LUẬN văn LUẬT tư PHÁP TRÁCH NHIỆM bồi THƯỜNG THIỆT hại NGOÀI hợp ĐỒNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
–&—

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT
(NIÊN KHÓA 2006 – 2010)

Đề tài:

TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI
NGOÀI HỢP ĐỒNG
Giảng viên hướng dẫn
Th.S TĂNG THANH PHƯƠNG

Sinh viên thực hiện
NGUYỄN THỊ NGỌC ÁNH
MSSV: 5062307
Lớp: Tư pháp II – K32

Cần Thơ, Tháng 4/2010


TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
–&—

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT
(NIÊN KHÓA 2006 – 2010)

Đề tài:

TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI
NGOÀI HỢP ĐỒNG
Giảng viên hướng dẫn
Th.S TĂNG THANH PHƯƠNG

Sinh viên thực hiện
NGUYỄN THỊ NGỌC ÁNH
MSSV: 5062307
Lớp: Tư pháp II – K32

Cần Thơ, Tháng 4/2010


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN
œ&•

@ ......................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................

........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN PHẢN BIỆN
œ&•

@ ......................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................

........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................
........................................................................................................................


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

MỤC LỤC
–&—
LỜI MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1
CHƯƠNG 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT
HẠI NGOÀI HỢP ĐỒNG ......................................................................................... 4
1.1 Khái niệm và đặc điểm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng ................ 4
1.1.1 Định nghĩa ............................................................................................ 4
1.1.2 Đặc điểm .............................................................................................. 5
1.2 Chủ thể của trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng ............. 5

1.3 So sánh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng và trách
nhiệm bồi thường thiệt hại trong hợp đồng ............................................................. 6
1.4 Vai trò của trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng ................ 8
1.5 Lịch sử phát triển của chế định bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng .. 8
1.5.1 Chế định bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng dưới thời Lê,
Nguyễn .......................................................................................................... 8
1.5.2 Chế định bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng dưới thời Pháp
thuộc ........................................................................................................... . 11
1.5.3 Chế định bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng từ sau thời Pháp thuộc
đến nay ........................................................................................................................12
CHƯƠNG 2: CHẾ ĐỘ PHÁP LÝ VỀ BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI NGOÀI
HỢP ĐỒNG ..............................................................................................................14
2.1 Căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng .. . 14
2.1.1 Thiệt hại xảy ra ......................................................................................14
2.1.2 Hành vi trái pháp luật ............................................................................. 17
2.1.3 Mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật và thiệt hại xảy ra . . 18
2.1.4 Yếu tố lỗi ................................................................................................ 20
2.2 Năng lực bồi thường thiệt hại ................................................................... 22
2.2.1 Năng lực bồi thường thiệt hại của cá nhân ............................................ 22
2.2.2 Năng lực bồi thường thiệt hại của pháp nhân ........................................24
2.3 Nguyên tắc bồi thường thiệt hại .............................................................. 25
2.4 Các trường hợp người gây thiệt hại được miễn bồi thường thiệt hại . 28
2.4.1 Thiệt hại xảy ra do người gây thiệt hại phải phòng vệ chính đáng ........ 28
2.4.2 Thiệt hại xảy ra do người gây thiệt hại ở trong tình thế cấp thiết .......... 29
2.4.3 Thiệt hại xảy ra hoàn toàn do lỗi của người bị thiệt hại ...................... 29


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
2.5 Xác định thiệt hại ....................................................................................... 30
2.5.1 Thiệt hại do tài sản bị xâm phạm (Điều 608 Bộ luật dân sự năm 2005)

....................................................................................................................... . 30
2.5.2 Thiệt hại do sức khỏe bị xâm phạm (Điều 609 Bộ luật dân sự năm 2005)
..........................................................................................................................31
2.5.3 Thiệt hại do tính mạng bị xâm phạm (Điều 610 Bộ luật dân sự năm
2005)
......................................................................................................................... 35
2.5.4 Thiệt hại do danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm (Điều 611, Bộ
luật dân sự năm 2005) ................................................................................................38
2.6 Thời hiệu khởi kiện yêu cầu bồi thường thiệt hại ................................... 39
CHƯƠNG 3:THỰC TIỄN ÁP DỤNG CHẾ ĐỊNH BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI
NGOÀI HỢP ĐỒNG VÀ PHƯƠNG HƯỚNG HOÀN THIỆN .......................... 41
3.1 Thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật về trách nhiệm bồi
thường thiệt hại ngoài hợp đồng ............................................................................ 41
3.1.1 Thực tiễn áp dụng các quy định chung về trách nhiệm bồi thường thiệt
hại ngoài hợp đồng .............................................................................................. 41
3.1.2 Thực tiễn giải quyết trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
trong một số trường hợp cụ thể ........................................................................... 45
3.2 Phương hướng hoàn thiện ......................................................................... 53
3.2.1 Đối với căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ................. 53
3.2.2 Đối với trường hợp bồi thường thiệt hại do vượt quá giới hạn phòng vệ
chính đáng và trường hợp người dưới mười lăm gây thiệt hại trong thời gian học tại
trường học ..................................................................................................................54
3.2.3 Đối với trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm quyền lợi của
người tiêu dùng ..........................................................................................................55
3.2.4 Đối với trách nhiệm bồi thường thiệt hại do làm ô nhiễm, suy thoái môi
trường .........................................................................................................................57
KẾT LUẬN.............................................................................................................. 60


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

LỜI MỞ ĐẦU
–&—
1. Lý do chọn đề tài
Hàng ngày trong quá trình giao tiếp, sinh hoạt giữa con người với nhau rất dễ
xảy ra những mâu thuẫn, tranh chấp làm phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại
ngoài hợp đồng. Do đó, các tranh chấp về vấn đề này ngày càng có xu hướng gia
tăng, thực tế thời gian qua cho thấy, số lượng các vụ việc bồi thường thiệt hại ngoài
hợp đồng ngày càng nhiều, thiệt hại gây ra cho người bị thiệt hại ngày càng lớn, Tòa
án luôn rơi vào tình trạng quá tải, không giải quyết kịp thời yêu cầu bồi thường thiệt
hại của người bị thiệt hại. Trong khi đó, việc thực thi các quy định của pháp luật chưa
thực sự mang lại hiệu quả cao, việc bồi thường thiệt hại chưa được Tòa án giải quyết
thỏa đáng, mức bồi thường thiệt hại chưa tương xứng với thiệt hại xảy ra,... Thực
trạng trên xuất pháp từ nhiều nguyên nhân chủ quan, khách quan khác nhau như: Các
thẩm phán Việt Nam chưa được đào tạo chuyên sâu và chưa có nhiều kinh nghiệm
giải quyết các vụ việc bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng (bồi thường thiệt hại do vi
phạm quyền lợi của người tiêu dùng, bồi thường thiệt hại do xâm phạm quyền sở hữu
công nghiệp,...), hệ thống các quy định về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng chưa
thực sự đầy đủ,...
Bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một loại trách nhiệm dân sự, tuy nhiên,
trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng không chỉ xuất hiện trong các vụ án
dân sự mà trong các vụ án hình sự, bên cạnh việc người phạm tội bị truy cứu trách
nhiệm hình sự về tội phạm đã gây ra thì người phạm tội đó cũng phải bồi thườn
những thiệt hại do người đó gây ra.Vì vậy có thể nói chế định trách nhiệm bồi thường
thiệt hại ngoài hợp đồng thường xuyên được áp dụng, bên cạnh đó chế định này còn
có vai trò quan trọng trong việc bảo đảm công bằng cho mọi người trong xã hội. Tuy
nhiên, chế định này chỉ thực sự phát huy hết vai trò khi được hiểu và áp dụng đúng.
Xuất phát từ những lý do trên người viết chọn đề tài: “ Trách nhiệm bồi thường thiệt
hại ngoài hợp đồng” để làm đề tài nghiên cứu luận văn của mình.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Hiện nay, trên các diễn đàn nghiên cứu lập pháp ở nước ta đã có rất nhiều các

bài viết, các công trình nghiên cứu về trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp
GVHD: Tăng Thanh Phương

