Thể loại từ trong văn học trung đại việt nam ( Luận án tiến sĩ)

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

PHẠM VĂN ÁNH

THỂ LOẠI TỪ TRONG VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VIỆT NAM
Chuyên ngành:

Văn học Việt Nam

Mã số:

62223401

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

1. GS. TS. Trần Ngọc Vƣơng
2. TS. Phạm Ngọc Lan

HÀ NỘI - 2014

i


MỤC LỤC

PHẦ

................................................................................................................... 1
............................................................................................................... 1
....................................................................................................... 1
,
...................................................................................... 2
................................................................................................ 2
ệ
................................ 3
............................................................................................... 8
7
.............................................................................................................. 9
Chƣơng 1 ............................................................................................................................ 10
TỔ
ỨU THỂ LOẠI TỪ VIỆT NAM ............ 10
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu thể loại từ Việt Nam ............................................ 10
............................................................................... 11
......................................... 17
1.1.2.1. Những nghiên cứu ở Việt Nam ............................................................................ 17
1.1.2.2. Những nghiên cứu ở nƣớc ngoài.......................................................................... 19
TIỂU KẾT .......................................................................................................................... 22
Chƣơng 2 ............................................................................................................................ 23
THỂ LOẠI TỪ Ở CÁC NƢỚC TRONG KHU VỰC
TẠI
.......................................................................................................... 23
2.1. Khái niệm thể loại từ .................................................................................................. 23
2.2. Thể loại từ ở Trung Quốc và sự ảnh hƣởng của nó ra các nƣớc Đơng Á................... 24
2.2.1. Thể loại từ ở Trung Quốc ........................................................................................ 24
2.2.2. Thể loại từ ở Nhật Bản ............................................................................................ 27
2.2.3. Thể loại từ ở Triều Tiên .......................................................................................... 30
2.3. Thực trạng sáng tác từ ở Việt Nam - Khảo biện qua các nguồn tƣ liệu ................ 33

2.3.1. Các tiêu chí nhận dạng ............................................................................................ 33
2.3.2. Khảo biện tác giả, tác phẩm từ Việt Nam qua các nguồn tƣ liệu ........................ 34
2.3.2.1. Khảo biện qua các truyện kí - tiểu thuyết .......................................................... 36
2.3.2.2. Khảo biện qua các thi văn tập ............................................................................. 36
2.3.2.3. Khảo biện qua các từ tập chuyên biệt ................................................................. 40
2.3.2.4. Khảo sát qua tƣ liệu điền dã ................................................................................ 43
2.3.2.5. Các tác phẩm đã thất truyền ............................................................................... 45
2.4. Phân kì từ sử Việt Nam .............................................................................................. 50
.......................................................................................................................... 55
Chƣơng 3 ............................................................................................................................ 56
: TIẾP
NHẬN VÀ TÁI TIẾP NHẬN .......................................................................................... 56
3.1. Thể loại từ Việt Nam từ thế kỉ X đến hết thế kỉ XVII .. 56
3.1.1. Đội ngũ tác giả .......................................................................................................... 56
ồn ảnh hƣởng đến việc tác từ .................................................................... 57
3.1.3. Quan niệm, động cơ sáng tác .................................................................................. 58
3.1.4. Văn bả
ể thức ................................................................................................. 60
3.1.5. Nội dung
....................................................................... 61
3.2. Thể loại từ Việt Nam thế kỉ XVIII - Tái tiếp nhận và phát triển ........................... 69

ii


3.2.1. Đội ngũ tác giả .......................................................................................................... 69
3.2.2. Các nguồn ảnh hƣởng đến việc tác từ .................................................................... 71
3.2.3. Quan niệm, động cơ sáng tác .................................................................................. 75
3.2.4. Thể thức .................................................................................................................... 77
3.2.4.1. Các điệu thức đã đƣợc tiếp thu............................................................................ 77

