Tư tưởng chính trị của huỳnh thúc kháng và ý nghĩa lịch sử của nó

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI


NGUYỄN HỮU SƠN

TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ
CỦA HUỲNH THÚC KHÁNG VÀ Ý NGHĨA
LỊCH SỬ CỦA NÓ

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI - 2018


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI


NGUYỄN HỮU SƠN

TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ
CỦA HUỲNH THÚC KHÁNG VÀ Ý NGHĨA
LỊCH SỬ CỦA NÓ

Ngành: Triết học
Mã số: 92.29.001

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. PGS.TS. Trương Văn Chung
2. TS. Phạm Đào Thịnh

HÀ NỘI - 2018


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.
Những kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung
thực, khách quan và chưa từng được bảo vệ ở bất kỳ học vị nào.
Tôi xin cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện
luận án đã được cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này
đều được chỉ rõ nguồn gốc.

Tác giả luận án

Nguyễn Hữu Sơn


MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU......................................................................................................1
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN
ĐỀ TÀI..................................................................................................................... 6
1.1. NHỮNG NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN VỀ ĐIỀU KIỆN, TIỀN ĐỀ VÀ QUÁ
TRÌNH HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC
KHÁNG................................................................................................................. 6
1.2. NHỮNG NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN VỀ NỘI DUNG, ĐẶC ĐIỂM TƯ

TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC KHÁNG.......................................14
1.3. NHỮNG NGHIÊN CỨU ĐÁNH GIÁ LIÊN QUAN VỀ GIÁ TRỊ, HẠN
CHẾ VÀ Ý NGHĨA LỊCH SỬ TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC
KHÁNG...............................................................................................................17
TIỂU KẾT CHƯƠNG 1........................................................................................22
CHƯƠNG 2. NHỮNG ĐIỀU KIỆN, TIỀN ĐỀ VÀ QUÁ TRÌNH HÌNH
THÀNH TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC KHÁNG................24
2.1. NHỮNG ĐIỀU KIỆN HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA
HUỲNH THÚC KHÁNG....................................................................................24
2.1.1. Bối cảnh thời đại từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX.......................25
2.1.2. Xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX nửa đầu thế kỷ XX............................29
2.2. NHỮNG TIỀN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHẨM CHẤT CÁ NHÂN GÓP PHẦN
HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC KHÁNG........36
2.2.1. Chủ nghĩa yêu nước Việt Nam................................................................37
2.2.2. Tư tưởng Nho giáo..................................................................................40
2.2.3. Tư tưởng Canh tân và Tân thư................................................................43
2.2.4. Phẩm chất cá nhân..................................................................................46
2.3. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH, CHUYỂN BIẾN TRONG TƯ TƯỞNG
CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC KHÁNG......................................................49
2.3.1. Thời kỳ hình thành tư tưởng chính trị yêu nước thân dân theo tư tưởng
Nho giáo của Huỳnh Thúc Kháng (từ 1884 đến 1904).....................................50


2.3.2. Thời kỳ chuyển biến từ tư tưởng Nho giáo sang tư tưởng dân chủ tư sản
(từ 1904 đến 1945)............................................................................................51
2.3.3. Thời kỳ chuyển biến tư tưởng chính trị từ lập trường dân chủ tư sản tiếp
cận với tư tưởng cách mạng của Hồ Chí Minh (từ 1945 đến 1947)..................60
TIỂU KẾT CHƯƠNG 2........................................................................................62
CHƯƠNG 3. NỘI DUNG VÀ ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN TRONG TƯ TƯỞNG
CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC KHÁNG......................................................65