1

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
đồng, như: “Những vấn đề cơ bản của trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp
đồng trong Bộ luật dân sự” của Tiến sỹ Lê Mai Anh, Một số bài nghiên cứu trên các
tạp chí Nghiên cứu lập pháp; Tạp chí Luật học,... Tuy nhiên, phạm vi nghiên cứu còn
khá khiêm tốn, nhiều vấn đề chưa được thực sự được nghiên cứu chuyên sâu và có
tính khoa học thực tiễn.
3. Mục đích nghiên cứu đề tài
Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một bộ phận của nghĩa vụ
dân sự. Có thiệt hại thì được bồi thường là quyền chính đáng được pháp luật thừa
nhận, vấn đề đặt ra là khi nào thì phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp
đồng? ai phải bồi thường? bồi thường như thế nào? thiệt hại được xác định như thế
nào?,... là những mục đích để tác giả tập trung nghiên cứu, làm rõ hơn các quy định
của pháp luật về vấn đề này. Trên cơ sở đó đưa ra những kiến nghị để hoàn thiện các
quy định của pháp luật về vấn đề này.
4. Phạm vi nghiên cứu đề tài
Trách nhiệm bồi thường thiệt hại nói chung có phạm vi rất rộng, bao gồm cả
trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hợp đồng và trách nhiệm bồi thường thiệt hại
ngoài hợp đồng. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng được điều chỉnh
bởi nhiều văn bản khác nhau trong các lĩnh vực khác nhau. Do thời gian nghiên cứu
hạn chế nên đề tài chỉ tập trung xem xét, làm rõ các quy định của pháp luật về trách
nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng trong lĩnh vực dân sự và chủ yếu là các
quy định trong Bộ luật dân sự năm 2005 và các văn bản hướng dẫn thi hành bộ luật

này.
5. Phương pháp nghiên cứu đề tài
Trong quá trình nghiên cứu đề tài tác giả đã sử dụng nhiều phương pháp
nghiên cứu như: Phương pháp phân tích, nghiên cứu lý luận trên tài liệu sách vở,
phương pháp so sánh, phương pháp chứng minh, phương pháp liệt kê,... kết hợp với
các phương pháp sưu tầm và tổng hợp những bài nghiên cứu, ý kiến của các luật gia,
dự thảo luật,... để tìm ra những điểm mới, những điểm hạn chế để từ đó có một bài
nghiên cứu hoàn chỉnh.
6. Kết cấu luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, kết cấu của luận
văn bao gồm ba chương:
GVHD: Tăng Thanh Phương

2

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
Chương một: Lý luận chung về trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp
đồng
Chương hai: Chế độ pháp lý về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
Chương ba: Thực tiễn áp dụng chế định bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
và phương hướng hoàn thiện

GVHD: Tăng Thanh Phương

3

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh

Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

CHƯƠNG 1
LÝ LUẬN CHUNG VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI
NGOÀI HỢP ĐỒNG
1.1 Khái niệm và đặc điểm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
1.1.1 Định nghĩa
Bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một trong những chế định có lịch sử phát
triển từ rất sớm và là một chế định quan trọng trong hệ thống pháp luật dân sự Việt
Nam. Trải qua các thời kỳ lịch sử khác nhau, ở những nước khác nhau, trách nhiệm
bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng được quy định khác nhau về căn cứ phát sinh
trách nhiệm bồi thường, thiệt hại phải bồi thường, mức độ bồi thường cũng như cách
thức bồi thường…Nhưng có một nguyên tắc chung nhất luôn được ghi nhận đó là:
“Người gây ra thiệt hại phải bồi thường thiệt hại cho người bị thiệt hại”.
Khi có thiệt hại xảy ra giữa người gây ra thiệt hại và người bị thiệt hại, giữa hai
chủ thể đó sẽ phát sinh một quan hệ trách nhiệm dân sự trong đó sẽ có một (hoặc
nhiều) chủ thể có quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại và một (hoặc nhiều) chủ thể có
nghĩa vụ bồi thường thiệt hại. Nếu quan hệ trách nhiệm dân sự đó phát sinh giữa các
chủ thể mà trước đó giữa họ không có bất kỳ quan hệ hợp đồng nào hoặc tuy có quan
hệ hợp đồng nhưng hành vi của người gây thiệt hại không thuộc về nghĩa vụ thực
hiện hợp đồng đã ký kết thì sẽ dẫn đến một loại trách nhiệm dân sự đó là trách nhiệm
dân sự ngoài hợp đồng.
Căn cứ vào các quy định của pháp luật dân sự hiện hành và các quy định có liên
quan, trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng có thể được hiểu là một loại
trách nhiệm dân sự, buộc một hoặc nhiều chủ thể (gọi là người có nghĩa vụ) phải thực
hiện một việc hoặc không thực hiện một việc vì lợi ích của một hoặc nhiều chủ thể
khác (gọi là người có quyền) nhằm khắc phục tình trạng ban đầu của một quyền dân
sự đã bị xâm phạm, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của chủ thể có quyền lợi bị xâm

phạm1. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng còn có thể được hiểu theo
một cách chung nhất: Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là trách
nhiệm hình thành từ việc thực hiện một hành vi (cố ý hoặc vô ý), gây thiệt hại cho
một người và hành vi đó không liên quan đến bất kỳ một hợp đồng nào có thể xảy ra
giữa người gây thiệt hại và người bị thiệt hại.
1

Luật sư Bùi Văn Thấm, tìm hiểu về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, NXBCTQG, 2004, tr. 7

GVHD: Tăng Thanh Phương

4

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
1.1.2 Đặc điểm
Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một dạng trách nhiệm pháp
lý của pháp luật dân sự nên nó mang đầy đủ các dấu hiệu của trách nhiệm pháp lý nói
chung thì trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng còn mang một số đặc điểm
riêng biệt:
Ø Các chủ thể của trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng có thể tự
thoả thuận áp dụng trách nhiệm này mà không cần tới sự can thiệp của các cơ quan
Nhà nước có thẩm quyền.
Ví dụ : Chỉ có Tòa án mới có quyền áp dụng trách nhiệm hình sự đối với
người có hành vi nguy hiểm cho xã hội, chỉ có cơ quan Nhà nước có thẩm quyền mới
có quyền áp dụng trách nhiệm hành chính đối với người có hành vi vi phạm pháp luật
hành chính nhưng việc bồi thường thiệt hại (trách nhiệm dân sự) có thể do các bên tự
thỏa thuận với nhau.