3.2.4.2. Về phƣơng diện gieo vần ...................................................................................... 79
3.2.4. 3. Về ngôn ngữ .......................................................................................................... 80
3.2.4.4. Phân loại theo loại và phiến ................................................................................. 82
3.2.4.5. Mức độ chuẩn xác về từ luật ................................................................................ 82
3.2.4.6. Nguyên nhân dẫn đến sự sai lệch về cách luật ................................................... 85
3.2.5. Nộ
....................................................................... 88
3.2.5.1. Xu hƣớng dùng từ để tả cảnh............................................................................... 89
3.2.5.2. Xu hƣớng dùng từ để trữ tình............................................................................... 93
3.2.5.3. Xu hƣớng dùng từ để tự sự .................................................................................. 97
3.2.5.4. Xu hƣớng dùng từ để triế
............................................................... 99
........................................................................................................................ 102
Chƣơng 4 .......................................................................................................................... 104
................ 104
4.1. Đội ngũ tác giả ........................................................................................................... 104
4.2. Các nguồn ảnh hƣởng đến việc tác từ ..................................................................... 105
........................................................ 109
.................................................................................................... 109
n .................... 110
4.3.2.1. Về việc điền từ ..................................................................................................... 111
4.3.2.2. Về tiến trình phát triển của thể loại từ.............................................................. 113
4.3.2.3. Về từ nhạc và mối quan hệ giữa từ với âm nhạc .............................................. 114
4.3.2.4. Về thao tác điền từ và từ luật.............................................................................. 117
4.5. Thể thức ..................................................................................................................... 121
............................................................................. 121
........................................................................................................................................... 126
4.6. Nộ
........................................................................ 128
TIỂU KẾT ........................................................................................................................ 150

.......................................................................................................... 152
......................... 156
....................................................... 156
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................... 158
Tài liệu tham khảo tiếng Việt: ........................................................................................ 158
Tài liệu tham khảo Hán Nôm: ........................................................................................ 166
: ......................................................................................................... 168
PHỤ LỤC.............................................................................................................................. 1
2.1 ............................................................................................................................ 1
...................................... 1
2.2 .......................................................................................................................... 12
KHẢO BIỆ
................................................. 12
QUA CÁC TRUYỆN KÍ, TIỂU THUYẾT ...................................................................... 12
2.3 .......................................................................................................................... 19

iii


KHẢO BIỆ
................................................. 19
QUA CÁC THI VĂN TẬP ................................................................................................ 19
2.4 .......................................................................................................................... 44
.............................................. 44
.............................................. 44
4.1 .......................................................................................................................... 49
..................................... 49

iv

PHẦ

s

ề
.
Từ
ại quan trọ

ối với văn học các

nước Đông Á. Nghiên cứu thể loại từ
ự đối sánh với thể loại
này ở Trung Quốc và các nước Đông Á khác là hướng mở, khơng những có thể góp
phần làm sáng tỏ quy luật tiếp thu, kế thừa, sáng tạo của văn học dân tộc mà cịn giúp
nhìn nhận nền văn học q khứ của dân tộc trong những tương quan rộng hơn.
ạ
.

, nghiên

.

1


.

.

.
,

).

(c

.
ế

. Trong kh

.

2


Nơm

,

,

.

ng

,

,

…
.
Trong khi phân tích, giả

.

.
như

,

c, v.v…

,

ệ
Bản sắc (本色): hay bản sắc đương hàng (當行本色), chỉ đặc trưng âm nhạc,
trữ tình, dụng điển… của từ, phân biệt với thơ ca.

3


Bi mĩ (悲美): cái bi trong từ, thiên về tình buồn, sử dụng nhiều từ
tâm trạng buồn, coi đó như một đặc trưng về cảm xúc và ngôn ngữ thể loại.
Biến cách (變格): hay biến thể (變体), các thể thức khác ngồi chính thể.
Biệt thị nhất gia (別是一家): quan niệm coi từ là thể loại phân biệt với thơ ca,
ngang hàng với thơ ca.
Cảnh giới (境界): hay cảnh giới nghệ thuật, vừa là ý cảnh, vừa là tâm cả
ẩm từ.

Chính thể (正体): Một điệu từ có thể có nhiều dạng thức khơng hồn tồn
tương đồng. Chính thể, hay chính cách (正格

ạng thức cách luật chính thức

(được xem là chuẩn thức) của một bài từ, được ghi nhận trong các sách về từ phổ,
đồ phổ, từ luật.
Chương pháp (章法): Trình tự triển khai một bài từ, bố cục tổng thể của một bài từ.
Cô điệu (孤調): điệu thức chỉ được sử dụng một lần duy nhất trong từ sử.
Cú thức (句式): kiểu câu trong từ. Trong từ sử dụng 11 kiểu câu, từ câu 1 chữ
đến câu 11 chữ.
Dĩ thi vi từ (以詩為詞): lấy thơ làm từ, chỉ việc sử dụng các thủ pháp nghệ
thuật của thơ áp dụng sang lĩnh vực điền từ.
Dĩ văn vi từ (以文為詞): lấy văn làm từ, chỉ việc áp dụng chất liệu, các thủ
pháp của văn (văn ngôn) sang lĩnh vực điền từ.
Diễm khoa (艷科): quan điểm coi từ là văn học giải trí trước chén dưới trăng
(樽前月下-tôn tiền nguyệt hạ), ca đài vũ tạ (歌臺舞謝), coi trọng cái đẹp về ngôn từ,
sự miêu tả nữ sắc,

ợng nhân vậ

4

từ.