3.1. NỘI DUNG TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC KHÁNG......65
3.1.1. Phê phán tư tưởng tôn quân quyền..........................................................66
3.1.2. Tư tưởng về mục đích chính trị và phương pháp đấu tranh cách mạng...73
3.1.3. Tư tưởng về giai cấp, đấu tranh giai cấp và đảng chính trị......................87
3.1.4. Tư tưởng về xây dựng chính thể nhà nước, về dân chủ...........................93
3.1.5. Tư tưởng về đại đoàn kết dân tộc..........................................................102
3.2. ĐẶC ĐIỂM TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC KHÁNG....107
3.2.1. Tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng gắn liền với quá trình chuyển
biến của tư tưởng chính trị Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX...........108
3.2.2. Chủ nghĩa yêu nước là sợi chỉ đỏ xuyên suốt trong tư tưởng chính trị của
Huỳnh Thúc Kháng.........................................................................................113
3.2.3. Sự kết hợp hài hòa giữa hai khuynh hướng cách mạng của Phan Châu
Trinh và Phan Bội Châu..................................................................................115
TIỂU KẾT CHƯƠNG 3......................................................................................119
CHƯƠNG 4. GIÁ TRỊ, HẠN CHẾ VÀ Ý NGHĨA LỊCH SỬ TƯ TƯỞNG
CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC KHÁNG....................................................121
4.1. GIÁ TRỊ VÀ HẠN CHẾ TRONG TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH
THÚC KHÁNG.................................................................................................121
4.1.1. Giá trị tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng.................................122
4.1.2. Hạn chế tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng..............................130
4.2. Ý NGHĨA LỊCH SỬ TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC
KHÁNG.............................................................................................................137
4.2.1. Ý nghĩa về nhận thức............................................................................138


4.2.2. Ý nghĩa về thực tiễn..............................................................................142
TIỂU KẾT CHƯƠNG 4......................................................................................149
KẾT LUẬN..........................................................................................................152
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................156
DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ

CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN..................................................167
PHỤ LỤC BIÊN NIÊN TIỂU SỬ HUỲNH THÚC KHÁNG...............................168


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do lựa chọn đề tài
Huỳnh Thúc Kháng là một trong những nhân vật lịch sử đặc biệt của dân tộc
Việt Nam thuộc giai đoạn lịch sử cuối thế kỷ XIX nửa đầu thế kỷ XX. Về mặt lý
luận, Huỳnh Thúc Kháng là người yêu nước có quá trình chuyển đổi từ tư tưởng
Nho giáo phong kiến sang lập trường dân chủ tư sản ôn hòa, tiến đến tư tưởng dân
tộc cách mạng theo Hồ Chí Minh.
Huỳnh Thúc Kháng là người tham gia đấu tranh cách mạng dưới nhiều hình
thức như: đấu tranh nghị trường, ra báo Tiếng Dân để tuyên truyền yêu nước, “thức
tỉnh” quần chúng nhân dân xây dựng đời sống mới với ý nghĩa nhất định trước sự
kiểm soát chặt chẽ của nhà cầm quyền thực dân Pháp. Có những thời điểm, ở Trung
Kỳ, ông là một trong những người hoạt động tích cực trên nghị trường của Viện
Dân biểu cũng như trên mặt báo Tiếng Dân nhằm đấu tranh yêu nước một cách
công khai, hợp pháp. Tuy còn có những hạn chế nhất định nhưng tư tưởng của
Huỳnh Thúc Kháng thể hiện thông qua ngòi bút tuyên truyền trên báo chí đã góp
phần vào sự phát triển tư duy lý luận chung của dân tộc Việt Nam giai đoạn nửa đầu
thế kỷ XX.
Ở Trung Kỳ, trước Huỳnh Thúc Kháng chưa có ai là người yêu nước hoạt
động cách mạng công khai xây dựng một tờ báo riêng (tờ Tiếng Dân) để tuyên
truyền tinh thần yêu nước, tư tưởng đổi mới đất nước và kêu gọi quần chúng nhân
dân xây dựng đời sống mới, nâng cao nhận thức về các mặt văn hóa, xã hội.
Cho đến hiện nay, Huỳnh Thúc Kháng là một trong những nhân vật lịch sử
có không ít những cuộc hội thảo, tranh luận về cuộc đời, sự nghiệp, tư tưởng của
ông. Qua những đóng góp của Huỳnh Thúc Kháng về tư tưởng, có thể nói, ông là
một trong những nhà tư tưởng, nhà báo, nhà văn hóa lớn của Trung Kỳ nói riêng và
của cả dân tộc Việt Nam nói chung nửa đầu thế kỷ XX.