Ø Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng thường được thực hiện bởi
người có hành vi gây thiệt hại nhưng cũng có thể được thực hiện đối với người thứ ba
trong một số trường hợp nhất định
Ví dụ: Khi người đủ 14 tuổi nhưng chưa tròn 15 tuổi phạm một tội hình sự thì
trách nhiệm hình sự chỉ được áp dụng đối với người đó nhưng trách nhiệm bồi
thường thiệt hại có thể được áp dụng đối với cha mẹ của họ.
Ø Hậu quả mà người bị áp dụng trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp
đồng mang tính chất tài sản: loại trách nhiệm này có chức năng khôi phục lại những
hậu quả về mặt vật chất cho người bị thiệt hại.
1.2 Chủ thể của trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
Trong quan hệ bồi thường thiệt hại nói chung và quan hệ bồi thường thiệt hại
ngoài hợp đồng nói riêng, người gây ra thiệt hại có thể là bất kỳ chủ thể nào: cá nhân,
pháp nhân, cơ quan Nhà nước,….theo các quy pháp luật Việt Nam hiện hành có bốn
chủ thể của quan hệ pháp luật luôn được thừa nhận: cá nhân, pháp nhân, hộ gia đình,
tổ hợp tác. Tuy nhiên việc xác định trách nhiệm pháp lý của hộ gia đình và tổ hợp tác
gặp rất nhiều khó khăn, trong khi đó trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
yêu cầu chủ thể bồi thường thiệt hại phải được xác định rõ ràng. Trên nguyên tắc ai là
người gây thiệt hại thì người đó phải chịu trách nhiệm bồi thường,

nếu một người

có hành vi trái pháp luật gây thiệt hại cho người khác thì trách nhiệm bồi thường thiệt
hại sẽ phát sinh. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng đòi hỏi cá nhân bồi
thường thiệt hại phải có khả năng bồi thường và chính cá nhân đó phải tham gia vào
GVHD: Tăng Thanh Phương

5

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh

Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
quan hệ nghĩa vụ, mặc dù hành vi gây thiệt hại có thể không phải do chính cá nhân đó
thực hiện. Một điều chắc chắn rằng, cá nhân có đầy đủ năng lực hành vi thì phải tự
mình chịu trách nhiệm về những hành vi của mình đã gây ra thiệt hại cho người khác.
Pháp luật dân sự Việt Nam quy định khá đầy đủ các điều kiện về năng lực hành vi và
năng lực pháp luật của một cá nhân và theo đó nếu một cá nhân thực hiện hành vi trái
pháp luật và đáp ứng đầy đủ các quy định của pháp luật về năng lực pháp luật và
năng lực hành vi thì cá nhân đó sẽ trở thành chủ thể của trách nhiệm bồi thường thiệt
hại đối với chủ thể mà cá nhân đó đã gây ra thiệt hại. Tuy nhiên, trong một số trường
hợp chủ thể bồi thường thiệt hại phải bồi thường thiệt hại ngay cả khi không phải là
người gây ra thiệt hại: người gây thiệt hại là người chưa thành niên, người gây thiệt
hại là thành viên của pháp nhân,gây thiệt hại trong quá trình thực hiện công việc của
pháp nhân giao, người gây thiệt hại là người làm công học nghề, người gây thiệt hại
là người dưới mười lăm tuổi, người mất năng lực hành vi dân sự gây ra trong thời
gian trường học, bệnh viện, tổ chức khác trực tiếp quản lý,… thì trong những trường
hợp này chủ thể phải bồi thường thiệt hại là cha mẹ, người giám hộ, pháp nhân, tổ
chức, trường học, bệnh viện,... nơi người gây thiệt hại đang chịu sự quản lý.
1.3 So sánh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng và trách
nhiệm bồi thường thiệt hại trong hợp đồng
Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng và trách nhiệm bồi thường
thiệt hại trong hợp đồng là hai hình thức của trách nhiệm dân sự và đều có điểm
chung là hậu quả về tài sản mà người bị thiệt hại phải gánh chịu được “chuyển sang”
người gây thiệt hại, việc “chuyển sang” đó có thể được đảm bảo bằng biện pháp
cưỡng chế hoặc tự nguyện2. Tuy nhiên hai chế định này cũng có những điểm khác
nhau cơ bản:
Nếu như trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng được hình thành từ
việc thực hiện một hành vi không liên quan đến bất kỳ hợp đồng nào giữa người gây
thiệt hại và người bị thiệt hại thì ngược lại trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hợp
đồng hình thành từ việc không thực hiện một nghĩa vụ phát sinh từ một hợp đồng cụ

thể (tức là giữa hai bên phải có quan hệ hợp đồng và thiệt hại phải do hành vi không
thực hiện hoặc thực hiện không đầy đủ nghĩa vụ gây ra). Xuất phát từ đặc điểm đó,
trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hợp đồng được chi phối bởi các quy tắc được
thiết lập trên khuôn khổ chế độ pháp lý về hợp đồng, được quy định trong từng hợp
đồng cụ thể.
2

Luật sư Bùi Văn Thấm, Tìm hiểu về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, NXB Chính trị quốc gia, 2004, tr. 7

GVHD: Tăng Thanh Phương

6

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
Ví dụ: Chế độ pháp lý về hợp đồng mua bán tài sản sẽ là phát sinh trách
nhiệm bồi thường do giao vật không đủ số lượng (Điều 435, Bộ luật dân sự năm
2005), trách nhiệm bồi thường thiệt hại do giao vật không đồng bộ (Điều 436, Bộ luật
dân sự năm 2005),… Chế độ pháp lý về hợp đồng thuê tài sản sẽ làm phát sinh trách
nhiệm bồi thường thiệt hại nếu bên thuê không đảm bảo nghĩa vụ bảo quản tài sản
thuê và sử dụng tài sản thuê không đúng công dụng, mục đích,….
Đối với trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng Bộ luật dân sự năm 2005 đã
dành hẳn một phần riêng biệt (phần thứ 3, chương V, Bộ luật dân sự năm 2005) để
quy định cụ thể về loại trách nhiệm dân sự này.
Trong nghĩa vụ theo hợp đồng, thiệt hại là điều kiện làm phát sinh trách
nhiệm và đôi khi không cần có thiệt hại xảy ra chỉ cần chỉ cần các bên có thỏa thuận
trước bên nào vi phạm hợp đồng sẽ phải bồi thường, nếu có bên vi phạm thì trách
nhiệm bồi thường sẽ phát sinh. Đối với nghĩa vụ ngoài hợp đồng thì thiệt hại đồng

thời là điều kiện của nghĩa vụ và có thiệt hại xảy ra mới được bồi thường và tùy theo
mức độ thiệt hại, mức độ bồi thường sẽ được xác định.
Bên cạnh đó, nếu như chế định trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp
đồng buộc người gây thiệt hại phải bồi thường toàn bộ thiệt hại trực tiếp và thiệt hại
gián tiếp, cả thiệt hại vật chất và thiệt hại tinh thần (nếu có), hai bên chỉ có thể thỏa
thuận khi có thiệt hại, xác định rõ bên gây thiệt hại, bên bị thiệt hại, lỗi của các
bên…thì ngược lại, khi hợp đồng được giao kết các bên có nghĩa vụ thực hiện đúng
những cam kết đã thỏa thuận trong hợp đồng, nếu một bên không thực hiện không
đúng, không đầy đủ nghĩa vụ là vi phạm hợp đồng, hai bên có thể dự liệu và thỏa
thuận trước về những trường hợp phải bồi thường thiệt hại, mức bồi thường, phương
thức bồi thường và các biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ bồi thường.
Nếu nhiều người cùng gây thiệt hại trong hợp đồng thì những người gây thiệt
hại phải liên đới chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại nếu khi giao kết hợp đồng họ
có thỏa thuận về vấn đề chịu trách nhiệm liên đới còn đối với trách nhiệm bồi thường
thiệt hại ngoài hợp đồng nếu nhiều người cùng gây ra thiệt hại thì nhiều người cùng
gây ra thiệt hại phải chịu trách nhiệm liên đới theo các quy định cụ thể của pháp luật
dân sự.
Xét về yếu tố lỗi: Lỗi của trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong hợp đồng
phát sinh cả khi do lỗi của người khác nhưng phải được chứng minh cụ thể, chính xác
(trách nhiệm chứng minh thuộc về bị đơn). Trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại
ngoài hợp đồng thì người chịu trách nhiệm bồi thường phải bồi thường ngay cả khi
GVHD: Tăng Thanh Phương

7

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
không có lỗi (nếu pháp luật có quy định).