Diễm mĩ (艷美): sự mô tả về nữ sắc, cảnh đẹp, lối chuộng dùng mĩ từ trong từ.
Dụng sự (用事): cũng như dụng điển (用典), chỉ cách sử dụng điển tích, điển
cố trong từ.
Điền từ (填詞): cũng như tác từ, chỉ việc sáng tác theo thể loại từ, có thể là

dựa vào nhạc phổ để điền lời, có thể là dựa vào khung cách luật (đồ phổ) hay trước
tác của từ nhân đi trước để điền lời.
(trong trường hợp bài từ chỉ có một đoạ

Khuyết (闕

(trong trường hợp bài từ có nhiều đoạ
調-

,

三疊 -

雙

).

Lãnh cú (領句): hay lãnh cú tự (領句字), chỉ 1, 2, 3, hoặ
câu có vai trị dẫn khởi ý nghĩa của câu, hoặ

ữ trong

ạn trong bài từ.

(連章詞
.
Mạn từ (慢詞): chỉ các bài từ dài. Trong luận án, khái niệm này dùng thông
với khái niệm trường điệu (長調).
Phân cương (分疆): hay thi từ phân cương (詩詞分疆), chỉ sự khác biệt giữa thơ
và từ về thể thức, phạm vi đề tài, hình tượng nhân vật chính, các thủ pháp nghệ thuật…

cùng thái độ coi thơ là mạnh mẽ, tao nhã, tôn quý… coi từ là thấp kém, ủy mị như: thi
trang từ tục (詩莊詞俗), thi nhã từ tục (詩雅詞俗), thi tôn từ ti (詩尊詞卑)…
Phiến (片): một đoạn trong một bài từ. Trong từ, phân chia theo phiến gồm 4
loại: đơn phiến (單片, dùng thông với đơn điệu, gồm 1 đoạn), song phiến (雙片,

5


dùng thông với song điệu, chỉ các bài từ gồm 2 đoạn), tam điệp (三疊, chỉ các bài từ
gồm 3 đoạn), tứ điệp (四疊, chỉ các bài từ gồm 4 đoạn).
Quá phiến (過片): hay quá biến (過變), câu khởi đầu của đoạn thứ 2 trong
một bài từ hai đoạn (song phiến), có nhiệm vụ thừa tiếp ý của đoạn trên dẫn khởi
cho ý đoạn dưới.
Thi hóa (詩化): chỉ sự ảnh hưởng của th
ến từ, khiến từ

thi dư (詩餘) có xu hướng dịch chuyển về địa hạt của thơ.

Tiểu đạo (小道): quan điểm cho từ là “cái đạo nhỏ nho”, bạc kĩ (薄技)…
không coi trọng thể loại từ.
Tiểu lệnh (小令), trung điệu (中調), trường điệu (長調): sự phân chia từ theo
độ dài tác phẩm, theo quan điểm của Cố Tịng Kính (顧從敬) thời Minh trong Loại
biên Thảo Đường thi dư (類編草堂詩餘): Tiểu lệnh gồm các bài từ dài 58 chữ trở
xuống, trung điệu: từ 59 chữ đến 90 chữ; trường điệu: từ 91 chữ trở lên.
Từ đề (詞題): nhan đề các bài từ, để khu biệt nội dung bài này với bài khác,
nhất là các bài cùng điệu do cùng một tác giả sáng tác.
Từ điệu (詞調): các điệu thức của từ, như: Nguyễn lang quy, Thập lục tự lệnh,
Mãn đình phương, Như mộng lệnh… Từ điệu cho biết cách luật của các bài từ.
Từ học (詞學): sử dụng theo hai hàm nghĩa: 1/ Chỉ thể loại từ nói chung, 2/
Chỉ những nghiên cứu về từ (như khởi nguyên của từ, từ nhạc, thể thức, từ luật…).

Từ luật (詞律): tức âm luật, hoặc cách luật của từ. Trong luận án, khái niệm
này về cơ bản dùng với hàm nghĩa là cách luật của từ.

6


Từ nhân (詞人

ời làm từ,

(詞家

không nhất thiết phải là từ gia lớ

nói chung,
, thi gia.

