LUẬN văn LUẬT tư PHÁP THỪA kế QUYỀN sử DỤNG đất lý LUẬN và THỰC TIỄN

Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
BỘ MÔN LUẬT TƯ PHÁP

---------------

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP
CHUYÊN NGÀNH LUẬT TƯ PHÁP
(KHÓA 2007-2011)

ĐỀ TÀI
THỪA KẾ QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT- LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
Giáo viên hướng dẫn:
Nguyễn Thị Mỹ Linh

Sinh viên thực hiện:
Nguyễn Minh Hải
Mssv: 5075261
Lớp: Luật Tư Pháp 3- khóa 33

Cần Thơ, ngày 01 tháng 4 năm 2011

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

1

SVTH: Nguyễn Minh Hải

Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn

NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN

.............................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................

........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

2

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn

NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN PHẢN BIỆN

.............................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................

........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

3

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

STT
1
2
3
4
5
6

TỪ VIẾT TẮT
UBND
TAND
BLDS
BLTTDS
VBQPPL
GCNQSDĐ

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

DIỄN GIẢI
Ủy ban nhân dân
Tòa án nhân dân
Bộ luật dân sự
Bộ luật tố tụng dân sự
Văn bản quy phạm pháp luật
Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất

4

SVTH: Nguyễn Minh Hải

Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn

MỤC LỤC

LỜI MỞ ĐẦU..............................................................................................................1
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ THỪA KẾ QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT
1.1 Khái quát chung về quyền thừa kế...........................................................................6
1.1.1 Khái niệm về thừa kế và quyền thừa kế...........................................................6
1.1.1.1 Thừa kế...................................................................................................6
1.1.1.2 Quyền thừa kế.........................................................................................6
1.1.1.3 Mối quan hệ giữa quyền thừa kế với quyền sở hữu.................................7
1.1.2 Khái niệm về quyền sử dụng đất và thừa kế quyền sử dụng đất......................8
1.1.2.1 Khái niệm quyền sử dụng đất..................................................................8
1.1.2.2 Khái niệm về thừa kế quyền sử dụng đất..............................................10
1.2 Các nguyên tắc của quyền thừa kế.........................................................................11
1.2.1 Các nguyên tắc chung của quyền thừa kế......................................................11
1.2.1.1 Nguyên tắc bảo hộ quyền thừa kế của cá nhân.....................................11
1.2.1.2 Nguyên tắc bình đẳng về quyền thừa kế................................................12
1.2.2 Nguyên tắc riêng của chế định thừa kế quyền sử dụng đất............................13
1.3 Thời điểm mở thừa kế và địa điểm mở thừa kế......................................................14
1.3.1 Thời điểm mở thừa kế....................................................................................14
1.3.2 Địa điểm mở thừa kế.....................................................................................15
1.4 Khái quát về di sản thừa kế....................................................................................16
1.4.1 Khái niệm về di sản thừa kế..........................................................................16
1.4.2 Hình thức tồn tại của di sản thừa kế...............................................................18
1.4.3 Thời điểm xác lập quyền sở hữu đối với di sản thừa kế.................................20
1.5 Thời hiệu khởi kiện về thừa kế..............................................................................21
1.6 Lược sử và sự phát triển của chế định thừa kế quyền sử dụng đất trong pháp luật
Việt Nam......................................................................................................................23

1.6.1 Giai đoạn từ 1945 đến trước năm 1990..........................................................23
1.6.2 Giai đoạn từ năm 1990 đến khi có Bộ luật dân sự năm 1995 (có hiệu lực
1/7/1996)......................................................................................................................25
1.6.3 Giai đoạn từ sau khi có Bộ luật dân sự năm 1995 đến nay............................27

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

5

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
CHƯƠNG 2. THỪA KẾ QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT TRONG HỆ THỐNG PHÁP
LUẬT VIỆT NAM HIỆN HÀNH
2.1 Điều kiện được quyền để thừa kế quyền sử dụng đất.............................................29
2.1.1 Có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất hợp pháp.........................................29
2.1.2 Đất không có tranh chấp................................................................................31
2.1.3 Quyền sử dụng đất không bị kê biên để bảo đảm thi hành án........................31
2.1.4 Trong thời hạn sử dụng đất............................................................................31
2.2 Người để lại di sản thừa kế....................................................................................33
2.2.1 Cá nhân để thừa kế quyền sử dụng đất..........................................................34
2.2.1.1 Quyền để thừa kế của cá nhân được nhà nước giao đất.........................35
2.2.1.2 Quyền để thừa kế của cá nhân được nhà nước cho thuê........................36
2.2.1.3 Quyền để thừa kế của cá nhân nhận chuyển quyền sử dụng đất............37
2.2.2 Thành viên hộ gia đình để thừa kế quyền sử dụng đất..................................38
2.3 Người được quyền hưởng thừa kế.........................................................................39
2.4 Thời hiệu khởi kiện về thừa kế quyền sử dụng đất.................................................41
2.5 Thẩm quyền giải quyết tranh chấp về thừa kế quyền sử dụng đất..........................41
2.5.1 Các trường hợp tranh chấp về thừa kế quyền sử dụng đất thuộc thẩm quyền

của Tòa án nhân dân....................................................................................................43
2.5.2 Tranh chấp về thừa kế quyền sử dụng đất thuộc thẩm quyền của Ủy ban nhân
dân...............................................................................................................................43
2.6 Trình tự, thủ tục đăng ký thừa kế quyền sử dụng đất.............................................44
2.6.1 Nơi nộp hồ sơ đăng ký thừa kế......................................................................44
2.6.3 Các bước thực hiện.......................................................................................44
2.6.2 Hồ sơ đăng ký thừa kế..................................................................................44
CHƯƠNG 3.THỰC TIỄN ÁP DỤNG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ THỪA

KẾ QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT
3.1 Sự tiến bộ của quy định pháp luật hiện hành về chế định thừa kế quyền sử dụng đất
.....................................................................................................................................46
3.2 Một số bất cập trong quy định pháp luật hiện hành liên quan đến chế định thừa kế
quyền sử dụng đất và giải pháp khắc phục...................................................................47
3.2.1 Điều kiện được để thừa kế quyền sử dụng đất...............................................47
3.2.2 Ưu tiên chia hiện vật cho thành viên còn lại của hộ gia đình đối với trường
hợp người để thừa kế quyền sử dụng đất là thành viên của hộ gia đình......................49
GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

6

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
3.2.3 Chế độ pháp lý của di sản thừa kế là quyền sử dụng đất khi hết thời hiệu khởi
kiện.............................................................................................................................50
3.2.4 Các vấn đề liên quan đến thời hiệu khởi kiện về thừa kế...............................54
3.2.4.1 Thời hiệu khởi kiện về quyền thừa kế là quá ngắn................................54
3.2.4.2 Các trường hợp không áp dụng thời hiệu khởi kiện về quyền thừa kế

(tiểu mục 2.4 mục 2 Phần I của Nghị quyết số 02/2004).............................................56
3.2.4.3 Quy định việc không áp dụng thời hiệu khởi kiện về quyền thừa kế của
Nghị quyết số 02/2004/NQ-HĐTP là thiếu cơ sở khoa học.........................................58
3.2.5 Thẩm quyền giải quyết tranh chấp về thừa kế quyền sử dụng đất..................60
3.2.5.1 Thẩm quyền giải quyết tranh chấp của Tòa án theo lãnh thổ.................60
3.2.5.2 Phân biệt thẩm quyền giải quyết tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất
giữa Ủy ban nhân dân với Tòa án nhân dân.................................................................62
KẾT LUẬN.................................................................................................................65