Thiệt hại trong hợp đồng chỉ có thể là thiệt hại vật chất vì khi giao kết hợp
đồng các bên trong quan hệ hợp đồng đã dự liệu và thỏa thuận trước những trường
hợp phải bồi thường, vì vậy không có cơ sở để những thiệt hại về tinh thần phát sinh
còn trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng có thể bao gồm cả thiệt hại vật
chất và thiệt hại tinh thần do đó khi xảy ra thiệt hại, chủ thể gây thiệt hại phải bồi
thường có thề là bồi thường thiệt hại vật chất hoặc bồi thường tổn thất về tinh thần
hoặc cả hai.
Thẩm quyền tố tụng: Đối với trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp
đồng, Tòa án có thẩm quyền giải quyết tranh chấp là Tòa án nơi xảy ra sự kiện gây
thiệt hại hoặc nơi phát sinh hậu quả trực tiếp của hành vi gây thiệt hại còn Tòa án có
thẩm quyền giải quyết trach chấp bồi thường thiệt hại trong hợp đồng là Tòa án do
các bên thỏa thuận, Tòa án nơi giao kết Hợp đồng hoặc Tòa án nơi thực hiện hợp
đồng là Tòa án có thẩm quyền giải quyết nếu phát sinh tranh chấp.
1.4 Vai trò của trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
Việc đề ra khái niệm của chế định trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài
hợp đồng không chỉ nhằm khôi phục tình trạng ban đầu của tài sản bị thiệt hại bằng
việc bồi thường lại chính tài sản đã bị thiệt hại, bồi thường một số tiền, hoặc bồi
thường một tài sản khác có giá trị bằng hoặc tương đương với tài sản đã bị thiệt hại;
bù đắp những tổn thất tinh thần mà người bị thiệt hại hoặc người thân thích của người
bị thiệt hại phải gánh chịu do hành vi xâm phạm đến tính mạng, danh dự, nhân phẩm
của người bị thiệt hại, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của chủ thể có quyền lợi bị
xâm phạm mà chế định này còn có chức năng ngăn ngừa hành vi vi phạm pháp luật,
giáo dục mọi người ý thức tuân theo pháp luật, bảo vệ tài sản của Nhà nước, tôn trọng
quyền và lợi ích của người khác, qua đó góp phần nâng cao tính trách nhiệm trong
ứng xử của mỗi chủ thể khi tham gia vào quan hệ pháp luật nói chung và quan hệ
pháp luật dân sự nói riêng.
1.5 Lịch sử phát triển của chế định bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
1.5.1 Chế định bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng dưới thời Lê,
Nguyễn
Trải qua nhiều biến đổi thăng trầm, thời Lê là một trong những thời kỳ có vị

trí đặc biệt trong lịch sử hình thành và phát triển của chế độ phong kiến Việt Nam,
những biến đổi về chính trị, kinh tế, xã hội đã ảnh hưởng và tác động mạnh mẽ đến
sự phát triển mạnh mẽ của pháp luật thời Lê. Đây là thời kỳ mà pháp luật Việt Nam
GVHD: Tăng Thanh Phương

8

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
đã đạt được những thành tựu quan trọng và giữ một vị trí quan trong trong lịch sử
Nhà nước và pháp luật Việt Nam3 . Năm 1483 trên cơ sở sưu tập và bổ sung những
luật lệ đã được ban hành từ nhiều năm trước, bộ Quốc triều Hình luật (Bộ luật Hồng
Đức) – Bộ luật quan trọng và chính thống của triều Lê hình thành.
Thời Nguyễn là thời kỳ phong kiến cuối cùng trong lịch sử Việt nam, sau khi
lên nắm quyền thống trị năm 1802, bên cạnh việc đề ra các biện pháp nhằm ổn định
chính trị, kinh tế, văn hóa, vua Gia Long đã cho xem xét lại Bộ luật Hồng Đức và luật
Đại Thanh để soan một bộ luật thích hợp. Trên cơ sở đó năm 1812, bộ Hoàng Việt
luật lệ (Bộ luật Gia Long) được ban hành.
Nghiên cứu pháp luật thời Lê (Quốc triều Hình luật) và pháp luật thời nhà
Nguyễn (Hoàng Việt luật lệ) có thể nhận thấy rằng do hai bộ luật trên được ban hành
nhằm phục vụ cho quyền lợi của giai cấp thống trị , để duy trì và bảo vệ sự tồn tại của
nền quân chủ nên các quy định trong hai bộ luật này chưa có sự phân biệt rõ ràng về
trách nhiệm dân sự và trách nhiệm hình sự, các chế định về trách nhiệm dân sự được
quy định một cách tản mạn và sơ sài4. Mặc dù chưa có sự phân biệt rõ ràng về trách
nhiệm dân sự và trách nhiệm hình sự nhưng cả hai bộ luật đã đưa ra được hai vấn đề
chính của trách nhiệm dân sự đó là các yếu tố phát sinh trách nhiệm dân sự và việc
bồi thường thiệt hại. Trong cả hai bộ luật trên các khái niệm về trách nhiệm bồi
thường thiệt hại trong hợp đồng và trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

dường không được đề cập tới nhưng thông qua những điều luật cụ thể ta có thể suy
đoán đó là trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng.
Ví dụ : Điều 455 Quốc triều Hình luật quy định cấm không được chứa chấp
quân trộm cướp mà người chủ trang trại lại chứa chấp. Trong trường hợp này người
chủ trang trại đã vi phạm quy định của pháp luật về không được làm một việc (chứa
chấp quân trộm cướp). Do đó người chủ trang trại phải bồi thường tang vật cho hành
vi vi phạm pháp luật của mình. Điều 74 Hoàng Việt luật lệ quy định: “xã trưởng ẩn
lậu dân đinh ngoài việc phải chịu những hình phạt như trượng đồ, lưu,… còn phải
phạt tiền”, số tiền phạt tùy theo ẩn lậu, người tố giác được hưởng một khoản tiền nhất
định.
Xét về yếu tố lỗi, mặc dù không sử dụng thuật ngữ lỗi cố ý và lỗi vô ý như
luật hiện đại nhưng các nhà làm luật trong thời kỳ này đã quy định mức bồi thường
3

Bộ Tư pháp, Viện nghiên cứu khoa học pháp lý. Một số vấn đề về pháp luật Việt Nam từ thế kỷ XV đến thời
Pháp thuộc, NXB Chính trị Quốc gia, 1998, tr. 9
4

Bộ Tư pháp, Viện nghiên cứu khoa học pháp lý. Một số vấn đề về pháp luật Việt Nam từ thế kỷ XV đến thời
Pháp thuộc, NXB Chính trị Quốc gia, 1998, tr. 141

GVHD: Tăng Thanh Phương

9

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
thông qua việc xem xét chủ thể gây ra lỗi. Nếu lỗi do chính bản thân người gây thiệt