Từ phái (詞派): các lưu phái từ

Hoa gian, phái Uyển ước, phái Hào

phóng, phái Cách luật…
(詞風

.

Từ phổ (譜): mang hai hàm nghĩa: 1/ Khi từ còn phụ thuộc vào âm nhạc, từ
phổ tức âm phổ (音譜), nhạc phổ (樂譜), là bản nhạc mà người làm từ sẽ dựa vào
đó để điền lời; 2/ Khi từ thốt li khỏ

ạc, từ phổ chỉ đồ phổ (圖

譜), tức hệ thống khung cách luật của các điệu từ.
Từ sử (詞史): lịch sử thể loại từ, diễn tiến của thể loại từ trong lịch sử, bao
gồm cả phương diện sáng tác và lí luận từ học.
Từ thoại (詞話): những bàn luận, phê bình về từ.
Từ tự (詞序): chỉ chung lời tựa, lời dẫn của các bài từ.
Từ vận (詞韻): cách dùng vần trong thể loại từ, có sự phân biệt so với thơ ca,
nhất là thơ cận thể.
Tự độ khúc (自度曲): cũng gọi là tự chế khúc (自制曲), chỉ việc các tác giả tự
viết nhạc rồi điền lời vào bản nhạc đó để tạo ra điệu từ mới.
Ý cảnh (意境): chỉ sự mô tả hiện thực cuộc sống và sự biểu hiện tư tưởng, tình
cảm trong từ.

7


ệ
1

in nghiêng

.

,

.

.

,

-

, th

.
Đây

,

.

Phần này mang tính chất thích nghĩa một số khái niệm, thuật ngữ từ học thường dùng trong luận án. Một số
khái niệm, thuật ngữ trên sẽ được trình bày sâu hơn ở Phụ lục 2.1.
1

8


4 chương như sau:
Chƣơng 1:

ứu thể loại từ Việt Nam

Chƣơng 2: Thể loại từ ở các nƣớc trong khu vực và thực trạng sáng tác từ
tại Việt Nam
Chƣơng 3: Thể loại từ Việt Nam từ thế kỉ X đến hết thế kỉ XVIII: Tiếp
nhận và tái tiếp nhận
Chƣơng 4: Thể loại từ Việt Nam thế kỉ XIX: Thừa tiếp và phát huy

9


Chƣơng 1
ỨU THỂ LOẠI TỪ VIỆT NAM

TỔ

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu thể loại từ Việt Nam

, như

,
2

.

ừ những năm 50 của thế kỉ XX trở đi, trong một số sách, các tác
giả Việt Nam có những nỗ lực nhất định nhằm giới thiệu một số kiến thức cơ bản về
, Thơ ca Việt

thể loại từ
Nam hình thức và thể loại

,

-

,

, Cổ duệ từ - Khúc hát gõ mái chèo
3

; thảng hoặc có

2

(余傳棚

-

(劉堯民

[175], Lưu Nghiêu Dân
(張仲謀

g (唐圭章
[181], v.v…
, trong số 4 ví dụ về từ - khúc mà tác giả đưa ra chỉ có một bài thuộc thể từ,
theo điệu Hành lộ nan (điệu này ít gặ
ểu tác giả trích dẫn theo nguồn tư liệu
nào, chỉ biết rằng tác phẩm trích dẫn khơng đúng thể thức của điệu từ được từ phổ ghi nhận. Về đặc trưng thể
loại, trong một đoạn văn ngắn 6 dịng, thơng tin do tác giả cung cấp ít nhất đã sai 3 điểm căn bản. Cho rằng:
“Lối từ - khúc của Tầu có nhiều điệu, song đều là biến thể của cổ thi cả”, cách hiểu như vậy mơ hồ, dường
như chỉ căn cứ vào hình thức của thể từ và thể khúc
ẫn đến nhận định sai về nguồn gốc thể loại. Lại
nói: “Tuy mỗi một khúc có một tên riêng, song có thể gọi tóm lại là Trúc chi từ, đặt câu dài ngắn, nhiều ít
khơng có luật nhất đị
. Từ và khúc đều có nhiều điệu khác nhau. Trúc chi
từ chỉ là một trong mấy ngàn thể thức khác nhau của từ, hơn nữa cũng không phải thể thức đặc trưng cho lối