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

7

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn

LỜI MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong quá trình xã hội hóa và hội nhập nền kinh tế quốc tế, Việt Nam đang trong
quá trình chuyển đổi và phát triển về mọi mặt của đời sống. Thế nhưng muốn phát
triển đất nước, trước tiên cần xây dựng mỗi gia đình hạnh phúc, hòa thuận vì có như
vậy đất nước mới phồn vinh và đó là một việc làm hết sức thiết yếu. Để thực hiện
được mục tiêu đó, trong những năm qua Đảng và Nhà nước ta đã đề ra và thực hiện
nhiều chủ trương, đường lối nhằm đổi mới toàn diện đất nước, đặc biệt trong lĩnh vực
pháp luật. Việt nam là một trong những quốc gia luôn coi trọng quyền công dân nói
chung và quyền thừa kế là một trong những quyền cơ bản của công dân được pháp luật
bảo vệ, nó đã trở thành một nguyên tắc hiến định “Nhà nước bảo hộ quyền sở hữu hợp

pháp và quyền thừa kế của công dân”1. Quyền thừa kế đối với di sản là quyền sử dụng
đất cũng không kém phần quan trọng, là một loại hình thức pháp lý chủ yếu để bảo vệ
quyền lợi của người sử dụng đất. Với vai trò thiết thực như vậy, nên chế định thừa kế
quyền sử dụng đất có vị trí rất quan trọng trong Bộ luật dân sự và Luật đất đai.
Trong các văn kiện của Đảng và các văn bản pháp luật trải qua các thời kì đều
giành phần quan tâm sâu sắc đến quyền thừa kế quyền sử dụng đất. Trước tiên ta phải
nhắc đến pháp lệnh thừa kế 1990, đây là một công trình nghiên cứu đầy sáng tạo và
chọn lọc, góp phần đáng kể trong việc điều tiết quan hệ thừa kế nói chung, bảo hộ
quyền thừa kế đối với quyền sử dụng đất nói riêng và những quy định tiến bộ này vẫn
được Luật đất đai năm 2003 và Bộ luật dân sự 2005 kế thừa và hoàn thiện hơn. Điều
này cho thấy sự quan tâm của Đảng, của Nhà nước và của toàn xã hội về vấn đề này.
Hiện nay, nước ta đã ban hành số lượng văn bản quy phạm pháp luật đáng kể để quy
định về thừa kế quyền sử dụng đất như: Bộ luật dân sự 2005, Luật đất đai năm 2003,
và một số văn bản hướng dẫn thi hành Luật đất đai năm 2003... Tuy nhiên về thực tiễn,
do sự phát triển mạnh mẽ từng ngày, từng giờ của đời sống kinh tế - xã hội của đất nước,
nên pháp luật về thừa kế quyền sử dụng đất hiện hành vẫn chưa thể trù liệu hết những
trường hợp, tình huống xảy ra trên thực tế. Còn một số quy định pháp luật về thừa kế
chung chung, mang tính chất khung, chưa chi tiết, chưa rõ ràng, lại chưa có văn bản
hướng dẫn thi hành cho từng vấn đề cụ thể. Vì vậy, còn nhiều quan điểm trái ngược nhau,
nên khi áp dụng vào thực tế sẽ xảy ra tình trạng không nhất quán trong cách hiểu cũng
1 Điều 58, Hiến pháp 1992.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

8

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn

như cách giải quyết. Điều đó đã xâm phạm quyền thừa kế của công dân, đôi khi còn gây
bất ổn trong đời sống sinh hoạt của mỗi gia đình, cộng đồng và xã hội.
Trước tình hình thực tế về việc thực hiện quyền thừa kế quyền sử dụng đất trong
những năm qua dù đã đạt được một số thành tựu tốt đẹp, đáp ứng được nhu cầu,
nguyện vọng và đảm bảo cho quyền lợi cho những người có liên quan, bên cạnh đó
còn có không ít trường hợp xảy ra mâu thuẫn, bất đồng giữa những người được hưởng
thừa kế. Sở dĩ còn tồn tại những bất cập đó là do nhiều nguyên nhân trong đó phải kể
đến là do đa phần họ không hiểu biết về pháp luật thừa kế hoặc do phong tục tập quán
và tư tưởng lạc hậu đã xâm phạm đến quyền lợi của họ.
Từ thực trạng này, người viết nhận thấy sự cấp thiết trong lý luận và thực tiễn thi
hành của chế định này trong giai đoạn hiện nay và đi vào nghiên cứu về vấn đề này là
việc làm thiết thực và có nhiều ý nghĩa. Xuất phát từ các lý do đó, người viết chọn đề
tài “Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn” làm đề tài nghiên cứu khoa
học của mình.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Do thừa kế là một chế định phổ biến của đời sống xã hội nên nó có lịch sử hình
thành và phát triển khá phong phú. Từ trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, pháp
luật thời kỳ phong kiến, thời kỳ Pháp thuộc đã có những quy định về thừa kế. Tuy
nhiên, đối với một loại tài sản đặc biệt là đất đai thì người sử dụng đất chỉ được phép
để thừa kế kể từ khi ban hành Luật đất đai năm 1993. Sau khi luật đất đai năm 1993
được thực thi cho đến nay, những công trình nghiên cứu khoa học về thừa kế quyền sử
dụng đất cũng không nhiều, chủ yếu là các bài nghiên cứu được đăng trên các tạp chí
như: Nguyễn Thanh Hải: Bàn về thời hiệu khởi kiện về thừa kế nhà, đất, Tạp chí Tòa
án nhân dân, tháng 3-2007, (Số 6), tr. 38-42; Tưởng Duy Lượng: Một số vấn đề về
thừa kế quyền sử dụng đất, Tạp chí nghề luật số 1/2007…
Tuy nhiên, họ mới chỉ dừng ở mức độ phân tích từng vấn đề cụ thể có liên quan
đến chế định thừa kế quyền sử dụng đất như thời hiệu khởi kiện về thừa kế, các trường
hợp không áp dụng thời hiệu khởi kiện về quyền thừa kế, các trường hợp và điều kiện
được để thừa kế quyền sử dụng đất… mà chưa có tính chất hệ thống, khái quát. Vì vậy,
có thể khẳng định rằng, luận văn này là một công trình khoa học nghiên cứu khái quát

và chuyên sâu về chế định thừa kế quyền sử dụng đất của Bộ luật dân sự hiện hành.
3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu của luận văn
3.1 Mục đích nghiên cứu của đề tài

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

9

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
Việc nghiên cứu đề tài “Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn” nhằm
làm sáng tỏ những quy định của pháp luật có liên quan đến chế định thừa kế thừa kế
quyền sử dụng đất và đánh giá thực trạng việc áp dụng những quy định này trong cuộc
sống thường nhật. Trên cơ sở đó, nêu lên những quan điểm, giải pháp nhằm khắc phục
những bất cập trong việc áp dụng pháp luật thừa kế quyền sử dụng đất trong giai đoạn
hiện nay.
3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài
Để thực hiện mục tiêu nêu trên, luận văn có những nhiệm vụ sau:
 Thứ nhất, tìm ra cơ sở lý luận có liên quan đến chế định thừa kế quyền sử
dụng đất. Dựa trên cơ sở lý luận này, vận dụng nó vào việc phân tích và áp dụng quy
định của pháp luật có liên quan đến chế định thừa kế quyền sử dụng đất trong thực
tiễn.
 Thứ hai, phân tích quá trình phát triển và thực trạng áp dụng pháp luật thừa kế
quyền sử dụng đất ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Qua đó nhận xét, đánh giá
những ưu điểm, nhược điểm của pháp luật thừa kế quyền sử dụng đất hiện hành, rút ra
các nguyên nhân của hạn chế.
 Thứ ba, nêu lên sự cần thiết khách quan, quan điểm, tiêu chí cũng như giải
pháp cụ thể có tính khả thi nhằm khắc phục những bất cập trong việc áp dụng quy định

của chế định này.
3.3 Phạm vi nghiên cứu của đề tài
Việc nghiên cứu đề tài này được xác định trong phạm vi các quy phạm pháp
luật của Việt Nam có liên quan đến chế định thừa kế quyền sử dụng đất từ năm 1945
đến nay nhưng đặc biệt tập trung nghiên cứu các quy phạm pháp luật hiện hành. Tuy
nhiên, do mức độ phức tạp trong lĩnh vực thừa kế nói chung và vấn đề thừa kế có yếu
tố nước ngoài nói riêng nên tác giả chỉ tập trung nghiên cứu các quy phạm pháp luật có
liên quan đến chế định thừa kế quyền sử dụng đất trong nước, các bất cập trong việc
áp dụng các quy định này và tìm ra giải pháp nhằm khắc phục mà không thể đề cập và
giải quyết được vấn đề thừa kế quyền sử dụng đất có yếu tố nước ngoài.
4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
4.1 Phương pháp luận
Việc nghiên cứu luận văn dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư
tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm, đường lối của Đảng và Nhà nước về pháp luật. Đặc

