Tuy chỉ là văn bản hướng dẫn đường lối giải quyết những tranh chấp về quyền
thừa kế nhưng nội dung của Thông tư số 81 đã bao quát tương đối đầy đủ và toàn diện
các vấn đề về thừa kế so với các văn bản trước đó. Thông tư số 81 là văn bản tương
12

. Xem: Điều 360 Bộ dân luật Bắc Kỳ 1931; Điều 359 Bộ dân luật Trung Kỳ 1936 (Hoàng Việt Trung Kỳ Hộ
luật).

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

18

SVTH: Huỳnh Bích Trân


Di chúc miệng trong Bộ luật dân sự Việt nam hiện hành
đối hoàn chỉnh về các quy phạm liên quan đến quyền thừa kế của công dân trước khi
có Pháp lệnh thừa kế năm 1990, đánh dấu một bước trưởng thành và đáp ứng được yêu
cầu của thời kỳ lịch sử.
1.4.3. Giai đoạn từ khi Pháp lệnh thừa kế năm 1990 được ban hành đến trước
ngày Bộ luật dân sự năm 1995 có hiệu lực thi hành (01-7-1996)
Trong giai đoạn từ 1990-1996, cùng với sự phát triển kinh tế - xã hội ở nước ta,
quyền dân sự cũng được củng cố và phát triển phù hợp. Pháp lệnh thừa kế ngày 30-81990 được ban hành là văn bản pháp luật có hiệu lực pháp lý cao đầu tiên quy định
khá đầy đủ về thừa kế ở nước ta kể từ Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến khi Bộ
luật dân sự của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1995 ra đời. Pháp lệnh
thừa kế được ban hành trên cơ sở thừa nhận giá trị của một số quy định trong Thông tư
số 81, đồng thời khái quát hóa và chi tiết hơn trong việc điều chỉnh các vấn đề thừa kế
nói chung và thừa kế theo di chúc nói riêng.
Pháp lệnh thừa kế được ban hành là sự kiện quan trọng nhằm hoàn thiện hệ thống
pháp luật Việt Nam nói chung và pháp luật thừa kế nói riêng. Sự đa dạng hóa các

thành phần kinh tế và các hình thức sở hữu do nhu cầu khách quan cùng với việc thực
hiện đường lối đổi mới đã tác động tích cực đến tất cả các quan hệ xã hội, trong đó có
quan hệ thừa kế. Pháp lệnh thừa kế được ban hành như một tất yếu, nó đã đáp ứng
được nhu cầu của các quan hệ tài sản trong xã hội những năm đầu thập kỷ 90 của thế
kỷ XX. Di chúc miệng được quy định tại Điều 18 Pháp lệnh thừa kế năm 1990 “Trong
trường hợp tính mạng bị đe doạ nghiêm trọng mà không thể lập di chúc viết được thì
có thể lập di chúc miệng”.
Để phù hợp với sự đổi mới mọi mặt của đất nước và đáp ứng nhu cầu phát triển của
toàn xã hội, Hiến pháp năm 1992 đã được ban hành. Chế độ sở hữu đã được Hiến pháp
năm 1992 quy định tương ứng với các thành phần kinh tế quốc doanh, kinh tế tập thể,
kinh tế cá thể, kinh tế tư bản tư nhân và kinh tế gia đình. Theo quy định tại Điều 58
Hiến pháp năm 1992, công dân không những có quyền sở hữu về tư liệu tiêu dùng mà
còn có quyền sở hữu về tư liệu sản xuất, vốn và tài sản khác trong doanh nghiệp hoặc
trong các tổ chức kinh tế khác không bị hạn chế trong những ngành, nghề có lợi cho
quốc kế dân sinh.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

19

SVTH: Huỳnh Bích Trân