câu “dài ngắn khơng đồng đều” (trường đoả
, chưa từng
có tác giả nào dùng tên điệu Trúc chi từ làm tên gọi chung cho thể loại từ, huống chi là cả thể từ và thể khúc
,
, khơng có cái được gọi là “nhiều ít khơng có cách luật nhất định”. v.v…
Nếu ở Quốc văn cụ thể Bùi Kỉ cho từ - khúc là dạng thức biến thể từ cổ thi, thì các tác giả sách Thơ ca Việt
Nam hình thức và thể loại lại nhầm lẫn khi cho “từ - khúc là tên gọi chung cho tất cả những bài hát cổ của
Trung Quốc, hoặc có tính chất dân gian, hoặc do văn nhân nghệ sĩ dựa theo lối Sở từ, nhạc phủ mà sáng tác”.
Thể loại từ được vận dụng trong sáng tác từ thời Đường, đến Vãn Đường số lượng tác phẩm dần tăng hơn
3

10


một số bài nghiên cứu sâu hơn nhưng vẫn không đủ cung cấp cho độc giả những
thông tin tổng quan về thể loại này, không đủ để
.

.
Trong văn học Việt Nam, số lượng các sáng tác từ
. Vì vậy, việc
nghiên cứu thể loạ

.
ề

Về bài từ đầu tiên và tác giả của nó: sư Khng Việt” (Tạp chí Văn học,
số 6 - 1974) [120

[28

n
.
, vấn đề văn bản tác phẩ

ợc các nhà nghiên

cứu tiếp tục triển khai. Với bài “Về bài Vương lang quy từ - Khảo sát và giải mã văn
bản” (Tạp chí Văn học, số 1 - 1995) tác giả Nguyễn Đăng Na lưu ý độc giả về “luật
phá cách”, đến “sóng dao động” của cấu trúc thể loại từ [69]. Nếu như Hoàng Văn
Lâu cho điệu Nguyễn lang quy khơng có biến thể thì Nguyễn Đăng Na khảo sát các
bài từ cùng điệu trong Toàn Tống từ và tìm thấy hai biến thể của điệu từ này. Trên
cơ sở mơ hình hóa hai biến thể trên, tác giả xét khả năng tăng giảm số chữ ở các câu,
từ đó đi đến xác lập một văn bản mà ơng cho là hợp lý, văn bản này nghiêng theo
văn bản bài từ được ghi trong Đại Việt sử kí tồn thư. Bài viết của tác giả Nguyễn
Đăng Na công phu, biện giải sắc bén, song có một số điể

trước, nhưng số lượng chưa thật lớ
hàng mấy trăm điệu, không thể kể xiế

, đặc

“phát triển có đến
.

11


biệt là sự biện giải về chính thể và biến thể và sự khái quát của tác giả trên cơ sở 2
bài được coi là biến thể của từ điệu Nguyễn lang quy, từ đó đi đến khái quát về
ọi là “sóng dao động” của từ. Lê Mạnh Thát trong phần

“Khuông Việt với công tác ngoại giao” (trong sách Lịch sử Phật giáo Việt Nam từ
Lý Nam Đế (544) đến Lý Thái Tơng, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 2001) xác định
tên điệu của bài từ là Nguyễn lang quy [101]. Tác giả dựa vào từ luật để hiệu chỉnh
một số câu chữ, lấy Thiền uyển tập anh làm nền, lại tham khảo Đại Việt sử kí tồn
thư để đưa ra một văn bản mà ông cho là khả thủ. Trong bài viết, tác giả
ẳng định “vị trí có một không hai trong lịch sử ngoại giao và văn học dân
tộc”của bài từ [101, tr.452].
Nghiên cứu văn bản bài từ trên cịn có bài viết “Bài từ Ngọc lang quy của
Khuông Việt đại sư (933-1011) và vấn đề văn bản học” của Alexandre Lê (Thời đại
số 6 - 2002). Tác giả bài viết sau khi khảo sát bốn dị bản gồm: Đại Việt sử kí tồn
thư, Thiền uyển tập anh, Việt sử tiêu án và Lịch triều hiến chương loại chí, tiến
hành một số thao tác như hiệu chỉnh về niêm luật, về ngữ nghĩa, ngôn từ... cuối
cùng cũng đưa ra một văn bản khảo đính mà tác giả cho là hợp lý [59]. Trước
Alexandre Lê, đã có ít nhất 4 tác giả tiến hành khảo đính văn bản bài từ, bốn văn
bản họ đưa ra khơng hồn tồn giống nhau, tất nhiên cũng không giống văn bản mà
Alexandre Lê xác lập.
, trong bài “Về bài từ Ngọc lang quy của Khng
Việt” (Tạp chí Hán Nơm số 5 - 2005), Nguyễn Đình Phức dựa vào sử liệu Việt Nam
và Trung Quốc khẳng định niên đại bài từ của Ngô Chân Lưu vào năm Thiên Phúc
thứ 8 (987) là chuẩn xác. Niên đại theo Thiền uyển tập anh (Thiên Phúc thứ 7) là
nhầm lẫn [82]. Tác giả tiếp tục biện giải về mấy chữ “Ngọc lang quy” như Hoàng
Văn Lâu đã có lần đặt ra [67], cho ba chữ “Vương lang quy 王郎歸” ở bản Thiền
uyển tập anh thời Tự Đức, chữ “Vương 王” trong cụm từ này do chữ “ngọc 玉” bị
thợ khắc làm mất đi một dấu chấ