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

10

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
biệt là các quan điểm của Đảng và Nhà nước về sở hữu tư nhân, về thừa kế trong thời
kỳ đổi mới, mở cửa và hội nhập quốc tế.
4.2 Phương pháp nghiên cứu
Để hoàn thành luận văn không thể không nhắc đến phương pháp nghiên cứu.
Phương pháp nghiên cứu là phương thức, thao tác được người viết lựa chọn, sử dụng
để người viết tiến hành nghiên cứu các vấn đề nhằm sáng tạo ra những tri thức mới về
đối tượng, qua đó thấy được những mặt tích cực cũng như những hạn chế của vấn đề

đang nghiên cứu để đưa ra những kiến nghị mới và phương pháp hoàn thiện vấn đề.
Trong quá trình nghiên cứu đề tài người viết chủ yếu sử dụng một số phương pháp
nghiên cứu như sau:
 Phương pháp phân tích, tổng hợp: Người viết dựa trên các điều khoản của
pháp luật về thừa kế để phân tích nó ra thành những yếu tố đơn giản để nghiên cứu và
làm sáng tỏ vấn đề sau đó tổng hợp các vấn đề có liên quan đã được phân tích.
 Phương pháp so sánh, đối chiếu : người viết vận dụng phương pháp này để so
sánh những điểm giống nhau cũng như khác nhau của pháp luật về thừa kế quyền sử
dụng đất qua các thời kỳ. Bên cạnh đó, đối chiếu giữa lý luận và thực tiễn để tìm ra và
giải quyết những khó khăn thách thức trong chế định này.
 Phương pháp thu thập nghiên cứu tài liệu: thu thập và nghiên cứu tài liệu là
một công việc quan trọng trong bất kỳ một hoạt động nghiên cứu nào, để thuận tiện
cho việc nghiên cứu đề tài, người viết đã tiếp thu cũng như là thu thập từ nhiều tài liệu
khác nhau như: sách bình luận khoa học về thừa kế, giáo trình, tạp chí... để hỗ trợ
trong quá trình nghiên cứu.
5. Những đóng góp chủ yếu của luận văn
Luận văn là một công trình nghiên cứu quy định của pháp luật có liên quan đến
chế định thừa kế quyền sử dụng đất qua các giai đoạn lịch sử, để phân tích đưa ra
những nhận định, đánh giá nhằm làm sáng tỏ quá trình phát triển và thực trạng áp dụng
của pháp luật Việt Nam qua các giai đoạn cụ thể.
Từ những nhận xét, đánh giá sự phát triển và thực trạng áp dụng pháp luật thừa
kế quyền sử dụng đất ở Việt Nam, tham khảo một số quan điểm của nhà luật học, thẩm
phán… luận văn đã đưa ra các quan điểm, giải pháp cụ thể nhằm khắc phục những bất
cập trong những quy phạm pháp luật hiện hành có liên quan và thực tiễn áp dụng của
chế định này.
6. Kết cấu của luận văn
GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

11

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo luận văn còn có
phần nội dung nghiên cứu được cơ cấu thành 3 chương:
* Chương 1. Cơ sở lý luận về thừa kế quyền sử dụng đất
Trong chương này người viết sẽ nghiên cứu một cách tổng quát các vấn đề có
liên quan đến chế định thừa kế quyền sử dụng đất như: làm rõ các khái niệm về thừa
kế, thời điểm mở thừa kế, địa điểm mở thừa kế, lịch sử và sự phát triển của chế định
này từ năm 1945 đến nay... Dựa vào lý luận cơ bản này, người viết phân tích các quy
định pháp luật thực định, áp dụng tương tự pháp luật và nêu lên một số phương hướng
khắc phục những bất cập của luật thực định.
* Chương 2. Thừa kế quyền sử dụng đất trong hệ thống pháp luật Việt Nam
hiện hành
Đây là chương được xem như là nền tảng của luận văn, phân tích chi tiết quy
định của pháp luật hiện hành đến các vấn đề cần thiết như: chủ thể, điều kiện để thừa
kế và hưởng thừa kế đối với di sản thừa kế là quyền sử dụng đất, các trường hợp cụ thể
được quyền để thừa kế... Ngoài ra, người viết còn phân biệt rõ ràng giữa thẩm quyền
giải quyết tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất của Tòa án nhân dân với thẩm quyền
giải quyết của Ủy ban nhân dân.
* Chương 3. Thực tiễn áp dụng quy định của pháp luật về thừa kế quyền sử
dụng đất
Chương này người viết chủ yếu nêu lên những mặt tích cực và bất cập của pháp
luật thực định về thừa kế quyền sử dụng đất, đồng thời nêu ra nguyên nhân dẫn đến
những bất cập đó. Dựa trên những nguyên nhân dẫn đến sai sót, bất cập mà người viết
tìm ra những giải pháp thích hợp và hữu ích để khắc phục những điểm còn hạn chế,
chưa phù hợp của luật thực định với sự phát triển của xã hội hiện nay.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

12

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn

CHƯƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ THỪA KẾ QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT
1.1 Khái quát chung về quyền thừa kế
1.1.1 Khái niệm về thừa kế và quyền thừa kế.
1.1.1.1 Thừa kế.
Chu kỳ của con người như một tất yếu, con người sinh ra, tồn tại cần phải có
những lợi ích vật chất để đáp ứng nhu cầu cuộc sống... và đó là một quy luật khách
quan. Để duy trì cuộc sống thực tại, con người sử dụng tư liệu sản xuất để tác động
vào thiên nhiên để tạo ra của cải tự nuôi sống mình. Quá trình lao động động ngày
càng làm ra nhiều của cải vật chất cho mình và cho xã hội, vì vậy khi nhu cầu thấp hơn
vật chất do họ làm ra, họ sẽ tích lũy vốn tài sản và đến một lúc nào đó họ sẽ chết và họ
muốn truyền lại cho những người thừa kế của họ, yêu cầu này đã trở thành một yêu
cầu khách quan của xã hội, yêu cầu này được hiểu là việc thừa kế. Cùng với sự ra đời
của chế độ tư hữu và phân chia giai cấp, nhà nước được hình thành. Những nguyên
nhân hình thành nhà nước cũng là những nguyên nhân dẫn đến sự ra đời của pháp luật.
Nhà nước sử dụng pháp luật như là một công cụ để quản lý xã hội và thừa kế cũng
được điều chỉnh bởi những quy phạm pháp luật mang tính chất dân sự- quy phạm điều
chỉnh các mối quan hệ tài sản. Vì thừa kế được điều chỉnh bởi những quy phạm pháp
luật nên thừa kế đã trở thành một phạm trù pháp lý mang tính chất chủ quan của các
nhà lập pháp và nó bị ảnh hưởng bởi điều kiện kinh tế, xã hội, chính trị, văn hóa, tư
tưởng... của từng thời kì. Qua đó, ta có thể hiểu thừa kế là sự chuyển quyền sở hữu di
sản của người chết cho người thừa kế theo di chúc hoặc theo pháp luật. Mặt khác từ

điển tiếng việt cũng đã định nghĩa “ Thừa kế là hưởng của người chết để lại cho”2.
1.1.1.2 Quyền thừa kế
Quá trình dịch chuyển tài sản của người chết cho người còn sống được hình
thành ở bất cứ xã hội nào và dĩ nhiên, khi chưa khi chưa có nhà nước và pháp luật, nó
được xã hội thực hiện theo tập tục xã hội nên được gọi là thừa kế. Khi chế độ tư hữu
xuất hiện, cùng với nó xã hội phân chia thành giai cấp, nhà nước và pháp luật ra đời.
Nhà nước đã điều chỉnh các quan hệ xã hội theo ý chí của giai cấp thống trị, trong đó
quan hệ thừa kế không nằm ngoài phạm vi điều chỉnh của pháp luật. Khi nhà nước
xuất hiện, bằng pháp luật, nhà nước tác động đến quá trình dịch chuyển tài sản nói
2

Từ điển tiếng việt, Viện ngôn ngữ học, Nxb. Đà Nẵng, Trung tâm từ điển Việt Nam, Hà Nội 2000, tr.972.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