hại gây ra thì mức bồi thường thường tăng gấp đôi, thậm chí là gấp ba. Nếu do lỗi của
người thứ ba thì trong một số trường hợp sẽ được giảm mức bồi thường.
Ví dụ: Trong Quốc triều Hình luật, Điều 435 “... lột lấy những quần áo và đồ
vật của trẻ con, người điên, người say thì phải tội đồ và phải bồi thường gấp
đôi”,Điều 437: “Quan giám lâm, người coi kho mà tự lấy trộm thì xử như tội ăn trộm
thường và phải bồi thường tang vật gấp hai lần...”, Điều 445: “ bắt trộm cá ở đầm ao
thì... phải bồi thường gấp đôi...”.
Điều 457 Quốc triều Hình luật quy định: “các con còn ở nhà với cha mẹ mà
đi ăn trộm, thì cha mẹ phải bồi thường thay cho con những tang vật bị ăn trộm...”.
Lỗi của cha mẹ trong trường hợp này là không biết giáo dục con đang sống dưới
quyền mình đến nơi đến chốn. Điều 238 lệnh 4 Hoàng Việt luật lệ thì cha mẹ phải
chịu trách nhiệm hình sự mà không phải chịu trách nhiệm dân sự trong trường hợp
con ở với cha mẹ mà đi ăn trộm, như vậy vấn đề bồi thường của cha mẹ không được
nhà làm luật thời Nguyễn đề cập tới5.
Thiệt hại được đề cập trong hai bộ luật trên bao gồm cả thiệt hại vật chất và
thiệt hại tinh thần. Thiệt hại xảy ra có thể bồi thường bằng hiện vật, bằng tiền, bằng
tài sản khác hoặc là một khoản tiền cấp dưỡng. Thiệt hại về vật chất là những tổn thất
vật chất thực tế, trong các điều luật liên quan đến bồi thường thiệt hại của hai bộ luật
trên thì thiệt hại về vật chất là những thiệt hại do xâm phạm đến sức khỏe, tính mạng
và tài sản.
Ví dụ: Điều 29 của Quốc triều hình luật quy định về bồi thường về tính mạng
do xâm phạm đến tính mạng: “Tiền đền mạng – nhất phẩm, tòng nhất phẩm được
đềng 15.000 quan; nhị phẩm, tòng nhị phẩm 9.000 quan, tam phẩm, tòng tam phẩm
7.000 quan; tứ phẩm, tòng tứ phẩm 5.000 quan; ngũ phẩm, tòng ngũ phẩm 2.000
quan; lục phẩm, tòng lục phẩm 1.000 quan; thất phẩm, tòng thất phẩm 500 quan, bát
phẩm đến cửu phẩm 300 quan, thứ nhân trở xuống 150 quan”
Điều 391 Hoàng Việt luật lệ quy định: các tài sản ở kinh thành, hay tỉnh, các
nơi công sảnh, thương khố, phòng xá hư hại cần phải sửa chữa thì các quan cai quản
phải xin sửa sang. Nếu không sử sang làm hư hại đến các tài sản đó thì bị phạt và
phải bồi thường những vật bị hư hại...

Trong các quy định liên quan đến bồi thường thiệt hại của Quốc triều Hình
luật và Hoàng Việt luật lệ, thuật ngữ thiệt hại về tinh thần hầu như không được đề
5

Bộ Tư pháp, Viện nghiên cứu khoa học pháp lý. Một số vấn đề về pháp luật Việt Nam từ thế kỷ XV đến thời
Pháp thuộc, NXB Chính trị Quốc gia, 1998, tr. 145

GVHD: Tăng Thanh Phương

10

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
cập nhưng thông qua một số điều luật cụ thể ta có thể suy đoán được đó là thiệt hại về
tinh thần.
Ví dụ: Trong Quốc triều Hình luật, Điều 472 quy định trường hợp các quan
chức bị thương ngoài tiền bồi thường thương tích, người gây thiệt hại còn phải bồi
thường tiền tạ. Tương tự, Điều 473, Điều 474 quy định các trường hợp lăng mạ quan
chức, đánh người trong hoàng tộc,...thì ngoài việc phải chịu một khoản tiền phạt thì
người thực hiện nhưng hành vi trên cũng phải chịu thêm một khoản tiền tạ.... Như
vậy, khoản tiền tạ trong các ví dụ trên có thể được hiểu là khoản tiền bồi thường thiệt
hại về mặt tinh thần cho người bị thiệt hại. Tuy nhiên, khoản tiền tạ trên không được
đề cập tới trong trường hợp nếu người bị thiệt hại là thường dân.
1.5.2 Chế định bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng dưới thời Pháp
thuộc
Năm 1858 thực dân Pháp nổ phát súng đầu tiên xâm lược nước ta, nhận thức
được vị trí và vai trò của pháp luật trog đời sống xã hội nên sau khi xâm chiếm Việt
Nam, thực dân Pháp đã cho ban hành nhiều bộ luật nhằm phục vụ cho sự thống trị

của chúng, đáng chú ý trong thời kỳ này đó là hai bộ luật: Dân luật Bắc kỳ và Hoàng
Việt Trung kỳ hộ luật. Thời kỳ này do tiếp thu được sự tiến bộ của khoa học pháp lý
phương Tây, trách nhiệm dân sự đã được tách khỏi trách nhiệm hình sự và các yếu tố
là phát sinh trách nhiệm dân sự và vấn đề bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng cũng
được quy định cụ thể hơn. Điều 712 Dân luật Bắc kỳ và Điều 716 Hoàng Việt Trung
kỳ hộ luật quy định: “Người nào làm bất cứ việc gì gây thiệt hại cho người khác do
lỗi của mình đều phải bồi thường thiệt hại”. Thiệt hại được quy định trong hai bộ luật
này cũng được chia thành thiệt hại vật chất và thiệt hại tinh thần.
Ví dụ: Điều 258 Dân luật Bắc kỳ và Hoàng Việt Trung kỳ hộ luật quy định:
trong khi quản trị tài sản của người được giám hộ mà người giám hộ gây thiệt hại cho
người được giám hộ thì người giám hộ phải bồi thường thiệt hại ấy.
Điều 22 Dân luật Bắc kỳ và Hoàng Việt Trung kỳ hộ luật quy định: “Hộ
lại... không chịu đăng ký một việc sinh tử, giá thú mà người ta đã khai với mình... thì
bị phạt từ 5 đồng đến 100 đồng”.
Pháp luật trong thời kỳ này cũng quy định rằng người nào làm thiệt hại thì
phải bồi thường thiệt hại không những do lỗi cố ý gây ra, mà còn phải chịu bồi
thường thiệt hại khi mình trễ nải hoặc vô ý mà gây ra( Điều 713 Dân luật Bắc kỳ và
Điều 762 Hoàng Việt Trung kỳ hộ luật), nhưng mức độ chịu trách nhiệm nhẹ hơn,
trong trường hợp không có lỗi thì không phải chịu trách nhiệm dân sự. Trong trường
GVHD: Tăng Thanh Phương

11

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
hợp thiệt hại xảy ra do lỗi của người thứ ba, nếu người đó chứng minh được việc sinh
ra trách nhiệm đó mình không thể ngăn cản được thì có thể không phải chịu trách
nhiệm dân sự.

Pháp luật từ thời Lê, Nguyễn đến thời Pháp thuộc, đặc biệt là các quy định về
trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng tuy còn nhiều điểm hạn chế nhưng
cũng đã đạt được một số thành tựu nhất định, bước đầu đặt cơ sở cho việc tiếp tục
xây dựng và hoàn thiện chế định bồi thường thiệt hại sau này. Đến sau thời kỳ Pháp
thuộc, pháp luật trong thời kỳ này một mặt đã sửa chữa, bổ sung những thiếu sót các
quy định về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, một mặt đã ban hành các Bộ luật,
các văn bản quy phạm pháp luật nhằm hướng dẫn và tạo một quy chế pháp lý khá đầy
đủ về chế định bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng.
1.5.3 Chế định bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng từ sau thời Pháp
thuộc đến nay
Ngày 2 tháng 9 năm 1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn độc
lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, trên nền tảng đó, năm 1946 bản
Hiến pháp đầu tiên của Việt Nam được ban hành,. Tuy nhiên, trong giai đoạn này,
trong Hiến pháp và các văn bản pháp luật được ban hành, vấn đề bồi thường thiệt hại
dường như chưa được đề cập tới. Đến Hiến pháp năm 1959 trách nhiệm bồi thường
thiệt hại mới được đặt ra nhưng trách nhiệm bồi thường chỉ được quy định đối với
chủ thể là Nhà nước trong việc trưng mua hoặc trưng dụng, trưng thu các tư liệu sản
xuất khi cần thiệt vì lợi ích chung của cộng đồng (Điều 20, Hiến pháp 1959). Đến
năm 1972, một văn bản pháp luật cụ thể quy định về trách nhiệm bồi thường thiệt hại
ngoài hợp đồng mới được ban hành (Thông tư 173/BBTP ngày 23 tháng 02 năm
1972), tại phần III mục B về tính toán thiệt hại và ấn định mức bồi thường thiệt hại về
tài sản, thiệt hại về tính mạng, sức khỏe quy định: “…Bồi thường thiệt hại về tính
mạng có ý nghĩa thực chất là đền bù một phần nào thiệt hại về vật chất tạo điều kiện
cho nạn nhân hay gia đình của họ khắc phục khó khăn do tai nạn gây nên, và trong
một số ít trường hợp chỉ có ý nghĩa là một trợ cấp: gồm các khoản chi phí về nạn
nhân và thiệt hại do thu nhập bị giảm sút hay bị mất”. Như vậy, ta có thể thấy rằng
trong thông tư này vấn đề bồi thường thiệt hại chỉ được đặt ra đối với các thiệt hại về
vật chất còn vấn đề bồi thường thiệt hại do danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm
thì chưa được pháp luật đề cập tới.
Điều 70 Hiến pháp 1980 quy định: “Công dân có quyền được pháp luật bảo