12


” hay “

(

, song tác giả bài viết còn đặt vấn đề thể
Ngô Chân Lưu là từ

ẩm của

ầ
.

. Trên Nghiên cứu Văn học, số

ở lại bài từ

Nguyễn lang quy của Khng Việt đại sư Ngơ Chân Lưu dưới góc nhìn từ sử
, chúng tôi
: 1. Niên đại, 2. Thể loại, 3.
Tên tác phẩm, 4. Số chữ [6, tr.103-116]
. Trên Tạp chí Hán Nơm số 1, năm
ếu tố nữ trong bài từ điệu Nguyễn lang

2010, chúng tôi
quy của Khuông Việt đạ

i

.

Người viết

Khuông Việt, số 10, tháng 5 - 2010,
chúng tôi

ữ và cách lập ý trong bài từ điệu Nguyễn lang

quy của Khuông Việt đạ
th

[15].

Trên

13


ăng “
trong
? Tuy nhiên, trong
ư

. Trong
Nam

.

.
Sau

năm 1982, trong phần “Tìm hiểu nhà thơ Đào Tấn”, sách Các nhà thơ cổ điển Việt
Nam (tập II, Nxb. Văn học, H.1982), Xuân Diệu dành 25 trang để viết về bộ phận

sáng tác từ trong tập Mộng Mai từ lục

, tác giả cho rằng

“Đào Tấn làm từ, như là ghi lại nhật kí tâm hồn”, hai cảm hứng chính trong từ của
ơng là “Thậm cảm hưng vong việc nước nhà” và nỗi buồn thân thế [35, tr.375-377]...
Phần viết về từ Đào Tấn của Xuân Diệu có nhiều trang tinh tế
; nhãn quan về từ của ông cơ hồ được “bứng trồng”

14


, do vậy tuy thấy được một số nét độc đáo của từ so vớ

từ

ấy đặc trưng vốn có của thể loại.
Với nhan đề “Đào Tấn một nhà viết từ khúc lỗi lạc” (
ả Đỗ

số

-

ẽ đi sâu nghiên cứu các tác bài “từ khúc”

của Đào Tấn, từ đó làm rõ cái “lỗi lạc” của tác giả
ẩm

tác giả không hề

ết

của Đào Tấn, chỉ

ế

ệc làm từ
ấ

ể loại này, như vậ

ông đã vượt qua được “cái khó” trên, vì thế kết luận đưa ra rằ

ột

nhà từ khúc lỗi lạc” [51, tr.41]. Cách chứng minh của tác giả bài viế

.

4

, chúng tôi tiến hành khảo cứu văn bản
, phát hiện bài từ điệu Nhất lạc sách

toàn bộ 60 tác phẩm từ trong
trong

thực chất chỉ là chép nguyên vẹn nửa trên (thượng phiến) bài

từ cùng điệu của Chu Bang Ngạn (周邦彥, 1057-1121) đời Tống, đồng thời cũng
đính chính những sai lầm về từ điệu, từ đề các bài từ trong từ tập và chỉnh lí một số
sai sót khác về văn bản [33, tr.471-477]. C

, trên
m

trong

, “Vấn đề văn bản học của một số bài từ Đào Tấn”, Văn học (Tạp chí tiếng Việt xuất bản ở
Cali, Mỹ), số 203, 204, tháng 3, 4. 2003.
4

15


, nhưng chưa triệt để bằng nghiên cứu do
2 năm, đồng thời cũng

chúng tôi

, trên Nghiên
cứu Văn học số 9 năm 2009, chúng tôi tiến thêm một bước trong việc giám định văn
bản Mộng Mai từ lục. Trong bài “Sự thực nào cho Mộng Mai từ lục”, chúng tôi đã
chỉ