13

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
trên, trong đó quyền để lại tài sản cũng như quyền hưởng di sản của các chủ thể được
nhà nước ghi nhận và đảm bảo thực hiện bằng pháp luật. Từ đó, quá trình dịch chuyển
tài sản gọi là quyền thừa kế. Nói cách khác, khái niệm quyền thừa kế là phạm trù pháp
luật mà nội dung của nó xác định phạm vi quyền và nghĩa vụ của các chủ thể trong
lĩnh vực thừa kế.
Xuất phát từ quan hệ thừa kế và nó được điều chỉnh bởi các quy phạm pháp
luật, quyền thừa kế được hiểu như sau:
Quyền thừa kế là một chế định pháp luật dân sự, là tổng hợp các quy phạm pháp
luật điều chỉnh việc chuyển dịch tài sản và quyền sở hữu tài sản của người chết cho

người khác theo di chúc hoặc theo pháp luật, đồng thời quy định phạm vi quyền, nghĩa
vụ và phương thức bảo vệ các quyền và nghĩa vụ của người thừa kế.
Ngoài ra, dưới gốc độ thu hẹp, quyền thừa kế được hiểu là quyền năng để người
đó có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản của mình, để lại tài sản của mình cho
người thừa kế theo pháp luật, hưởng di sản theo di chúc hoặc theo pháp luật.
Như vậy, thừa kế và quyền thừa kế đều có nội dung là sự dịch chuyển tài sản từ
người đã chết cho người còn sống. Tuy nhiên nếu việc dịch chuyển tài sản nói trên nếu
được thực hiện theo tập tục xã hội (khi chưa có nhà nước và pháp luật) thì được gọi là
thừa kế, nếu được thực hiện theo quy định của pháp luật( đã được pháp luật điều
chỉnh) thì được gọi là quyền thừa kế. Do đó, thừa kế điều chỉnh các quan hệ xã hội còn
quyền thừa kế điều chỉnh các quan hệ pháp luật thừa kế. Ngoài ra, chế định thừa kế
không những chỉ điều chỉnh phạm vi quyền và nghĩa vụ của các chủ thể trong việc để
lại di sản thừa kế mà còn là phương thức bảo vệ quyền của những người thừa kế hợp
pháp khi bị xâm phạm.
1.1.1.3 Mối quan hệ giữa quyền thừa kế với quyền sở hữu
Xã hội phong kiến hoặc trong xã hội tư bản chủ nghĩa là những xã hội mà con
người dựa trên chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất, vì thế chế định thừa kế là việc thừa
hưởng tư liệu sản xuất của người đã chết để duy trì sự bốc lột sức lao động và cũng cố
địa vị của người thừa kế. Ngược lại, trong chế độ xã hội xã hội chủ nghĩa- một chế độ
dựa trên nền tảng công hữu về tư liệu sản xuất như: đất đai, rừng núi, sông ngòi... và
được thể hiện tại điều 17, Hiến pháp 1992 "Đất đai, rừng núi, sông hồ, nguồn nước,
tài nguyên trong lòng đất, nguồn lợi ở vùng biển, thềm lục địa và vùng trời, phần vốn
và tài sản do Nhà nước đầu tư vào các xí nghiệp, công trình thuộc các ngành và lĩnh
vực kinh tế, văn hoá, xã hội, khoa học, kỹ thuật, ngoại giao, quốc phòng, an ninh cùng
các tài sản khác mà pháp luật quy định là của Nhà nước, đều thuộc sở hữu toàn dân”.
GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

14

SVTH: Nguyễn Minh Hải

Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
Vì vậy quyền thừa kế là thừa hưởng các quyền và lợi ích hợp pháp mà nhà nước cho
phép chuyển dịch. Từ đó cho thấy quyền sở hữu và quyền thừa kế đều là những phạm
trù pháp lý, song song tồn tại cùng với một hình thái kinh tế xã hội nhất định, giữa
chúng có mối liên quan mật thiết và chặt chẽ, từ chỗ pháp luật quy định cho công dân
có quyền sở hữu tài sản và cũng dựa vào đó pháp luật quy định cho họ các quyền năng
trong quan hệ thừa kế. Như vậy, mối liên hệ giữa quyền sở hữu và quyền thừa kế
không những phản ánh bản chất giai cấp mà còn phản ánh hình thức sở hữu của cá
nhân do chế định sở hữu điều chỉnh.
Quyền thừa kế trong điều kiện nào đó đươc xem như là một căn cứ xác lập
quyền sở hữu của cá nhân đối với tài sản của người được thừa kế hợp pháp, bởi cá
nhân có quyền để lại thừa kế những tài sản thuộc quyền sở hữu của mình cho người
khác, Điều 631 BLDS 2005 “cá nhân có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản của
mình; để lại tài sản của mình cho người thừa kế theo pháp luật; hưởng di sản theo di
chúc hoặc theo pháp luật”. Ngoài ra, nhà nước không hạn chế quyền để lại di sản thừa
kế và quyền nhận thừa kế của cá nhân (trừ khi cá nhân đó vi phạm Điều 643 BLDS
2005)3. Nếu nhà nước công nhận quyền sở hữu của cá nhân bằng con đường thừa kế
thì sẽ có tác dụng kích thích sự quản lý năng động của một người bởi người đó tin rằng
tài sản của mình sẽ được để lại cho những người mà mình muốn để lại di sản. Như vậy
những đặc điểm của mối liên hệ giữa quyền sở hữu và quyền thừa kế không những chỉ
phản ánh bản chất giai cấp mà nó còn phản ánh hình thức sở hữu của cá nhân do chế
định sở hữu điều chỉnh.
Tóm lại, mối quan hệ giữa quyền thừa kế và quyền sở hữu phát sinh trong xã
hội rất mật thiết với nhau và được biểu hiện ở chỗ: Nếu quyền sở hữu là tiền đề để
quyền thừa kế phát sinh thì ngược lại, quyền thừa kế là phương tiện để duy trì, cũng cố
và phát triển quyền sở hữu tài sản.
1.1.2 Khái niệm về quyền sử dụng đất và thừa kế quyền sử dụng đất
1.1.2.1 Khái niệm quyền sử dụng đất

Khác với các nước tư bản chủ nghĩa, Việt Nam là một nước xã hội chủ nghĩa
được xây dựng trên chế độ công hữu về tư liệu sản xuất. Trong đó, đất đai là tư liệu
sản xuất cốt lõi, cơ bản. Do vậy, đất đai ở Việt Nam thuộc hình thức sở hữu toàn dân
do nhà nước quản lý. Các chủ thể sử dụng đất như hộ gia đình, cá nhân, tổ chức, cơ sở
tôn giáo... chỉ được nhà nước trao cho một số quyền để sử dụng và khai thác lợi ích
3

Xem Điều 643 Bộ Luật dân sự 2005.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

15

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
trên đất. Thực tế họ không có quyền năng của chủ sở hữu, cái họ có chỉ là quyền sử
dụng đất. Xuất phát từ tầm quan trọng của loại tài sản đặc biệt này, việc xây dựng khái
niệm quyền sử dụng đất góp phần quan trọng trong việc xác định quyền năng cụ thể
của người sử dụng đất.
Từ khi giành được độc lập cho đến nay, Quốc hội đã thông qua Luật đất đai
năm 1987, Luật đất đai năm 1993 (được sửa đổi, bổ sung năm 2001) và Luật đất đai
năm 2003 (được sửa đổi, bổ sung năm 2009). Tuy nhiên, khái niệm quyền sử dụng đất
vẫn chưa được luật hóa chính thức. Vì vậy, dẫn đến nhiều cách hiểu không thống nhất
về quyền sử dụng đất như:
Theo TS. Lê Xuân Bách thì “Quyền sử dụng đất là một bộ phận cấu thành của
quyền sở hữu đất. Thông qua việc được độc quyền giao đất, cho thuê đất- Nhà nước
trao cho người sử dụng đất thực hiện trong thời hạn thuê đất, nhận giao đất những
quyền và nghĩa vụ nhất định, trong đó có sự phân biệt theo loại đất, theo đối tượng sử

dụng đất, theo hình thức thuê đất hoặc giao đất.”4
Theo TS. Nguyễn Ngọc Điện, ở góc độ khoa học luật thì “khái niệm quyền sử
dụng đất bao hàm quyền sử dụng đất đích thực, phát sinh từ việc chính thức giao đất
hoặc cho thuê đất, và quyền sử dụng đất tiềm năng, là quyền của người đang sử dụng
đất mà chưa chính thức hoá quyền của mình trong quan hệ với nhà nước, vì một lý do
nào đó.”5
Giáo trình Luật đất đai của Đại học Luật Hà Nội năm 2008 có nêu lên khái
niệm quyền sử dụng đất như sau: “Quyền sử dụng đất là quyền khai thác các thuộc
tính có ích của đất đai để phục vụ cho các mục tiêu phát triển kinh tế xã hội của đất
nước”6. Theo cách hiểu này thì quyền sử dụng đất chỉ bao hàm quyền sử dụng đất đích
thực mà không bao hàm quyền sử dụng đất tiềm năng. Tuy nhiên, khái niệm này chỉ đề
4 TS. Lê Xuân Bách: Sự hình thành và phát triễn thị trường bất động sản trong công cuộc đổi mới ở Việt Nam,
Nxb. Khoa học kỹ thuật Hà Nội, 2003, tr 83.

