Tổ chức xã hội và văn hóa của người lô lô ở huyện đồng văn tỉnh hà giàng ( giai đoạn 1986 2010) ( Luận án tiến sĩ)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

HOÀNG THỊ KIM THU

TỔ CHỨC XÃ HỘI VÀ VĂN HÓA
CỦA NGƯỜI LÔ LÔ Ở HUYỆN ĐỒNG VĂN
TỈNH HÀ GIANG (GIAI ĐOẠN 1986-2010)
Chuyên ngành : Lịch sử Việt Nam
Mã số : 60.22.03.13

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học : PGS.TS. Hà Thị Thu Thủy

Thái Nguyên, tháng 5 – 2014

i


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Các nội
dung nêu trong luận văn là kết quả làm việc của tôi và chưa được công bố
trong bất cứ một công trình nào khác.
Thái Nguyên, tháng 5 năm 2014
Tác giả luận văn

Hoàng Thị Kim Thu

Xác nhận

Xác nhận

của trƣởng khoa chuyên môn

của Ngƣời hƣớng dẫn khoa học

PGS.TS. Hà Thị Thu Thủy

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu

i

/>

LỜI CẢM ƠN
Bằng sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn
PGS.TS. Hà Thị Thu Thủy, người đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ em
trong suốt quá trình thực hiện đề tài.
Xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo khoa Lịch sử, phòng Sau đại
học, trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận
lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu tại trường.
Tôi xin trân thành cảm ơn Phòng Lưu trữ Tỉnh uỷ Hà Giang, Chi cục
Lưu trữ tỉnh Hà Giang, Bảo tàng tỉnh Hà Giang đã cung cấp tài liệu giúp tôi
hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin được bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới
Ban Giám hiệu Trường THPT Hùng An huyện Bắc Quang tỉnh Hà Giang, bạn
bè cùng gia đình và những người thân đã động viên, quan tâm chia sẻ và tạo
mọi điều kiện giúp tôi hoàn thành tốt khoá học này.
Thái Nguyên, tháng 5 năm 2014
Tác giả luận văn

Hoàng Thị Kim Thu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu

ii

/>

MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cảm ơn .......................................................................................................... i
Lời cam đoan ...................................................................................................... ii
Mục lục ..............................................................................................................iii
Danh mục chữ viết tắt ....................................................................................... iv
MỞ ĐẦU..................................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài ...................................................................................... 1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ....................................................................... 2
3. Mục đích, nhiệm vụ, đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn .... 3
5. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................... 4
6. Đóng góp của luận văn ............................................................................ 4
7. Cấu trúc của luận văn .............................................................................. 4
Chƣơng 1 KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN ĐỒNG VĂN TỈNH HÀ GIANG ........5
1.1. Vị trí địa lí và điều kiện tự nhiên .......................................................... 5
1.2. Đồng Văn qua các thời kì lịch sử ......................................................... 6
1.3. Về tộc người Lô Lô ở Hà Giang ........................................................... 7
1.3.1. Nguồn gốc tộc người và dân cư ......................................................... 7
1.3.2. Hoạt động kinh tế ............................................................................ 11
Chƣơng 2 TỔ CHỨC XÃ HỘI CỦA NGƢỜI LÔ LÔ Ở ĐỒNG VĂN - HÀ
GIANG GIAI ĐOẠN 1986 - 2010 ........................................................................16

2.1. Làng bản ............................................................................................. 16
2.1.1. Tên làng, nguyên tắc tập hợp và địa vực cư trú .............................. 16
2.1.2. Thiết chế tự quản ............................................................................. 19
2.1.3. Luật tục và qui ước .......................................................................... 20
2.2. Dòng họ .............................................................................................. 25
2.3. Gia đình .............................................................................................. 27
2.3.1. Cấu trúc và quan hệ gia đình ........................................................... 27
2.3.2. Hôn nhân .......................................................................................... 30
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu

iii

/>

Chƣơng 3 VĂN HÓA CỦA NGƢỜI LÔ LÔ Ở ĐỒNG VĂN - HÀ GIANG
GIAI ĐOẠN 1986 – 2010 .......................................................................................32
3.1. Văn hóa vật chất ................................................................................. 32
3.1.1. Nhà cửa ............................................................................................ 32
3.1.2. Trang phục ....................................................................................... 34
3.1.3. Ăn, uống, hút ................................................................................... 40
3.1.4. Phương tiện vận chuyển và đồ dùng sinh hoạt ................................ 47
3.2. Văn hóa tinh thần ................................................................................ 49
3.2.1. Quan niệm về thế giới thần linh ...................................................... 49
3.2.2 Tôn giáo, tín ngưỡng ........................................................................ 51
3.2.3. Lễ tết ................................................................................................ 55
3.2.4. Tập quán trong chu kỳ vòng đời ...................................................... 56
3.2.5. Văn hóa – nghệ thuật dân gian ........................................................ 61
KẾT LUẬN ..............................................................................................................65
TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 68
.................................................................................................................73

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu

iv

/>

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
Viết là

Đọc là

HĐND

Hội đồng nhân dân

NXB

Nhà xuất bản

Tr

Trang

TS

Tiến sĩ

UBHCKC

Uỷ ban hành chính kháng chiến

UBND

Uỷ ban nhân dân

Xb

Xuất bản

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu

iv

/>

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Huyện Đồng Văn là địa bàn xung yếu, phên dậu của cửa ngõ Việt
Nam ở phía Bắc và cũng là một trong những nơi người Lô Lô từ bên kia
biên giới di dân sang Việt Nam sinh sống sớm nhất. Đến nay, người Lô Lô
cư trú đông nhất ở Đồng Văn nói riêng và tỉnh Hà Giang nói chung. Trong
quá trình tồn tại và phát triển của mình dân tộc Lô Lô cùng các dân tộc
thiểu số anh em khác cũng có những đóng góp trong lịch sử xây dựng và
phát triển tỉnh Hà Giang.
Tuy cư trú trên vùng đất ít thuận lợi, nhiều khó khăn nhưng tộc người Lô
Lô ở Đồng Văn (Hà Giang) trong lịch sử lại có một tổ chức xã hội và một kho
tàng văn hoá vật thể và phi vật thể vô cùng phong phú độc đáo và giàu bản sắc.
Vì lẽ đó mà đồng bào Lô Lô đã trở thành đối tượng của nhiều nhà nghiên cứu
về dân tộc học, lịch sử, khoa học xã hội nhân văn. Tìm hiểu về tổ chức xã hội

và văn hóa của người Lô Lô ở Đồng Văn thời kì Đổi mới là cần thiết để thấy
rằng lịch sử phát triển của họ luôn gắn liền với lịch sử dân tộc và có vai trò vị
trí quan trọng như là một bộ phận hữu cơ trong cơ thể Việt Nam, góp phần bảo
tồn những giá trị văn hoá truyền thống thực hiện mục tiêu “phát huy mạnh mẽ
tính đa dạng bản sắc độc đáo của các dân tộc anh em làm phong phú thêm nền
văn hoá chung của cả nước” như Nghị quyết Trung ương V khoá VIII của
Đảng đã đề ra, đồng thời vận dụng làm cơ sở cho việc thực hiện đường lối
chính sách đại đoàn kết dân tộc của Đảng.
Với những lý do trên, chúng tôi quyết định chọn: “Tổ chức xã hội và
văn hóa của người Lô Lô ở huyện Đồng Văn tỉnh Hà Giang (giai đoạn 19862010)” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình, mong muốn góp một phần nhỏ bé
vào công tác nghiên cứu khoa học về cư dân miền núi mà lâu nay chưa được
quan tâm nghiên cứu một cách thấu đáo.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu

1

/>

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Trong quá trình thực hiện đề tài chúng tôi đã được thừa hưởng kết quả
nghiên cứu của những người đi trước đề cập đến vấn đề nghiên cứu một cách
trực tiếp hay gián tiếp ở những khía cạnh khác nhau:
- “Các dân tộc ít người ở Việt Nam (các tỉnh phía Bắc)” của Uỷ ban
khoa học xã hội Việt Nam, Viện dân tộc học, Nhà xuất bản khoa học xã hội Hà
Nội năm 1978. Đây là công trình biên soạn về nguồn gốc lịch sử, đặc điểm
kinh tế, quan hệ giai cấp xã hội… của các dân tộc ít người ở phía Bắc Việt
Nam trong đó có dân tộc Lô Lô.
- Cuốn “Hà Giang 110 năm đấu tranh, xây dựng và phát triển (18912001)” của Tỉnh uỷ – Hội đồng nhân dân – Uỷ ban nhân dân tỉnh Hà Giang,
nhà xuất bản chính trị quốc gia Hà Nội năm 2001. Đây là một cuốn thông sử
được biên soạn, trình bày toàn diện và có hệ thống về các lĩnh vực trọng yếu: tự

nhiên, kinh tế, xã hội, chính trị, lịch sử, văn hoá, dân tộc… của tỉnh Hà Giang
từ khi thành lập đến nay.
- “Lịch sử Đảng bộ huyện Đồng Văn (1944 – 1975)” tập I Ban chấp hành
Đảng bộ huyện Đồng Văn xuất bản năm 2004 cũng là một công trình nghiên
cứu khoa học công phu, tái hiện lại lịch sử truyền thống hào hùng của nhân dân
các dân tộc Đồng Văn trong đó có đồng bào Lô Lô trong cuộc đấu tranh chống
thổ ty phong kiến, đánh đuổi thực dân Pháp, khôi phục kinh tế, văn hoá xã hội,
phát triển sản xuất, xây dựng đời sống mới.
- Công trình ''Các dân tộc ở Hà Giang'' do Ủy ban nhân dân tỉnh Hà Giang
xuất bản tại Nxb Thế giới, năm 2008, đã phác thảo những nét khái quát về đời
sống vật chất, như tinh thần của người Lô Lô ở địa phương Hà Gianng trong
tính đa dạng của nhiều dân tộc khác.
- Về tộc người Lô Lô ở Hà Giang, đã có một số ít công trình, bài viết
nghiên cứu về đời sống văn hóa của người Lô Lô ở Hà Giang, có thể kể đến
công trình của tác giả Nguyễn Minh Ngọc (2008), Nghệ thuật múa của người
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu

2

/>

Lô Lô ở Hà Giang; của Thông tấn xã Việt Nam TTXVN, Hà Giang: Trống
đồng Lô Lô nét văn hóa độc đáo đang dần bị mai một và công trình Nhà ở của
dân tộc Lô Lô ở Hà Giang của tác giả Vũ Văn Giáp. Đây là các công trình
nghiên cứu có tính chất tản mạn về một khía cạnh nhất định trong văn hóa vật
chất và văn hóa tinh thần của đồng bào Lô Lô ở Hà Giang, chính nó là những
gợi mở quý báu, tạo điều kiện để tôi thực hiện nghiên cứu đề tài.
3. Mục đích, nhiệm vụ, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận văn
- Mục đích nghiên cứu: Thực hiện đề tài này chúng tôi nhằm tìm hiểu về
lịch sử địa phương mình đồng thời góp phần phản ánh một cách khoa học, chân

thực về lịch sử hình thành, tổ chức xã hội, chính trị, văn hoá của dân tộc Lô Lô
và bổ sung thêm nguồn tư liệu lịch sử địa phương cho quá trình giảng dạy và
nghiên cứu.
- Nhiệm vụ nghiên cứu: Đề tài đi sâu giải quyết các vấn đề về tổ chức xã
hội, văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của người Lô Lô ở Đồng Văn Hà
Giang thời kì 1986-2010.
- Đối tượng nghiên cứu: Nguồn gốc dân tộc, tổ chức xã hội, quan hệ
giai cấp, quan hệ xã hội, văn hóa của người Lô Lô ở Đồng Văn (Hà Giang) giai
đoạn 1986-2010.
- Phạm vi nghiên cứu: Tập trung nghiên cứu trong thời kì Đổi mới toàn
diện đất nước từ 1986 -2010 với không gian nghiên cứu là huyện Đồng Văn,
tỉnh Hà Giang.
4. Nguồn tƣ liệu
- Nguồn tư liệu chung: Kiến văn tiểu lục; Các dân tộc ít người ở Việt
Nam (các tỉnh phía Bắc); Bước đầu tìm hiểu các dân tộc thiểu số ở Việt Nam
trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước.
- Nguồn tư liệu địa phương: Lịch sử Đảng bộ huyện Đồng Văn, Hà
Giang 110 năm đấu tranh xây dựng và phát triển (1891 – 2001); Văn hoá
truyền thống các dân tộc Hà Giang; Ngoài ra còn một số tư liệu bổ sung: Các
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu

3

/>

chính sách nghị quyết của Đảng về dân tộc miền núi, báo cáo phát triển kinh tế
xã hội huyện Đồng Văn. Nguồn tư liệu chủ yếu là điền dã dân tộc học.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
Để thực hiện đề tài này chúng tôi sử dụng phương pháp chủ yếu:
- Phương pháp phân tích nguồn tài liệu thư tịch.

- Phương pháp điền dã dân tộc học.
- Phương pháp lịch sử và phương pháp lôgic.
- Phương pháp so sánh, đối chiếu các nguồn tư liệu.
- Phương pháp hệ thống hoá bằng bảng biểu, sơ đồ.
6. Đóng góp của luận văn
Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách cụ thể và hệ thống
về tổ chức xã hội và văn hóa của người Lô Lô ở huyện Đồng Văn tỉnh Hà
Giang thời kì Đổi mới.
Luận văn là một tài liệu tham khảo cho quá trình học tập bộ môn lịch sử
địa phương, cơ sở văn hoá cũng như giảng dạy lịch sử địa phương ở trường phổ
thông sau này. Đồng thời làm cơ sở cho các nhà khoa học hoạch định chính
sách dân tộc, góp phần thực hiện mục tiêu bảo tồn và phát huy bản sắc văn hoá
truyền thống của dân tộc Lô Lô nói riêng và các dân tộc thiểu số ở Hà Giang
nói chung.
7. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung luận văn được chia làm 3
chương sau:
Chƣơng 1: Khái quát về huyện Đồng Văn tỉnh Hà Giang.
Chƣơng 2: Tổ chức xã hội của ngƣời Lô Lô ở Đồng Văn (Hà Giang)
giai đoạn 1986-2010.
Chƣơng 3: Văn hóa của ngƣời Lô Lô ở Đồng Văn (Hà Giang) giai
đoạn 1986-2010.
Luận văn còn có các phần: Bản đồ hành chính và phụ lục .
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu

4

/>

Chƣơng 1

KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN ĐỒNG VĂN TỈNH HÀ GIANG
1.1. Vị trí địa lí và điều kiện tự nhiên
Đồng Văn là một huyện miền núi cao của tỉnh Hà Giang, điểm cực Bắc
của Tổ quốc Việt Nam. Huyện Đồng Văn có vị trí địa lý trong toạ độ từ 23 0 06’- 06” đến 23o-21’- 17” vĩ bắc, từ 1050 07’-35” đến 1050 24’- 4” kinh đông. Phía
bắc và phía tây giáp nước cộng hoà nhân dân Trung Hoa với chiều dài đường
biên giới quốc gia 52,5 km, phía đông giáp với huyện Mèo Vạc, phía nam giáp
với huyện Yên Minh.
Huyện Đồng Văn có diện tích tự nhiên là 44.666 ha trong đó 11.837 ha
là đất sản xuất nông nghiệp, diện tích núi đá chiếm 73,49% địa hình phức tạp, có
nhiều núi cao, vực sâu chia cắt làm cho việc đi lại, giao lưu giữa các vùng gặp nhiều
khó khăn. Do địa hình núi cao, chia cắt nên tính chất khí hậu khắc nghiệt. Nhiệt độ
trung bình hàng năm từ 170-190C, lượng mưa trung bình hàng năm từ 1600mm2000mm, chế độ thuỷ văn mỗi năm chia làm hai mùa rõ rệt: Mùa mưa từ tháng 5
đến tháng 10. Vào mùa này, mưa lớn gây ra xói lở mạnh, giao thông gặp nhiều khó
khăn. Mùa khô từ tháng 11đến tháng 4 năm sau, thường có sương muối, sương mù,
nhiệt độ có lúc xuống tới 4-50c như ở Phó Bảng, Lán Xì… thời tiết khí hậu khắc
nghiệt vào mùa đông (tháng 11, 12) ít mưa nên nguồn nước sinh hoạt và sản xuất
rất khan hiếm gây rất nhiều khó khăn cho cuộc sống của con người.
Đồng Văn có con sông lớn nhất là sông Nho Quế, bắt nguồn từ các dãy
núi phía tây bắc của huyện chảy qua Ma Lé, Đồng Văn sang Mèo Vạc và Bắc
Mê rồi đổ vào sông Gâm. Sông Nho Quế là nguồn thuỷ sinh quan trọng trong
sự phát triển thuỷ điện và tưới tiêu cũng như nước sinh hoạt hằng ngày và điều
hoà khí hậu, mùa đông dòng sông đầy ắp sương mù. Ngoài ra, còn có các con
suối nhỏ khác như Lũng Táo, suối Đồng Văn, suối Phó Bảng nhưng đến mùa
mưa mới có nước. Quá trình tạo sơn tự nhiên lâu đời trên địa hình núi đá vôi đã
để lại cho Đồng Văn những thắng cảnh đẹp.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu

5

/>

Khí hậu mang tính chất ôn đới là điều kiện tự nhiên rất thích hợp cho
việc trồng các loại cây ăn quả như lê, mận, đào, táo… và các cây dược liệu quý
như thảo quả, đỗ trọng, ý dĩ… Rừng Đồng Văn vốn là một thảm thực vật đa
dạng, phong phú, thích hợp cho sự phát triển nhiều loại cây gỗ quý. Tuy nhiên,
do khai thác bừa bãi nên đã rơi vào tình trạng cạn kiệt.
Cây trồng trong nông nghiệp chủ yếu là ngô, một số vùng trồng lúa và
các loại cây họ đậu như đậu Hà Lan, kê, lúa mì, tam giác mạch… do diện tích
đất sản xuất nông nghiệp ít và kinh nghiệm sản xuất được tích luỹ, đồng bào đã
biết trồng xen canh, gối vụ để tăng sản lượng và thu nhập, đa dạng các loại cây
trên đơn vị diện tích nhất định. Chăn nuôi của Đồng Văn phát triển. Người dân
nuôi các gia súc như bò, dê, ngựa, để lấy thịt, dùng sức kéo và vận chuyển…
ngoài ra các gia đình còn chăn thả các loại gia cầm như lợn, gà, vịt và nuôi ong
mật là một ngành kinh tế phụ của gia đình. Thủ công nghiệp Đồng Văn nhìn
chung chưa phát triển, có các nghề truyền thống thường thấy như dệt thổ cẩm,
dệt vải lanh, rèn đúc, nung ngói, máng…Tài nguyên khoáng sản đến nay chưa
phát hiện ra loại nào có trữ lượng lớn và giá trị cao.
Như vậy, khi nói đến điều kiện tự nhiên Đồng Văn, người ta hình dung
ra một vùng biên cương núi non hiểm trở, địa hình phức tạp khí hậu khắc
nghiệt…những điều kiện sẵn có đó đã chi phối đặc điểm đời sống kinh tế, xã
hội của người dân trên vùng cao nguyên đá này.
1.2. Đồng Văn qua các thời kì lịch sử
Huyện Đồng Văn trước đây là tổng Đông Quang thuộc Châu Bình Nguyên,
phủ Tương Yên, tỉnh Tuyên Quang sau đó thuộc về Châu Bảo Lạc do một thổ
quan người Tày họ Nông ở Bảo Lạc cai quản như một lãnh địa. Khi thực dân Pháp
xâm lược, chúng tách khu vực vùng cao của tỉnh Tuyên Quang, thành lập tỉnh Hà
Giang vào năm 1891, Đồng Văn được tách ra khỏi Bảo Lạc [1, tr.9].
Châu Đồng Văn bao gồm hai tổng: Tổng Quang Mậu và Tổng Đông
Minh. Trong đó, tổng Quang Mậu bao gồm các xã: Lũng Cô, Mìa Ré, Mai Li
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu

6

/>

Luận án đầy đủ ở file: Luận án Full