Mộng Mai từ lục vốn chỉ là các bài chép tác phẩm từ

của các tác giả Trung Quốc từ thời Tống đến thờ

, 13 tác

ẩm đích thực của Đào Tấn, 8 tác phẩm khơng có

phẩ

yếu tố nào khả dĩ có thể khẳng định chắc chắn là tác phẩm của Đào Tấn, nhưng nhất
thời chưa thấy chúng xuất hiện trong bất cứ tài liệu nào khác ngoài Mộng Mai từ
ạm coi” chúng là tác phẩm của Đào Tấn, chờ khảo cứu thêm,

lục

và 1 bài tồn nghi là tác phẩm của từ gia Cung Tường Lân (龔翔麟) thời Thanh [12,
tr.69-78].

bản học, trên
3 (106) năm 2011, chúng tơi

, tương đương 71,6%)

(
-

, có thể thấy ngay 17 bài cịn lại trong
khơng phải bài nào cũng có thể n tâm về mặt tác quyề

.
, chúng tơi
: “Về Nguyễn Húc và bộ Cưu đài thi tập hiện cịn” (Tạp chí
Nghiên cứu Văn học, số

-

16


(湯傳楹

-

,

Hoa viên kì ngộ - gốc gác và sáng tân” (Tạp chí Nghiên
cứu Văn học, số 9 năm 2007), người viết

(國色天香

(吳敬所
trong

hương

Cổ điệu ngâm từ

không phải từ tập của Việt Nam” (Tạp chí Hán Nơm, số 3 năm 2007), chúng tơi
trong
ột số hiện tượng bất ổn trong văn
bản Lưu Hương kí” (Nghiên cứu Văn học, số 11, năm 2008), chúng tôi
trong
.

chúng tôi cũng đã công bố một số kết quả nghiên cứu
[18, tr.61-76], v.v...
1.1.2.1. Những nghiên cứu ở Việt Nam
“Từ Trung Hoa và ảnh

Trên Tạp chí Hán Nơm số

hưởng của nó ở Việt Nam”. Trong bài viết này, tác giả mới chỉ đưa ra một vài thông
tin sơ giản về thể từ ở Trung Hoa; phần viết về “ảnh hưởng của nó ở Việt Nam”
cũng chỉ dừng lại ở mức độ mô tả rất phổ thông, đơn giản và rời rạc, chứng tỏ đối
với vấn đề

ả chưa dụng công khảo cứu, về cơ bản, bài viết thu thập một số

thông tin từ các sách đã in trướ
mơ tả có tính tổng hợ

ệ thố
.

17

ể đưa đến cho độc giả một sự


Trên Tạp chí Văn học số 9 - 2004, Trần Ngọc Vương và Đinh Thanh Hiế
bài “Từ - một chủng loại văn học ít được biết tới”, trình bày khái quát về từ sử
Trung Quốc từ khi hình thành đến thời cận đại, cung cấp cho độc giả một số tri thức
cần thiết về thể loại từ đồng thời còn đưa ra “những đề nghị về việc nghiên cứu từ ở
Việt Nam”, xem đó như là “giả thiết cơng tác”, ngõ hầu có thể từ đó đi sâu nghiên

cứu thể loại này trong văn học dân tộc.
. Trong bài “Thể loại từ Trung Quốc du nhập vào Việt Nam
và ảnh hưởng của nó đối với văn học bản địa” (Tạp chí Hán Nơm, số 5 - 2005),
thơng qua việc khảo sát nguồn tư liệu Hán Nôm, thống kê tác giả, tác phẩm từ
ọa một bức tranh tổng thể về sáng tác từ ở Việt Nam. Sau nhiều
năm sưu tầm, góp nhặ -

- bài viết trình hiện cho độc giả

một bảng thống kê các tác giả, tác phẩm từ ở Việt Nam, phân làm 3 giai đoạn với số
lượng các bài từ gồm 220 bài, 120 điệu từ khác nhau [74, tr.12-23]. Tuy nhiên
thống kê củ
. Các tác giả quan trọng có sáng tác từ như Phùng Khắc
Khoan, Nguyễ

.v... hồn tồn vắng bóng trong

bảng thống kê này. T

ờng hợp nhầm lẫn về tác giả và tác phẩm, thống

kê của Trần Nghĩa

12 tác giả,

162 bài từ. Mặ

đi sâu nghiên cứu “thể loại từ của Trung Quốc du nhập vào Việt Nam và ảnh hưởng
của nó đến văn học bản đị