5 TS. Nguyễn Ngọc Điện: Cấu trúc kỹ thuật của hệ thống pháp luật sở hữu bất động sản Việt Nam, góc nhìn
pháp luật, Tạp chí nghiên cứu lập pháp, số 6, 2007.
[truy cập ngày 4-3-2011].
Quyền sử dụng đất tiềm năng (Tạp chí nghiên cứu lập pháp số 12 năm 2006- TS. Nguyễn Ngọc Điện):
“người sử dụng đất mà chưa được chính thức hoá quyền của mình trong quan hệ với nhà nước là người có
quyền sử dụng đất tiềm năng. Người có quyền sử dụng đất tiềm năng được thừa nhận có một số quyền của người
sử dụng đất hợp pháp; thậm chí, trong một vài trường hợp (như khi cần thế chấp quyền sử dụng đất để bảo đảm
nợ vay), còn được đồng hoá với người sử dụng đất hợp pháp. Tư cách người có quyền sử dụng đất tiềm năng chỉ
được thừa nhận mặc nhiên trong thời kỳ áp dụng Luật Đất đai năm 1993, được chính thức ghi nhận về mặt pháp
lý tại Luật Đất đai năm 2003 (Điều 50)”.
6

Giáo trình Luật đất đai, Đại học Luật Hà Nội, Nxb. , 2008, Tr. 92.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

16

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
cập đến mục tiêu phát triển kinh tế xã hội của đất nước mà không nhắc đến nhu cầu
của người sử dụng đất.
Mặc dù Luật đất đai năm 2003 và Bộ luật dân sự năm 2005 không xây dựng
khái niệm quyền sử dụng đất nhưng tại Điều 192 Bộ luật dân sự năm 2005 đã có khái
niệm “quyền sử dụng là quyền khai thác công dụng, hưởng hoa lợi, lợi tức từ tài sản”.
Vì vậy, chúng ta nên xây dựng khái niệm quyền sử dụng đất dựa trên khái niệm quyền
sử dụng đã được luật hóa tại Điều 192 của Bộ luật dân sự năm 2005.
Tóm lại, quyền sử dụng đất chính là một loại tài sản (quyền về tài sản) gồm các
quyền và nghĩa vụ của người sử dụng đất được pháp luật về đất đai quy định cụ thể.
 Đặc điểm của quyền sử dụng đất
 Một là, quyền sử dụng đất là một quyền dân sự đặc thù. Tính chất dân sự ở
đây thể hiện ở chỗ Nhà nước cho phép các tổ chức, cá nhân được giao đất, đưa quyền
sử dụng đất vào giao lưu dân sự, được quyền chuyển đổi, chuyển nhượng, cho thuê,
tặng, thừa kế, thế chấp, bảo lãnh góp vốn trên nguyên tắc bình đẳng, tự nguyện, tự
thỏa thuận, không bị ép buộc về mặt ý chí giao dịch. Nhà nước không can thiệp về giá
cả và nội dung của các giao dịch này mà chỉ điều tiết qua công cụ thuế.
 Hai là, quyền sử dụng đất là một loại quyền của người không phải là chủ sở
hữu, quyền này được người sử dụng thực hiện trực tiếp nhưng không trọn vẹn và đầy
đủ. Bởi lẽ, người sử dụng đất không có đầy đủ các quyền năng như nhà nước với tư
cách là đại diện chủ sở hữu.
 Ba là, không phải bất kỳ người nào có quyền sử dụng đất hợp pháp đều có
quyền chuyển quyền sử dụng đất mà chỉ những chủ thể mà pháp luật cho phép mới có
quyền thực hiện quyền của người sử dụng đất. Điển hình, việc để thừa kế quyền sử
dụng đất thì chỉ có cá nhân đơn lẻ và cá nhân là thành viên của hộ gia đình mới có

quyền để thừa kế còn đối với những người sử dụng đất khác thì không có quyền năng
này.
Ngoài ra, quyền sử dụng đất là không vĩnh viễn và bị hạn chế. Người được nhà
nước cho phép sử dụng đất thì chỉ có quyền sử dụng đất đúng thời hạn, mục đích sử
dụng, đúng diện tích… mà nhà nước cho phép.
1.1.2.2 Khái niệm về thừa kế quyền sử dụng đất
Khái niệm thừa kế quyền sử dụng đất được chính thức ghi nhận từ khi Bộ luật
dân sự năm 1995 được ban hành, cụ thể tại Điều 738 như sau: "Thừa kế quyền sử dụng
đất là việc chuyển quyền sử dụng đất của người chết sang cho người thừa kế theo di
chúc hoặc theo pháp luật phù hợp với quy định của Bộ luật này và pháp luật đất đai".
GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

17

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
Như vậy, thừa kế quyền sử dụng đất là sự dịch chuyển quyền tài sản hợp pháp (quyền
sử dụng đất) của người chết sang cho người thừa kế dưới một trong hai hình thức bằng
cách người để lại di sản lập di chúc, nếu như không có việc lập di chúc để lại di sản
thừa kế thì việc thừa kế quyền sử dụng đất sẽ được chuyển dịch theo con đường pháp
luật. Tuy nhiên, việc thừa kế dù được chuyển dịch dưới bất kỳ hình thức nào thì không
những phải tuân theo quy định của Bộ luật dân sự mà còn phải tuân theo cả quy định
của pháp luật về đất đai. Trải qua mười năm áp dụng Bộ luật dân sự năm 1995 về chế
định thừa kế quyền sử dụng đất, bên cạnh những ưu điểm của chế định này còn có khá
nhiều điểm bất cập không phù hợp với tình hình phát triển của xã hội lúc bấy giờ. Vì
vậy, cần thiết phải ban hành một Bộ luật dân sự mới. Bộ luật dân sự 2005 đã được đã
được Quốc hội nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam khoá XI, kỳ họp thứ 7
thông qua ngày 14 tháng 6 năm 2005 có những thay đổi to lớn về chế định thừa kế

quyền sử dụng đất. Tuy nhiên, khái niệm về thừa kế quyền sử dụng đất trong Bộ luật
dân sự năm 2005 cũng không có gì khác về mặt câu chữ so với khái niệm thừa kế
quyền sử dụng đất trong Bộ luật dân sự năm 1995, cụ thể được quy định tại Điều 733
như sau: "Thừa kế quyền sử dụng đất là việc chuyển quyền sử dụng đất của người chết
sang cho người thừa kế theo quy định của BLDS và pháp luật về đất đai". Xét về mặt
nội hàm của khái niệm này thì khác hoàn toàn so với khái niệm được quy định trong
Bộ luật dân sự năm 1995, cụ thể là việc dịch chuyển quyền sử dụng của người chết
sang cho người thừa kế phải tuân theo theo quy định của Bộ luật dân sự và pháp luật
về đất đai hiện hành. Bởi vì, Bộ Luật dân sự năm 2005 đã thay đổi theo hướng mở
rộng hơn quyền thừa kế quyền sử dụng đất như: không phân biệt loại đất để thừa kế,
quy định về những người được hưởng thừa kế quyền sử dụng đất không còn chặt chẽ
so với quy định của pháp luật trước kia. Vì vậy, khái niệm về thừa kế quyền sử dụng
đất trong cả hai Bộ luật dân sự không có gì khác nhau nhưng phạm vi áp dụng phải
tuân theo quy định cụ thể của từng bộ luật.
1.2 Các nguyên tắc của quyền thừa kế
1.2.1 Các nguyên tắc chung của quyền thừa kế
1.2.1.1 Nguyên tắc bảo hộ quyền thừa kế của cá nhân
Cơ sở pháp lý: Điều 58 Hiến pháp năm 1992 quy định “Nhà nước bảo hộ
quyền sở hữu hợp pháp và quyền thừa kế của công dân”. Trên cơ sở đó, Bộ luật dân sự
năm 2005 đã thể hiện nguyên tắc bảo hộ về quyền thừa kế của cá nhân tại Điều 631:
“Cá nhân có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản của mình; để lại tài sản của mình
cho người thừa kế theo pháp luật; hưởng di sản theo di chúc hoặc theo pháp luật”.
GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