Huỳnh Thúc Kháng xuất thân trong một gia đình nông dân có truyền thống
Nho học, quê ở Thạnh Bình, Tiên Cảnh, Tiên Phước, tỉnh Quảng Nam. Từ nhỏ, ông
đã nổi tiếng thông minh, văn hay chữ tốt; sớm đọc nhiều Tân thư, chịu ảnh hưởng
1


của tư tưởng Canh tân nên năm 29 tuổi (1904) mặc dù đỗ tiến sĩ nhưng không ra
làm quan. Từ đó, ông bắt đầu học chữ Quốc ngữ, ông cùng Trần Quý Cáp và Phan
Châu Trinh phát động phong trào Duy Tân trong quần chúng nhân dân ở Trung Kỳ
với chủ trương “khai trí, trị sanh”. Năm 1908, sau vụ chống thuế của nhân dân
Trung Kỳ mà Quảng Nam là điểm khởi phát, Huỳnh Thúc Kháng bị bắt rồi bị đày ở
Côn Đảo đến năm 1921 mới được trả tự do. Ra tù, ông tiếp tục các hoạt động yêu
nước theo cách của mình, vẫn khước từ chính quyền thực dân, không ra làm quan.
Cuối năm 1925, ông và một số người bạn ứng cử Viện Dân biểu Trung Kỳ và
trúng cử rồi được bầu làm Viện trưởng. Nhận thức được “tên là Nhân dân đại biểu,
mà thật là một quan trường mới” [139, 251], ông đã từ chức cuối năm 1928. Sau khi
rời khỏi Viện Dân biểu Trung kỳ, Huỳnh Thúc Kháng ra tờ báo Tiếng Dân làm công
cụ để đấu tranh đòi các quyền tự do, dân chủ. Hoạt động liên tục từ năm 1927 đến
năm 1943, báo Tiếng Dân đã ra được 1766 số, trở thành tờ báo lâu năm nhất phản
ánh những sự kiện lịch sử diễn ra ở Trung kỳ, đồng thời là nơi tập hợp tiếng nói của
các lực lượng có tinh thần dân tộc dân chủ trong tầng lớp trí thức tiểu tư sản miền
Trung trong cuộc đấu tranh đòi độc lập, dân chủ ở Việt Nam trong nửa đầu thế kỷ
XX, như lời của Cố Tổng Bí thư Trường Chinh tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc
(tháng 7-1948) khi ngợi ca về 16 năm hoạt động sôi nổi, đầy ắp hào khí cách mạng
của tờ báo Tiếng Dân: “Thét Tiếng Dân giữa kinh thành Huế”.
Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng
hòa ra đời như một luồng sinh khí mới làm chuyển biến trong nhận thức và hành
động của Huỳnh Thúc Kháng. Ông đã nhận lời tham gia Chính phủ cách mạng liên
hiệp. Đó không chỉ là thời khắc có ý nghĩa bước ngoặt, mà còn là biểu hiện sinh
động tư tưởng của nhà chí sĩ yêu nước. Vì vậy, nghiên cứu và tìm hiểu cuộc đời,

hoạt động, tư tưởng của Huỳnh Thúc Kháng đồng thời chúng ta có thể hiểu biết
thêm về Phan Châu Trinh, người mà ông chịu ảnh hưởng ít nhiều của tư tưởng dân
chủ tư sản ôn hòa trong các hoạt động yêu nước ở Trung Kỳ và về Hồ Chí Minh,
người mà ông cho rằng “được người tri kỷ”.
Huỳnh Thúc Kháng bắt đầu làm Bộ trưởng Bộ Nội vụ trong Chính phủ chính
thức của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vào ngày 4/3/1946, đảm nhiệm vị trí
2