hộ về tính mạng, tài sản, danh dự và nhân phẩm”. Để đảm bảo các quy định của Hiến
GVHD: Tăng Thanh Phương

12

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
pháp được thực hiện và để bổ sung những vấn đề thiếu sót của Thông tư 173, Thông
tư số 03/TAND ngày 05/4/1983 hướng dẫn giải quyết một số vấn đề về bồi thường
thiệt hại trong tai nạn ôtô, Thông tư liên ngành số 04/TTLN ngày 03/5/1990 về giải
quyết các tranh chấp gắn liền với đất,… đã được ban hành. Và theo các quy định
trong các thông tư này thì người gây tai nạn có thể phải bồi thường về sức khỏe, tính
mạng, hàng hóa cho nạn nhân, người bị xâm phạm về quyền sử dụng đất có thể yêu
cầu bồi thường thiệt hại về hoa màu, vật kiến trúc, vật nuôi, tài sản, nguồn lợi thủy
sản,… và các phí tổn đã bỏ ra để khôi phục khả năng sử dụng đất đã bị hủy hoại….
Đến Hiến pháp năm 1992, các quy định về bồi thường thiệt hại đã được chú
trọng, quan tâm hơn đặc biệt là những quy định về bồi thường thiệt hại về mặt tinh
thần: “… người bị bắt giữ, bị giam giữ, bị truy tố, xét xử trái pháp luật có quyền
được bồi thường thiệt hại về vật chất và phục hồi danh dự” (Điều 72 Hiến pháp
1992), “Mọi hành vi xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của
tập thể và của công dân phải được kịp thời xử lý nghiêm minh. Người bị thiệt hại
quyền được bồi thường thiệt hại về vật chất và phục hồi danh dự” (Điều 74 Hiến
pháp 1992),…Sau Hiếp pháp 1992 các quy định về bồi thường thiệt hại cũng ngày
càng hoàn thiện hơn với các điều luật được quy định trong Bộ luật dân sự năm 1995,
sau đó dã được bổ sung và hoàn thiện hơn trong Bộ luật dân sự 2005, cùng với đó là
các văn bản hướng dẫn thi hành trách hiệm bồi thường thiệt hại trong một số lĩnh vực
cụ thể như: Pháp lệnh bảo vệ người tiêu dùng năm 1999, Nghị quyết 388/2003/NQUBTVQH 11 ngày 17/3/2003 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về bồi thường thiệt
hại cho người bị oan do người có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng hình sự gây ra;

Nghị quyết số 01/2004/NQ-HĐTP ngày 28/4/2004 của Hội đồng Thẩm phán Toà án
nhân dân tối cao về Hướng dẫn áp dụng một số quy định của Bộ luật dân sự về bồi
thường thiệt hại ngoài hợp đồng (đã được thay thế bằng Nghị quyết số 03/2006/NQHĐTP ngày 08/7/2006 của Hội đồng Thẩm phán Toà án Nhân dân tối cao về việc
hướng dẫn áp dụng một số quy định của Bộ luật dân sự 2005 về bồi thường thiệt hại
ngoài hợp đồng; Nghị định 55/2008/NĐ-CP, ngày 24/4/2008 của Chính phủ về việc
quy định chi tiết việc thi hành Pháp lệnh Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng....

GVHD: Tăng Thanh Phương

13

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

CHƯƠNG 2
CHẾ ĐỘ PHÁP LÝ VỀ BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI
NGOÀI HỢP ĐỒNG
2.1 Căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
Chế định bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một trong những chế định
pháp lý dân sự được hình thành trong lịch sử pháp luật của mọi quốc gia. Cũng như
các trách nhiệm pháp lý khác, trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng cần
phải có các điều kiện nhất định - cơ sở pháp lý để có thể xác lập và áp dụng trên thực
tế.6
Căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là những
yếu tố, những cơ sở để xác định trách nhiệm bồi thường, người phải bồi thường,
người được bồi thường, mức độ bồi thường,... do vậy các căn cứ phát sinh trách
nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng phải được xem xét trong mối quan hệ biện
chứng thống nhất và đầy đủ. Tại Điều 604 Bộ luật dân sự Việt Nam 2005 quy định:

“Người nào do lỗi cố ý hoặc lỗi vô ý xâm phạm tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân
phẩm, uy tín, tài sản, quyền, lợi ích hợp pháp khác của cá nhân, xâm phạm danh dự,
uy tín, tài sản của pháp nhân hoặc chủ thể khác mà gây thiệt hại thì phải bồi thường.
Trong trường hợp pháp luật quy định người gây thiệt hại phải bồi thường cả trong
trường hợp không có lỗi thì áp dụng quy định đó”. Điều luật trên đã được hướng dẫn
cụ thể tại Nghị quyết 03/2006/ NQ-HĐTP, ngày 08/7/2006 của Hội đồng Thẩm phán
Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn áp dụng một số quy định của Bộ luật dân sự 2005
về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Theo đó trách nhiệm bồi thường thiệt hại
ngoài hợp đồng phát sinh khi có đủ bốn căn cứ: phải có thiệt hại xảy ra, phải có hành
vi trái pháp luật, có mối liên hệ nhân quả giữa hành vi gây thiệt hại và hậu quả xảy ra
và phải có yếu tố lỗi của người gây thiệt hại.
2.1.1 Thiệt hại xảy ra
Đây là điều kiện tiên quyết của trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài
hợp đồng bởi vì mục đích của bồi thường thiệt hại là nhằm khôi phục lại hoàn toàn
hoặc một phần tình trạng tài sản trước khi xảy ra thiệt hại hoặc bù đắp những tổn thất
do tính mạng, sức khoẻ, nhân phẩm, danh dự, uy tín bị xâm phạm, trách nhiệm bồi
thường thiệt hại ngoài hợp đồng không thể xảy ra khi không có thiệt hại xảy ra.
6

Tiến sỹ Đinh Thị Mai Phương, Viện khoa học pháp lý - Bộ Tư Pháp, về bồi thường thiệt hại do hành vi trái
pháp luật xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp theo pháp luật Việt Nam, tr. 61