18

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn

Nguyên tắc này thể hiện sự bảo hộ của nhà nước đối với cá nhân trên cả hai phương
diện là quyền để lại di sản và quyền hưởng di sản thừa kế.
Phương diện thứ nhất: Quyền để lại di sản thừa kế của cá nhân thể hiện sự tôn
trọng của pháp luật đối với người có tài sản hợp pháp bằng cách pháp luật cho phép cá
nhân có tài sản hợp pháp được quyền định đoạt tài sản theo ý muốn của mình bằng
cách lập di chúc để lại tài sản cho những người thừa kế mà người để lại di sản muốn
người đó tiếp tục quản lý sử dụng tài sản của mình khi mình chết mà không ai được
quyền ngăn cản, đe dọa hoặc lừa dối... Nếu như họ không muốn viết di chúc để lại tài
sản hoặc họ chưa thể viết di chúc để lại thì họ có thể để lại tài sản bằng con đường
pháp luật.
Phương diện thứ hai: Quyền hưởng di sản theo di chúc hoặc pháp luật. Cũng
chính vì pháp luật cho phép cá nhân có tài sản hợp pháp được quyền để lại tài sản của
mình theo di chúc hoặc theo pháp luật nên pháp luật phải bảo hộ quyền hưởng di sản
theo di chúc hoặc theo pháp luật của cá nhân. Nguyên tắc này thể hiện, khi cá nhân
được người lập di chúc cho hưởng di sản thì không ai có quyền hạn chế quyền hưởng
di sản của họ (ngoài trừ trường hợp người thừa kế không phụ thuộc vào nội dung của
di chúc)7. Nếu như người chết không muốn định đoạt di sản cho họ thì họ cũng có
quyền hưởng di sản thừa kế theo pháp luật nếu họ thuộc hàng thừa kế theo pháp luật
của người chết.
1.2.1.2 Nguyên tắc bình đẳng về quyền thừa kế
Cơ sở pháp lý: Điều 52 Hiến pháp năm 1992 quy định: “Mọi công dân đều bình
đẳng trước pháp luật”. Dựa vào nguyên tắc hiến định này, Bộ luật dân sự năm 2005 đã
thể hiện thành một nguyên tắc cơ bản trong quan hệ pháp luật thừa kế bắt buộc các chủ
thể tham gia quan hệ thừa kế phải tuân theo. Nguyên tắc cơ bản này được thể hiện tại
Điều 632 như sau: “Mọi cá nhân đều bình đẳng về quyền để lại tài sản của mình cho
người khác và quyền hưởng di sản theo di chúc hoặc theo pháp luật”. Mặt khác,

7 Điều 669, Bộ luật dân sự năm 2005
Người thừa kế không phụ thuộc vào nội dung của di chúc
Những người sau đây vẫn được hưởng phần di sản bằng hai phần ba suất của một người thừa kế theo pháp

luật, nếu di sản được chia theo pháp luật, trong trường hợp họ không được người lập di chúc cho hưởng di sản
hoặc chỉ cho hưởng phần di sản ít hơn hai phần ba suất đó, trừ khi họ là những người từ chối nhận di sản theo
quy định tại Điều 642 hoặc họ là những người không có quyền hưởng di sản theo quy định tại khoản 1 Điều 643
của Bộ luật này:
1. Con chưa thành niên, cha, mẹ, vợ, chồng;
2. Con đã thành niên mà không có khả năng lao động.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

19

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
nguyên tắc quyền bình đẳng về thừa kế của cá nhân phù hợp với nguyên tắc cơ bản
được quy định tại Điều 5 của Bộ luật8.
Nguyên tắc này thể hiện sự tiến vượt bậc so với quy định của pháp luật trước
kia. Dưới thời pháp thuộc, sự bất bình đẳng giữa vợ và chồng thể hiện rõ nét, cụ thể
trong điều 113 Dân luật Bắc kỳ và điều 111 dân luật Trung kỳ cũng quy định khi vợ
chết trước người chồng trở thành chủ sở hữu duy nhất tất cả tài sản chung trong đó có
cả phần của vợ. Ngược lại, Điều 346, Dân luật Bắc kỳ và Điều 314, Dân luật trung kỳ
quy định nếu chồng chết người vợ chỉ có quyền hưởng di sản riêng của chồng khi
không còn người thừa kế nào bên nội, ngoại của chồng.
Ngược lại, theo quy định của pháp luật thực định thì mọi cá nhân với tư cách là
chủ sở hữu đều có quyền định đoạt tài sản theo ý chí của mình theo di chúc hoặc theo
pháp luật mà không phân biệt giới tính, vợ hay chồng, trình độ học vấn, nghề nghiệp,
tôn giáo, sắc tộc.... Bên cạnh đó, pháp luật còn bảo hộ quyền bình đẳng về quyền
hưởng di sản của cá nhân. Theo đó, bất kỳ ai được chỉ định trong di chúc thì đều có thể
trở thành người thừa kế của người chết. Còn đối với thừa kế theo pháp luật, pháp luật

không phân biệt người thừa kế là con gái hay con trai, con nuôi hay con ruột, con trong
giá thú hay ngoài giá thú, nếu cùng thuộc hàng thừa kế thì đều có quyền hưởng di sản
thừa kế ngang nhau9.
1.2.2 Nguyên tắc riêng của chế định thừa kế quyền sử dụng đất
Chế định thừa kế quyền sử dụng đất cũng quan trọng như bất kì một chế định
pháp luật khác, nếu như một chế định pháp luật luôn được pháp luật quan tâm và ghi
nhận thì nó có nguyên tắc nhất định. Đặc biệt, chế định thừa kế quyền sử dụng đất là
một chế định được pháp luật dân sự dành rất nhiều sự quan tâm và được bảo hộ trong
mối quan hệ với các chế định khác; đặc biệt chịu sự điều chỉnh bởi những nguyên tắc
chung của Luật dân sự. Là một chế định khá đặc biệt quan trọng và là một chế định
đặc thù, là sự dịch chuyển quyền sử dụng của người chết sang cho người còn sống. Vì
vậy, ngoài những nguyên tắc chung điều chỉnh về quyền thừa kế thì chế định thừa kế
8

Điều 5, Bộ luật dân sự năm 2005
Nguyên tắc bình đẳng
Trong quan hệ dân sự, các bên đều bình đẳng, không được lấy lý do khác biệt về dân tộc, giới tính, thành
phần xã hội, hoàn cảnh kinh tế, tín ngưỡng, tôn giáo, trình độ văn hoá, nghề nghiệp để đối xử không bình đẳng
với nhau.
9

Điểm a, khoản 1, Điều 676 Bộ luật dân sự năm 2005
Hàng thừa kế thứ nhất gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ, con nuôi của người chết.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