Quyền Chủ tịch Chính phủ theo Sắc lệnh số 82 ngày 29/5/1946 do Chủ tịch Hồ Chí
Minh ký, cho đến ngày 21/10/1946, khi Hồ Chí Minh về nước. Sau đó, ông lại tiếp
tục được tái nhiệm giữ chức Bộ trưởng Bộ Nội vụ trong Chính phủ mới thành lập
vào tháng 11-1946. Để mở rộng hơn nữa khối đại đoàn kết dân tộc nhằm tăng
cường lực lượng bảo vệ thành quả cách mạng, Hội Liên hiệp quốc dân Việt Nam
được thành lập, Huỳnh Thúc Kháng, một trong những sáng lập viên được bầu làm
Hội trưởng, Chủ tịch Hồ Chí Minh làm Hội trưởng danh dự. Với tư cách là một
trong những bậc trí thức lớn tham gia vào hoạt động của chính quyền cách mạng,
Huỳnh Thúc Kháng đã rất coi trọng sự thống nhất, đoàn kết toàn dân tộc, ông rất ý
thức vai trò uy tín của mình đối với sự tập hợp đoàn kết quốc dân, đồng bào vì sự
nghiệp chung của dân tộc.
Trong diễn đàn tư tưởng, có thể nói Huỳnh Thúc Kháng là một trong những
hiện tượng khá nổi bật ở Trung Kỳ nửa đầu thế kỷ XX. Ông đã có những đóng góp
về các phương diện văn hóa, chính trị, giáo dục và xã hội. Những quan điểm, tư
tưởng của ông phản ánh quá trình chuyển biến từ hệ tư tưởng Nho giáo phong kiến
sang dân chủ tư sản và tiến đến tư tưởng dân tộc cách mạng của Hồ Chí Minh, góp
phần quyết định đến vận mệnh của dân tộc và đất nước.
Hiện nay, khi nghiên cứu về tư tưởng của Huỳnh Thúc Kháng, vẫn còn có
không ít những tranh luận dưới những góc độ khác nhau như Huỳnh Thúc Kháng là
chí sĩ yêu nước hay là nhà cách mạng dân tộc, hay ông chỉ là nhà tư tưởng thông
qua các hoạt động thực tiễn để truyền bá những quan điểm mới, hoặc là nhà báo và

thực chất tư tưởng của ông thuộc hệ tư tưởng nào, v.v.. Luận án của tác giả nghiên
cứu về “Tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng và ý nghĩa lịch sử của nó” sẽ
góp phần làm sáng tỏ thêm những vấn đề tranh luận nêu trên cũng như cung cấp
một hệ thống quan điểm, tư tưởng về chính trị của Huỳnh Thúc Kháng.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
Mục đích nghiên cứu
Luận án làm rõ nội dung, đặc điểm cơ bản trong tư tưởng chính trị của
Huỳnh Thúc Kháng. Trên cơ sở đó, tác giả rút ra những giá trị, hạn chế và ý nghĩa
lịch sử tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng.
3


Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt mục đích trên, luận án cần thực hiện nhiệm vụ sau:
- Tìm hiểu những điều kiện kinh tế - xã hội, tiền đề lý luận gắn với quá trình
hình thành tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng;
- Nội dung và đặc điểm cơ bản tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng;
- Từ nội dung và đặc điểm trên rút ra giá trị, hạn chế và ý nghĩa lịch sử tư
tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: những quan điểm, tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc
Kháng
Giới hạn phạm vi nghiên cứu: giai đoạn lịch sử Việt Nam từ cuối thế kỷ XIX
đến nửa đầu thế kỷ XX (1947).
4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
Tác giả thực hiện luận án trên cơ sở thế giới quan và phương pháp luận của
Chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm chính trị của Đảng
Cộng sản Việt Nam.
Bên cạnh đó, trong quá trình nghiên cứu, tác giả sử dụng hệ thống các
phương pháp khác như:

- Phương pháp lịch sử - logic;
- Phương pháp phân tích – tổng hợp;
- Phương pháp văn bản học;
- Phương pháp hệ thống – cấu trúc;
- Phương pháp so sánh.
Tác giả tiếp cận vấn đề nghiên cứu dưới góc độ triết học chính trị và triết học
lịch sử nhằm làm rõ các nội dung mà mục đích và nhiệm vụ đề tài đã nêu.
5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
Ý nghĩa khoa học
Luận án hệ thống hóa những nội dung, đặc điểm cơ bản trong tư tưởng chính
trị của Huỳnh Thúc Kháng góp phần làm rõ thêm nội dung của lịch sử tư tưởng
chính trị Việt Nam nói chung và tư tưởng chính trị Việt Nam đầu thế kỷ XX nói
4


riêng. Qua đó, tác giả rút ra ý nghĩa lịch sử tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc
Kháng.
Ý nghĩa thực tiễn
Luận án được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu và giảng
dạy lịch sử tư tưởng Việt Nam giai đoạn đầu thế kỷ XX tại các trường Đại học –
Cao đẳng, các cơ quan nghiên cứu chính trị, cơ quan chuyên môn của Đảng và Nhà
nước.
6. Những điểm mới, kết quả nghiên cứu của luận án
Điểm mới và cũng là kết quả của luận án là: làm sáng tỏ nội dung, đặc điểm
và giá trị, hạn chế cũng như ý nghĩa lịch sử tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc
Kháng giai đoạn đầu thế kỷ XX.
7. Cấu trúc luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận án gồm:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài;
Chương 2: Những điều kiện, tiền đề và quá trình hình thành tư tưởng chính

trị của Huỳnh Thúc Kháng;
Chương 3: Nội dung và đặc điểm cơ bản tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc
Kháng;
Chương 4: Giá trị, hạn chế và ý nghĩa lịch sử tư tưởng chính trị của Huỳnh
Thúc Kháng;
Kết luận.