GVHD: Tăng Thanh Phương

14

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

Thiệt hại được hiểu là sự mất mát hoặc giảm sút về lợi ích vật chất hoặc tinh
thần được pháp luật bảo vệ, thiệt hại trong trách nhiệm dân sự phải là thiệt hại thực tế
về tài sản hoặc tổn thất về tinh thần dẫn đến thiệt hại về tài sản có thể tính được bằng
tiền... Thiệt hại gây ảnh hưởng đến các quan hệ kinh tế, xã hội được pháp luật bảo vệ,
đồng thời cũng phản ánh hậu quả của hành vi trái pháp luật xâm phạm đến quyền và
lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức, pháp nhân,...
Dựa vào các căn cứ khác nhau, thiệt hại có thể được phân chia thành nhiều
hình thức khác nhau. Dựa vào hình thức thiệt hại có thể phân chia thiệt hại thành thiệt
hại về tài sản, thiệt hại về thể chất và thiệt hại về tinh thần, dựa vào mối quan hệ với
hành vi gây thiệt hại có thể phân chia thiệt hại thành thiệt hại trực tiếp (thiệt hại phát
sinh do chính sự tác động của hành vi, sự kiện gây thiệt hại) và thiệt hại gián tiếp
(thiệt hại phát sinh từ thiệt hại trực tiếp như thu nhập bị mất, hoa lợi, lợi tức bị thiệt
hại...), tuy nhiên, theo hướng dẫn cụ thể tại Nghị quyết 03/2006/ NQ-HĐTP, ngày
08/7/2006 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn áp dụng một
số quy định của Bộ luật dân sự năm 2005 về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng,
thiệt hại bao gồm thiệt hại về vật chất và thiệt hại do tổn thất về tinh thần.
Ø Thiệt hại về vật chất:
Thiệt hại về vật chất có thể là thiệt hại gây ra đối với tài sản của người bị thiệt
hại hoặc cũng có thể là thiệt hại từ việc mất mát hoặc giảm sút khả năng tạo ra tài
sản do hậu quả của sự xâm phạm đối với tính mạng sức khoẻ, nhân phẩm, danh dự,
uy tín của con người cũng như từ việc chi phí nhằm khôi phục các khả năng đó hoặc
nhằm xử lý các hậu quả của sự xâm phạm đó7. Đối với trách nhiệm bồi thường thiệt
hại ngoài hợp đồng, thiệt hại về vật chất bao gồm: Thiệt hại do tài sản bị xâm phạm
quy định tại Điều 608 Bộ luật dân sự 2005, thiệt hại do sức khoẻ bị xâm phạm quy
định tại khoản 1 Điều 609 Bộ luật dân sự 2005, thiệt hại do tính mạng bị xâm phạm
quy định tại khoản 1 Điều 610 Bộ luật dân sự 2005, thiệt hại do danh dự, nhân phẩm,
uy tín bị xâm phạm quy định tại khoản 1 Điều 611 Bộ luật dân sự 2005.
Ví dụ: A lái xe môtô chạy ngược chiều quy định, do không làm chủ được tốc
độ nên gây tai nạn cho B.
Ø Thiệt hại về tinh thần:

Pháp luật Việt Nam không đưa ra khái niệm về thiệt hại do tổn thất về tinh
thần nói chung mà chỉ đưa ra khái niệm về thiệt hại do tổn thất về tinh thần của từng
chủ thể riêng biệt, theo đó:
7

Tiến sỹ Nguyễn Ngọc Điện, Giáo trình Luật dân sự Việt Nam, khoa Luật Trường ĐHCT, 2004, tr 49

GVHD: Tăng Thanh Phương

15

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
- Thiệt hại do tổn thất về tinh thần của cá nhân được hiểu là do sức khoẻ,
danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm mà người bị thiệt hại, hoặc do tính mạng
của người bị thiệt hại bị xâm hại mà người thân thích, gần gũi nhất của nạn nhân phải
chịu đau thương, buồn phiền, mất mát về tình cảm, bị giảm sút hoặc mất uy tín, bị
bạn bè xa lánh do bị hiểu nhầm...và cần phải được bồi thường một khoản tiền đù đắp
những tổn thất mà họ phải chịu.
Ví dụ: Do nghi ngờ A có quan hệ bất chính với chồng của mình nên B có hành
vi đe dọa, lăng mạ, vu khống A. A có thể kiện yêu cầu B bồi thường thiệt hại về tinh
thần do hành vi trái pháp luật của B
- Thiệt hại do tổn thất về tinh thần của pháp nhân và các chủ thể khác (gọi
chung là tổ chức) được hiểu là do danh dự, uy tín bị xâm phạm, tổ chức hoặc chủ thể
khác đó bị giảm sút hoặc mất đi sự tín nhiệm, lòng tin vì bị hiểu lầm,... và cần được
bồi thường một khoản tiền để bù đắp những tổn thất mà tổ chức đó phải chịu.
Ví dụ: Một tờ báo X cho đăng tin công ty B đang kinh doanh các loại thực
phẩm kém chất lượng làm cho Công ty B mất uy tín trên thị trường. Sau khi công ty

B chứng minh được các thông tin mà tờ báo X đưa ra là không đúng sự thật, công ty
B có quyền yêu cầu tờ báo X bồi thường thiệt hại.
Khi xem xét thiệt hại xảy ra, không phải mọi trường hợp thiệt hại đều được bồi
thường, những thiệt hại được bồi thường phải là những thiệt hại chắc chắn trong hiện
tại và trong tương lai chứ không phải là những thiệt hại giả định hoặc thiệt hại dự
kiến trong những hoàn cảnh không chắc sẽ xảy ra trong tương lai8. Bên cạnh đó thiệt
hại được bồi thường phải là những thiệt hại trực tiếp hoặc gián tiếp gây ra hậu quả
cho người bị thiệt hại, phải là thiệt hại chính đáng và chưa được bồi thường.
Thiệt hại là tiền đề phát sinh trách nhiệm bồi thường, tuy nhiên không phải
mọi thiệt hại đều có thể là cơ sở cho việc bồi thường. Để được bồi thường, ngoài việc
chứng minh có thiệt hại xảy ra, pháp luật còn có một yêu cầu khác đó là phải có hành
vi trái pháp luật của người gây thiệt hại.
2.1.2 Hành vi trái pháp luật
Hành vi trái pháp luật là những hành vi xử sự cụ thể của con người
được thể hiện thông qua hành động hoặc không hành động trái với các quy định của
pháp luật, xâm phạm đến tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm, uy tín, quyền

8

Tiến sỹ Nguyễn Ngọc Điện, Giáo trình Luật dân sự Việt Nam, khoa Luật Trường ĐHCT, 2004, tr. 49

GVHD: Tăng Thanh Phương

16

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
vàlợi ích hợp pháp của các chủ thể khác9. Tuy nhiên không phải hành vi nào xâm

phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của người khác đều là hành vi trái pháp luật bởi
vì có những hành vi xâm phạm đến quyền và lợi ích của người khác được pháp luật
cho phép hoặc bắt buộc thực hiện.
Hành vi gây thiệt hại là nguyên nhân gây ra thiệt hại cho các quan hệ xã hội,
không thể có người gây thiệt hại khi không có hành vi gây thiệt hại. Hành vi gây thiệt
hại phải là hành vi trái pháp luật, điều này có nghĩa là các hành vi gây ra thiệt hại
không được pháp luật cho phép thực hiện, nếu một hành vi gây thiệt hại nhưng hành
vi đó pháp luật không cấm thực hiện thì người bị thiệt hại có thể không được bồi
thường.
Ví dụ: Do xảy ra hỏa hoạn, nhân viên phòng cháy chữa cháy phải đập một số
cửa sổ để đưa người bị nạn ra ngoài,…
Theo quy định của pháp luật hiện hành, hành vi trái pháp luật gây thiệt hại có
thể thể hiện dưới dạng hành động hoặc không hành động.
· Thực hiện hành vi trái pháp luật dưới dạng hành động:
Đây là hành vi xâm phạm đến quyền và lợi ích của người khác mà chủ thể
thực hiện hành vi trái pháp luật đáng ra không được thực hiện hành vi đó, việc thực
hiện hành vi đó sẽ dẫn đến một hệ quả là trái với các quy định của pháp luật, trái với
đường lối, chủ trương, chính sách của Nhà nước, trái với đạo đức, truyền thống của
dân tộc... Tuy nhiên có những hành vi gây ra thiệt hại cho người khác nhưng không bị
coi là hành vi trái pháp luật, những hành vi này được pháp luật cho phép thực hiện và
bắt buộc phải thực hiện. Đó có thể là các hành vi gây ra thiệt hại trong trường hợp
phòng vệ chính đáng, gây thiệt hại do sự kiện bất ngờ hoặc gây thiệt hại trong tình thế
cấp thiết.
Ví dụ: Làm hư hỏng, hủy hoại tài sản không thuộc quyền sở hữu của mình,
gây tai nạn khi tham gia giao thông,...
· Hành vi trái pháp luật dưới dạng không hành động:
Hành vi trái pháp luật trong trường hợp này phát sinh khi một chủ thể không
thực hiện một hành vi mà pháp luật quy định là phải thực hiện dẫn đến thiệt hại cho
người khác.
Ví dụ: Bà B có một căn nhà đã được xây dựng lâu năm và đang ở trong tình

trạng có thể sập bất cứ lúc nào. Ngày 2/4/2010 căn nhà của bà B đã bị sập, một phần