20

SVTH: Nguyễn Minh Hải

Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
quyền sử dụng đất có nguyên tắc riêng, đặc thù định hướng cho những quy phạm pháp
luật về thừa kế quyền sử dụng đất phải nhất định tuân theo.
 Nguyên tắc: Chịu sự điều chỉnh của luật chung và luật riêng
Quyền sử dụng đất cũng là một quyền dân sự đặc thù, nhất thiết phải chịu sự
điều chỉnh của ngành luật dân sự. Tuy nhiên, Bộ luật dân sự chỉ quy định những nội
dung chung nhất, ổn định nhất, có khả năng áp dụng cho hầu hết các quan hệ xã hội (ví
dụ các qui định về nguyên tắc dân sự, về quyền nhân thân, tài sản và các quyền tài sản,
sở hữu, giao dịch, các nghĩa vụ...) mà không đi vào quy định chi tiết từng loại quan hệ
xã hội cụ thể. Mặt khác, Quyền sử dụng đất là một loại quyền tài sản tài sản đặc biệt,
do nhà nước thống nhất quản lý. Quan hệ pháp luật về đất đai là quan hệ xã hội đặc
thù, nhất thiết phải chịu sự điều chỉnh bởi ngành luật chuyên ngành hay còn gọi là luật
riêng, đó là ngành luật đất đai. Tuy nhiên, không phải mọi quan hệ pháp luật đất đai
chỉ chịu sự điều chỉnh bởi pháp luật đất đai. Quan hệ thừa kế quyền sử dụng đất cũng
là một trong những loại quan hệ pháp luật đất đai, tuy nhiên quan hệ lại chịu sự điều
chỉnh bởi ngành luật chung (luật dân sự) và luật riêng (luật đất đai).
Cơ sở pháp lý: Điều 733 Bộ luật dân sự năm 2005 quy định: “Thừa kế quyền sử dụng
đất là việc chuyển quyền sử dụng đất của người chết sang cho người thừa kế theo quy
định của Bộ luật này và pháp luật về đất đai”.
Điều luật trên đã luật hóa khái niệm thừa kế quyền sử dụng đất, bên cạnh đó
cũng ghi nhận một nguyên tắc đặc thù của chế định này, đó là “theo quy định của Bộ
luật này và pháp luật về đất đai”. Người có quyền sử dụng đất hợp pháp dù muốn để
thừa kế quyền sử dụng đất của mình cho những người thân theo di chúc hoặc theo
pháp luật thì ngoài việc đáp ứng những quy định chung của Bộ luật dân sự năm 2005
về thừa kế (phần thứ tư của Bộ luật này) còn phải thỏa mãn một số quy định của pháp
luật đất đai về điều kiện được để thừa kế, loại đất được phép để thừa kế, trình tự, thủ
tục nhận thừa kế…
Hiện tại, Luật Ban hành VBQPPL mới chỉ qui định về việc áp dụng pháp luật
giữa văn bản trên - dưới; giữa văn bản ban hành trước và văn bản ban hành sau mà

chưa có nguyên tắc áp dụng giữa luật chung và luật riêng 10. Khoa học pháp lý nói
10 Điều 83, Luật ban hành văn bản quy phạm pháp luật số 17/2008/QH12 ngày 03 tháng 6 năm 2008
Áp dụng văn bản quy phạm pháp luật
1. Văn bản quy phạm pháp luật được áp dụng từ thời điểm bắt đầu có hiệu lực.
Văn bản quy phạm pháp luật được áp dụng đối với hành vi xảy ra tại thời điểm mà văn bản đó đang có hiệu lực.
Trong trường hợp văn bản có hiệu lực trở về trước thì áp dụng theo quy định đó.
2. Trong trường hợp các văn bản quy phạm pháp luật có quy định khác nhau về cùng một vấn đề thì áp dụng
văn bản có hiệu lực pháp lý cao hơn.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

21

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
chung ghi nhận nguyên tắc khi có xung đột giữa luật chuyên ngành và pháp luật chung
thì áp dụng luật chuyên ngành. Mặt khác, tại khoản 1, Điều 3 Luật đất đai năm 2003
cũng dẫn chiếu đến nguyên tắc giải quyết xung đột giữa quy định của luật đất đai và
quy định của luật chung (Bộ luật dân sự năm 2005) như sau: “Việc quản lý và sử dụng
đất đai phải tuân theo quy định của Luật này. Trường hợp Luật này không quy định thì
áp dụng các quy định của pháp luật có liên quan”. Vì vậy, những quy định của Bộ luật
dân sự năm 2005 về thừa kế quyền sử dụng đất chỉ áp dụng trong những trường hợp
luật chuyên ngành (Luật đất đai năm 2003) không điều chỉnh hoặc khi việc áp dụng
luật chuyên ngành không đủ.
1.3 Thời điểm mở thừa kế và địa điểm mở thừa kế
1.3.1 Thời điểm mở thừa kế
Căn cứ để xác định quyền thừa kế phát sinh là thời điểm mở thừa kế. Người có
tài sản để thừa kế có thể lập di chúc định đoạt nhưng thời điểm mở thừa kế chỉ bắt đầu

khi người có tài sản chết và việc mở thừa kế cũng được xác định bởi thời điểm mở
thừa kế. Thời điểm mở thừa kế không phải là quy định mới vì đã được đặt ra từ Pháp
lệnh thừa kế năm 1990 (khoản 1 Điều 3), sau đó là Bộ luật dân sự năm 1995 (khoản 1
Điều 636).
Tiếp theo Bộ luật dân sự năm 2005 được ban hành, quy định về thời điểm mở
thừa kế đã được kế thừa từ quy định của Bộ luật dân sự năm 1995. Theo quy định tại
khoản 1 Điều 633 Bộ luật dân sự 2005 thì “thời điểm mở thừa kế là thời điểm người có
tài sản chết. Trong trường hợp Tòa án tuyên bố một người là chết thì thời điểm mở
thừa kế là ngày được xác định tại khoản 2 Điều 81 của Bộ luật này”11. Như vậy, thời
3. Trong trường hợp các văn bản quy phạm pháp luật do cùng một cơ quan ban hành mà có quy định khác
nhau về cùng một vấn đề thì áp dụng quy định của văn bản được ban hành sau.
4. Trong trường hợp văn bản quy phạm pháp luật mới không quy định trách nhiệm pháp lý hoặc quy định
trách nhiệm pháp lý nhẹ hơn đối với hành vi xảy ra trước ngày văn bản có hiệu lực thì áp dụng văn bản mới.
11 Điều 81 Bộ luật dân sự năm 2005: Tuyên bố một người là đã chết
1. Người có quyền, lợi ích liên quan có thể yêu cầu Toà án ra quyết định tuyên bố một người là đã chết trong các
trường hợp sau đây:
a) Sau ba năm, kể từ ngày quyết định tuyên bố mất tích của Toà án có hiệu lực pháp luật mà vẫn không có tin
tức xác thực là còn sống;
b) Biệt tích trong chiến tranh sau năm năm, kể từ ngày chiến tranh kết thúc mà vẫn không có tin tức xác thực
là còn sống;
c) Bị tai nạn hoặc thảm họa, thiên tai mà sau một năm, kể từ ngày tai nạn hoặc thảm hoạ, thiên tai đó chấm
dứt vẫn không có tin tức xác thực là còn sống, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác;
d) Biệt tích năm năm liền trở lên và không có tin tức xác thực là còn sống; thời hạn này được tính theo quy
định tại khoản 1 Điều 78 của Bộ luật này.
2. Tuỳ từng trường hợp, Toà án xác định ngày chết của người bị tuyên bố là đã chết căn cứ vào các trường hợp
quy định tại khoản 1 Điều này.

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

22

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
điểm mở thừa kế là ngày giờ người để lại di sản chết theo giấy khai tử hoặc theo quyết
định của Tòa án tuyên bố một người là đã chết. Đây là mốc thời gian quan trọng, kể từ
thời điểm này quyền và nghĩa vụ tài sản của người để lại di sản thừa kế chấm dứt,
đồng thời các quyền và nghĩa vụ này được chuyển cho người thừa kế theo di chúc
hoặc theo pháp luật.
Việc xác định chính xác thời điểm mở thừa kế có ý nghĩa rất quan trọng đối với
những vấn đề thừa kế, cụ thể là:
 Thứ nhất, thời điểm mở thừa kế là mốc thời gian để xác định được những
người có quyền hưởng di sản thừa kế. Vì theo Điều 635 Bộ luật dân sự “Người thừa kế
là cá nhân phải là người còn sống vào thời điểm mở thừa kế hoặc sinh ra và còn sống
sau thời điểm mở thừa kế nhưng đã thành thai trước khi người để lại di sản chết.
Trong trường hợp người thừa kế theo di chúc là cơ quan, tổ chức thì phải là cơ quan,
tổ chức tồn tại vào thời điểm mở thừa kế”. Như vậy, chỉ những người còn sống ở thời
điểm mở thừa kế hoặc cơ quan tổ chức thì phải tồn tại vào thời điểm mở thừa kế.
Ngoài ra, những người có quyền thừa kế di sản của nhau mà chết cùng thời điểm thì
cũng không có quyền hưởng di sản (Điều 641).
 Thứ hai, nhờ vào thời điểm mở thừa kế mà chúng ta có thể xác định di sản
của người chết để lại gồm có những gì và đến khi chia thừa kế còn bao nhiêu. Do đó
việc xác định chính xác ngày mở thừa kế là rất cần thiết. Ngoài ra, dựa vào thời điểm
mở thừa kế mà những người thừa kế có thể yêu cầu những người gây thiệt hại cho di
sản thừa kế phải bồi thường thiệt hại.
 Thứ ba, thời điểm mở thừa kế còn có vai trò trong việc xác định quyền từ
chối nhận di sản, vì theo khoản 3 Điều 642 Bộ luật dân sự 2005 thì người thừa kế chỉ
có quyền từ chối nhận di sản trong vòng sáu tháng kể từ ngày mở thừa kế. Nếu sau sáu
tháng đó mà người thừa kế không từ chối nhận di sản thì xem như đồng ý nhận thừa

kế. Ngoài ra, thời điểm mở thừa kế còn có ý nghĩa xác định thời hiệu khởi kiện về thừa
kế (Điều 645 của Bộ luật này).
 Thứ tư, thời điểm mở thừa kế là thời điểm làm phát sinh quyền và nghĩa vụ
của người thừa kế theo Điều 636 như sau “Kể từ thời điểm mở thừa kế, những người
thừa kế có các quyền, nghĩa vụ tài sản do người chết để lại”.
Như vậy thời điểm mở thừa kế giữ một vai trò đặc biệt quan trọng trong chế
định thừa kế nên việGVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh
23