ề bài viết, song trên tinh thần cơ bản,

có thể khẳng định đây là bài viết thể hiện công phu, sự chú tâm của tác giả
từ của các tác giả Việt Nam nằm rải rác trong kho sách
Hán Nôm, bước đầu giúp người đọc mường tượng về vị trí của thể loại này trong
lịch sử văn học dân tộc.
ội thảo quốc tế Văn học Việt Nam trong bối cảnh giao
lưu văn hóa khu vực và quốc tế (Vietnamese Literature in the Regional and
International Context of Cultural Exchanges), tổ chức tại Hà Nội tháng 11 năm
2006, chúng tôi

ự tiếp nhận thể loại từ ở Việt Nam - khảo sát từ

18


thời tự chủ cho đến hết thờ
,

4 năm 2007 mang tên

,

chúng tôi

),
ột số nét cơ bản về thể loại từ ở
Việt Nam” (Tạp chí Hán Nơm, số 4, năm 2009), chúng tơi đã trình bày

(

chúng tơi
ể loại từ ở Việt Nam từ thế kỉ X đến hết thế kỉ
XVIII” đăng trên Nghiên cứu và Phát triển số
, người viết
.
ừ
Nam
,
các kết quả nghiên cứu chúng tôi đã công bố
(何仟年

ổng hợ
.

1.1.2.2. Những nghiên cứu ở nƣớc ngoài

19


. Năm 2004, trên
(蔣國學
“

[196

ề thể loại từ ở

, tư liệu về thể loại từ ở Việt Nam

đều là dẫn theo người khác, riêng giai đoạn trung đại chỉ dựa vào Việt Nam văn học

sử (Quân sự nghị văn xuất bản xã, Bắc Kinh, 2001) của Vu Tạ Chiếu (于謝照) nên
chỉ kể ra được 04 tác giả, gồm Ngô Chân Lưu, Phạm Thái, Trương Quỳnh Như và
Miên Thẩm. Tác giả hẳn cũng không biết rằng Trương Quỳnh Như sở dĩ được coi là
tác giả từ chỉ là do suy diễn từ truyện thơ Nơm Sơ kính tân trang của Phạm Thái mà
ra. Tuy Sơ kính tân trang giàu yếu tố tự truyện, song khơng thể tin tất cả những tình
tiết trong tác phẩm này là sự thực. Do vậy, nếu cẩn trọng thì về danh nghĩa tác giả
những bài từ trong tác phẩm này vẫn phải quy về Phạm Thái. Ngoài 4 bài từ viết
bằng chữ Nơm trong Sơ kính tân trang, Phạm Thái khơng có tác phẩm từ nào khác.
Do đó, Tưởng Quốc Học sai lầm khi tin vào Vu Tạ Chiếu mà cho là “Sau khi truyền
vào Việt Nam, chỉ có một số ít thi nhân cổ điển như Phạm Thái, Trương Quỳnh
Như… dùng chữ Hán để làm từ” [196, tr.100]. Trong điều kiện tư liệu hạn hẹp, họ
Tưởng chỉ có thể tin vào nhận định của Vu Tạ Chiếu, rằng “tại Việt Nam, từ nhân
thực sự e là chỉ có một mình Miên Thẩm” [196, tr.100], từ đó triển khai ý tưởng
tồn bài,

bất cập là điều khơng thể tránh khỏi.
(何仟年)
-

(

) [213, tr

20

-


quy
của tác giả tuy

có chi tiết hơn Tưởng Quốc học song vẫn rất phi

.

Thiên Niên dựa vào bộ Việt Nam Hán Nôm văn

hiến mục lục đề yếu (越南漢喃文獻目錄提要) của Vương Tiểu Thuẫn (王小盾)
xuất bản tại Đài Loan, thống kê được 7 tác giả

với 129 bài

,

t
3 năm. Điều cầ

kê

Thiên Niên từng phê phán về những nhầm lẫn học thuật xung quanh sự xuất hiện
của từ

, song trong bảng thống kê củ

, do khơng xác định đúng

về thể loại nên vẫn có nhầm lẫn, đó là trường hợp 10 bài điệu Trúc chi từ trong
Lương Khê thi thảo, vốn chỉ là thơ cận thể, không phải từ

1 tác

phẩm trong Việt hành ngâm thảo của Nhữ
ỉ là thơ trường đoản cú. Do đó, trừ đi những nhầm lẫn trên, thống kê
của Hà Thiên Niên chỉ còn 5 tác giả với 111 bài từ.
điền từ của các tác giả
.

21