9

Luật gia Hoàng Châu Giang, 110 câu hỏi và trả lời về bồi thường thiệt hại, NXB Lao động, Hà Nội, 2006, tr.
47

GVHD: Tăng Thanh Phương

17

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
của căn nhà đã đổ sang nhà của ông A gây thiệt hại cho một số tài sản nhà ông A.
Như vậy trong trường hợp này căn nhà là thuộc sở hữu của bà B nhưng bà B lại
không có trách nhiệm sửa chữa, bảo quản dẫn đến tình trạng căn nhà bị sập gây thiệt
hại cho tài sản của ông C, hành vi gây thiệt hại của bà B là hành vi trái pháp luật dưới
dạng không hành động, do vậy khi thiệt hại xảy ra bà B vẫn phải bồi thường thiệt hại
cho ông C.
Tuy nhiên việc thực hiện hành vi trái pháp luật dưới dạng không hành động có
phải bồi thường thiệt hại hay không? Việc bồi thường thiệt hại được áp dụng như thế
nào?... chưa được pháp luật quy định cụ thể.
2.1.3 Mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật và thiệt hại xảy
ra
Chủ thể thực hiện hành vi trái pháp luật gây ra thiệt hại không nhất thiết phải
bồi thường tất cả các thiệt hại phát sinh, chỉ những thiệt hại nào xảy ra do hậu quả của
hành vi trái pháp luật thì mới phải bồi thường.
Nguyên nhân - kết quả là một trong cặp phạm trù triết học cơ bản của chủ

nghĩa duy vật biện chứng, nó thể hiện mối quan hệ nội tại, tất yếu, khách quan giữa
các hiện tượng tự nhiên cũng như hiện tượng xã hội. Theo đó hậu quả là hiện tượng
xảy ra sau, phát sinh sau yếu tố nguyên nhân. Đối với quan hệ trách nhiệm bồi
thường thiệt hại ngoài hợp đồng, thì mối quan hệ giữa hành vi có lỗi và thiệt hại xảy
ra là yếu tố khách quan, là yếu tố nhất thiết phải có mới làm phát sinh trách nhiệm bồi
thường thiệt hại, hành vi vi phạm pháp luật là nguyên nhân khách quan dẫn đến thiệt
hại, là cơ sở khách quan của trách nhiệm bồi thường thiệt hại. Thiệt hại xảy ra phải là
kết quả tất yếu của hành vi vi phạm và ngược lại người có hành vi vi phạm gây thiệt
hại phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại nếu thiệt hại xảy ra đúng là kết quả tất
yếu của hành vi vi phạm pháp luật của họ. Nếu không xác định được mối quan hệ
nhân quả này sẽ không xác định được trách nhiệm bồi thường thiệt hại của người có
hành vi vi phạm.
Tuy nhiên việc xác định mối quan hệ nhân quả giữa hành vi gây thiệt hại và
thiệt hại xảy ra rất khó khăn, do đó, cần phải xem xét, phân tích, đánh giá một cách
khách quan, chính xác và toàn diện về hành vi trái pháp luật và thiệt hại xảy ra mới
có thể kết luận chính xác về trách nhiệm bồi thường thiệt hại của người gây ra thiệt
hại đối với người bị thiệt hại. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại sẽ không phát sinh
nếu thiệt hại xảy ra không phải là kết quả tất yếu của nguyên nhân là hành vi trái
pháp luật, nghĩa là, nguyên nhân bao giờ cũng xảy ra trước kết quả trong thời gian
GVHD: Tăng Thanh Phương

18

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh


Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng
xác định và phải là nguyên nhân trực tiếp hoặc phải là nguyên nhân có ý nghĩa quyết
định đối với thiệt hại xảy ra. Bên cạnh đó, hành vi trái pháp luật luôn xuất hiện trước
thiệt hại xảy ra về mặt thời gian, nếu không thoả mãn hai điều kiện trên sẽ không có

mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật và thiệt hại xảy ra.
Những trường hợp gây thiệt hại đối với trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài
hợp đồng được biểu hiện dưới hai hình thức phổ biến là: Quan hệ nhân quả đơn trực
tiếp và quan hệ nhân quả kép trực tiếp.
- Trong mối quan hệ nhân quả đơn trực tiếp việc xác định trách nhiệm bồi
thường thiệt hai khá dễ dàng vì trong quan hệ này chỉ có một hành vi trái pháp luật
đóng vai trò là nguyên nhân của hậu quả xảy ra.
Ví dụ: A có hành động dùng dao gây thương tích cho B, làm tổn hại đến sức
khoẻ của B. A phải là người chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại cho B.
- Trong mối quan hệ nhân quả kép trực tiếp có thể có nhiều lỗi của một chủ thể
hoặc nhiều chủ thể độc lập cùng đóng vai trò là nguyên nhân gây ra thiệt hại.
Ví dụ: Do có mâu thuẫn, A rủ B cùng đi đánh C để trả thù, A, B đánh C bị
thương nặng gia đình phải đưa C đi cấp cứu. Trên đường đưa C đi cấp cứu, D chạy xe
môtô ngược chiều đâm vào xe đang chở C, làm C ngã xuống đường và tử vong. Kết
quả giám định cho thấy, C chết do bị chấn thương sọ não khi té xuống đường. Như
vậy, qua ví dụ trên ta có thể thấy hành vi trái pháp luật của A, B, D đều có mối quan
hệ nhân quả đối với thiệt hại về tính mạng của C.
Khi xem xét mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật và thiệt hại xảy
ra, cần phải xem xét mối quan hệ tổng hợp giữa các nguyên nhân gây ra thiệt hại vì
các nguyên nhân gây ra thiệt hại cũng bao hàm sự tác động qua lại của nhiều hiện
tượng khác nhau, chứa đựng khả năng thực tế làm phát sinh thiệt hại và trong một số
trường hợp thiệt hại đôi khi chỉ hình thành khi có nhiều hành vi trái pháp luật.
Pháp luật quy định mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật và thiệt
hại là một trong những căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp
đồng, tuy nhiên, vấn đề ai là người chịu trách nhiệm chứng minh có mối quan hệ
nhân quả đó chưa được pháp luật quy định. Song, một cách hợp lý có thể thừa nhận
rằng chính người bị thiệt hại phải chứng minh rằng thiệt hại có nguồn gốc từ hành vi
trái pháp luật của người gây thiệt hại.
2.1.4 Yếu tố lỗi
Cũng như ba căn cứ đã được xác định ở trên, yếu tỗ lỗi cũng là một trong

những căn cứ để xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại của người gây ra thiệt hại
GVHD: Tăng Thanh Phương

19

SVTH: Nguyễn Thị Ngọc Ánh