5


CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN
ĐỀ TÀI
Huỳnh Thúc Kháng là một trong những nhà cách mạng dân chủ tiêu biểu của
phong trào yêu nước Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Cuộc đời và sự nghiệp của ông
đã được rất nhiều nhà khoa học, học giả quan tâm nghiên cứu. Trong quá trình tìm
hiểu về tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng, tác giả của luận án nhận thấy đã
có các hướng nghiên cứu liên quan đến đề tài như sau:
1.1. NHỮNG NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN VỀ ĐIỀU KIỆN, TIỀN ĐỀ VÀ
QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC
KHÁNG
Việt Nam giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX có những diễn biến đặc
biệt về tình hình chính trị - xã hội và kinh tế. Khi nghiên cứu tư tưởng chính trị Việt
Nam và tư tưởng của Huỳnh Thúc Kháng giai đoạn đầu thế kỷ XX, các nhà khoa
học đã tập trung chủ yếu vào các nội dung như:
Tác giả Nguyễn Q. Thắng đã nghiên cứu về các nhà tư tưởng cuối thế kỷ
XIX đầu thế kỷ XX như Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh, Nguyễn An Ninh, …
trong đó có quyển Huỳnh Thúc Kháng: tác phẩm (Nhà xuất thành phố Hồ Chí
Minh, năm 1992). Đây là tập hợp chưa đầy đủ một số tác phẩm của Huỳnh Thúc
Kháng. Vào các năm 2001, 2006 tác giả tiếp tục xuất bản Huỳnh Thúc Kháng: Con
người và Thơ văn (1876 – 1947) với những bổ sung đánh giá về con người Huỳnh

Thúc Kháng, chủ yếu ở lĩnh vực thơ văn của ông. Bên cạnh đó, tác giả còn có quyển
Phong trào Duy Tân – các khuôn mặt tiêu biểu (Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội,
2006) trình bày về nguyên nhân, nguồn gốc, tiến trình hoạt động và kết quả, cũng
như ý nghĩa phong trào đổi mới tư duy của các nhà Nho yêu nước tiến bộ tiêu biểu
như Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Lương Văn Can, Huỳnh Thúc Kháng,
Nguyễn An Ninh ...Nhìn chung, tác giả Nguyễn Q. Thắng mới chỉ dừng lại ở chỗ hệ
thống hóa tư liệu, tập hợp một số những tác phẩm chủ yếu nổi bật của Huỳnh Thúc
Kháng mà chưa có những đánh giá, phân tích cụ thể về sự hình thành quan điểm,

6


nhận thức chính trị và sự phát triển tư tưởng của ông trong quá trình hoạt động đấu
tranh cách mạng yêu nước.
Trong công trình nghiên cứu về Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam – từ
thế kỷ XIX đến Cách mạng Tháng Tám (Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội,
1997) của Giáo sư Trần Văn Giàu, ở tập II về Hệ ý thức Tư sản và sự bất lực của nó
trước các nhiệm vụ lịch sử, ông đã phân tích và đánh giá toàn diện về bối cảnh lịch
sử, điều kiện tiền đề lý luận, kinh tế - xã hội với vai trò quan trọng nhằm từng bước
xóa bỏ ý thức hệ Nho giáo, tiến tới việc xây dựng một ý thức hệ mới – tư tưởng dân
chủ tư sản. Tuy nhiên, ý thức hệ tư sản bước đầu hình thành đó đã không thể giải
quyết được những yêu cầu đặt ra của nhiệm vụ lịch sử là giải phóng dân tộc, chống
xâm lược và đánh đổ nền thống trị chuyên chế phong kiến ngàn năm. Tác giả Trần
Văn Giàu đã có những nhận định và đánh giá về quá trình chuyển biến ý thức hệ tư
tưởng của các bậc sĩ phu yêu nước tiến bộ như Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh,
Nguyễn An Ninh, Huỳnh Thúc Kháng khi từ bỏ “cái cũ” để chuyển sang “cái mới”.
Dù là tích cực, tiến bộ so với điều kiện hoàn cảnh lịch sử khi đó nhưng ý thức hệ tư
sản của các nhà tư tưởng vẫn bị bó hẹp trong một khuôn khổ chật hẹp mơ hồ, không
vững vàng về mặt lý luận bởi “tư tưởng tư sản không có giai cấp tư sản bản xứ”.
Tác giả mới chỉ điểm qua ngắn gọn về vai trò của Huỳnh Thúc Kháng ở góc độ phê