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

23

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
SVTH: Nguyễn Minh Hảic xác định chính xác thời điểm mở thừa kế là yếu tố rất cần
thiết. Nếu như xác định không chính xác sẽ dẫn đến việc xác định không đúng những
vấn đề về thời hiệu. Từ đó dẫn đến việc chia thừa kế cho những người không có quyền
hưởng di sản thừa kế hoặc bỏ lọt người được hưởng thừa kế.
1.3.2 Địa điểm mở thừa kế
Sự sinh tồn của mỗi người là một chu kỳ của cuộc sống: sinh ra, lớn lên và đến
một giai đoạn nào đó sẽ mất đi. Như vậy, trong cuộc sống của mỗi người, có thể họ
sinh sống ở rất nhiều nơi và tại mỗi nơi họ sẽ tạo lập ra tài sản thuộc sỡ hữu hay quyền
sử dụng của họ. Vì vậy, Bộ luật dân sự 2005 đã quy định địa điểm mở thừa kế là nơi
cư trú cuối cùng của người để lại di sản, vì nơi cư trú cuối cùng thường là nơi có nhiều
tài sản, nơi tập trung các giao dịch của người chết, là nơi phát sinh và thực hiện các
quyền và nghĩa vụ về tài sản của người chết. Vì vậy, đó là nơi thuận tiện để xác định
và phân chia di sản thừa kế.

Tuy nhiên, một người khi còn sống họ có thể sống ở nhiều nơi đến khi họ chết,
ta không thể xác định được nơi cư trú của họ. Vì vậy, luật đã dự liệu trường hợp này
như sau: “nếu không xác định được nơi cư trú cuối cùng thì địa điểm mở thừa kế là
nơi có toàn bộ hoặc phần lớn di sản” (khoản 2 Điều 633 Bộ luật dân sự 2005). Thông
thường thì khi một người chết, tài sản của họ có thể ở nhiều nơi. Vì vậy, đối với trường
hợp này khi giải quyết tranh chấp thì Tòa án hoặc Ủy ban nhân dân phải xác định được
nơi để lại toàn bộ hoặc phần lớn di sản.
Việc xác định địa điểm mở thừa kế có ý nghĩa quan trọng bởi vì việc xác định
địa điểm mở thừa kế là nơi thực hiện việc quản lý di sản, từ chối nhận di sản (khoản 2
Điều 642). Ngoài ra Tòa án có thẩm quyền giải quyết về việc kiện về quyền thừa kế,
các tranh chấp về di sản thừa kế là nơi mở thừa kế.
1.4 Khái quát về di sản thừa kế
1.4.1 Khái niệm về di sản thừa kế
Khái niệm về di sản thừa kế trải qua mỗi thời kỳ có nhiều cách hiểu khác nhau.
Theo hướng dẫn của Thông tư số 81/TANDTC ngày 24/7/1982 của Tòa án nhân dân
tối cao hướng dẫn giải quyết các tranh chấp về thừa kế tại mục II thì di sản thừa kế
không những bao gồm tài sản, quyền tài sản mà còn bao gồm nghĩa vụ của một người
đã chết được chuyển dịch cho người thừa kế hợp pháp của người đó. Cho đến khi Bộ
luật dân sự năm 1995 được ban hành, di sản thừa kế đã được quy định cụ thể tại Điều
637 như sau “Di sản bao gồm tài sản riêng của người chết, phần tài sản của người
chết trong tài sản chung với người khác. Quyền sử dụng đất cũng thuộc di sản thừa kế
GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

24

SVTH: Nguyễn Minh Hải


Đề tài: Thừa kế quyền sử dụng đất- Lý luận và thực tiễn
và được để lại thừa kế theo quy định tại Phần thứ năm của Bộ luật này”. Theo quy

định này thì di sản thừa kế chỉ bao gồm tài sản, quyền tài sản của người để lại di sản
mà không bao gồm những nghĩa vụ tài sản của họ.
Hiện nay, trong Điều 634 Bộ luật dân sự 2005 đã bỏ qui định tại đoạn hai của
Điều luật tương ứng và chỉ qui định thành một đoạn: “Di sản bao gồm tài sản riêng
của người chết, phần tài sản của người chết trong tài sản chung với người khác”. Điều
này không có nghĩa là từ nay, pháp luật không thừa nhận quyền sử dụng đất là một loại
di sản. Quyền sử dụng đất vẫn là một loại di sản thừa kế vì theo BLDS 2005 và Luật
Đất đai 2003 thì quyền sử dụng đất là một loại tài sản và được để lại thừa kế. Việc thừa
kế quyền sử dụng đất dần dần đã được xã hội chấp nhận. Vì thế, BLDS 2005 không
cần thiết phải qui định thêm về di sản là quyền sử dụng đất. Mặt khác, theo quy định
tại Điều 174 Bộ luật dân sự năm 2005, quyền sử dụng đất được coi là tài sản và khẳng
định đất đai thuộc bất động sản. Như vậy, nội hàm khái niệm này đã bao hàm tài sản là
quyền sử dụng đất nên khái niệm di sản quy định như vậy là đầy đủ và phù hợp với
thực tiễn cuộc sống hiện nay. Hơn nữa, sự sửa đổi này là tích cực và tiến bộ hơn về kỹ
thuật lập pháp so với Bộ luật dân sự năm 1995 vì nó làm cho điều luật trở nên tinh gọn
hơn nhưng vẫn không làm ảnh hưởng đến việc nhận thức và áp dụng pháp luật. Ngoài
ra, Bộ luật dân sự 2005 đã không còn chính thức ghi nhận quyền sử dụng đất là di sản
thừa kế mà tại một chương riêng (chương XXXIII của Bộ luật này từ Điều 733 đến
Điều 735) đã cho phép chuyển dịch quyền sử dụng đất hợp pháp thông qua hình thức
thừa kế. Như vây, di sản thừa kế được quy định trong Bộ luật dân sự năm 2005 (Điều
634) chỉ bao gồm tài sản và quyền tài sản của người chết để lại mà không bao gồm
nghĩa vụ tài sản do người chết để lại. Bởi lẽ:
Theo qui định tại Điều 637 Bộ luật dân sự năm 2005, thì việc thực hiện nghĩa
vụ tài sản thuộc về những người hưởng di sản thừa kế: “Những người hưởng thừa kế
có trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ tài sản trong phạm vi di sản do người chết để lại...”.
Quy định này cần được hiểu là người hưởng thừa kế thực hiện nghĩa vụ tài sản do
người chết để lại không phải với tư cách là chủ thể mới “bước vào quan hệ nghĩa vụ”,
có nghĩa là họ không thay thế vị trí chủ thể. Họ thực hiện nghĩa vụ tài sản bằng tài sản
của người chết để lại. Hay nói cách khác, họ phải trả nợ chỉ vì họ tiếp nhận tài sản có
của người chết để lại (nợ của người chết không phải là nợ của người hưởng di sản).

Sau khi thanh toán toàn bộ nghĩa vụ của người chết để lại và những chi phí liên quan
đến di sản thừa kế, nếu tài sản không còn (nghĩa vụ tài sản và các chi phí khác bằng

GVHD: Nguyễn Thị Mỹ Linh

25

SVTH: Nguyễn Minh Hải