phán tư tưởng cách mạng “cải lương” của ông mà chưa đi sâu làm rõ về quá trình
hình thành, chuyển biến trong tư tưởng, đồng thời cũng chưa luận giải, làm rõ về
quan điểm “cải lương” của các nhà tư tưởng. Trong luận án này sẽ làm sáng tỏ tính
hệ thống về tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng xuyên suốt quá trình đấu
tranh, hoạt động yêu nước của ông. Từ đó chỉ ra những biến đổi trong tư tưởng của
Huỳnh Thúc Kháng gắn liền với thực tiễn cách mạng Việt Nam.
Trong quyển Lịch sử Việt Nam – từ nguồn gốc đến thế kỷ XIX (Nhà xuất bản
Văn hóa – Thông tin, Hà Nội, 2002), Giáo sư Đào Duy Anh đã có những đóng góp
không nhỏ vào việc ghi chép và phổ biến lịch sử dân tộc thông qua các sự kiện mà
từ đó góp phần vào hệ thống các giá trị văn hóa, tư tưởng của Việt Nam. Ông đã
phân tích sâu sắc về thời kỳ suy vong của nhà nước phong kiến từ nửa cuối thế kỷ
XIX cùng với sự du nhập của tư bản Pháp và sự chuyển biến tư tưởng của những
7


nhà Nho đương thời về chính trị - giáo dục - kinh tế - tài chính - xã hội - võ bị ngoại giao với mục đích là canh tân đất nước, từng bước thoát khỏi ngoại xâm. Đây
là cơ sở quan trọng giúp cho tác giả của luận án có thể nhìn nhận tương đối toàn
diện về bối cảnh lịch sử Việt Nam cuối thế kỷ XIX để từ đó đánh giá những ảnh
hưởng đối với sự hình thành tư tưởng của Huỳnh Thúc Kháng.
Các Giáo sư Trương Hữu Quýnh, Giáo sư Đinh Xuân Lâm và Phó giáo sư,
Tiến sĩ Lê Mậu Hãn trong bộ ba tập Đại cương Lịch sử Việt Nam, ở tập 2 (Nhà xuất
bản Giáo dục, Hà Nội, 2003) đã có những phân tích, đánh giá một cách tương đối
toàn diện về đời sống kinh tế - xã hội – văn hóa…, đặc biệt là những dấu ấn giá trị
tư tưởng của các bậc sĩ phu yêu nước, các nhà tư tưởng Việt Nam nửa cuối thế kỷ
XIX đầu thế kỷ XX thông qua các phong trào yêu nước như Đông Du, Duy Tân,
Đông Kinh Nghĩa Thục…gắn với các tên tuổi Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh,
Huỳnh Thúc Kháng, Trần Quý Cáp, Lương Văn Can… Từ góc độ lịch sử, các tác
giả nhận định về tư tưởng, đường lối cứu nước, tinh thần cách mạng của các nhà tư
tưởng tuy còn có những hạn chế nhất định nhưng đã có đóng góp rất lớn vào sự
nghiệp đấu tranh cách mạng của nhân dân Việt Nam trong những ngày đầu tiếp cận

với khu vực và phương Tây về con đường cách mạng, giải phóng dân tộc. Tuy
nhiên, do đây là công trình thuần túy về lịch sử với các sự kiện mang tính tổng hợp
nên các tác giả chưa có điều kiện đi sâu vào một nhân vật lịch sử cụ thể như Huỳnh
Thúc Kháng. Vì vậy, trong luận án này tác giả sẽ đi sâu vào những vấn đề lịch sử
của Huỳnh Thúc Kháng nhằm khắc họa rõ nét tư tưởng chính trị của ông.
Giáo sư Vũ Dương Ninh và các tác giả trong quyển Phong trào cải cách ở
một số nước Đông Á giữa thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX (Nhà xuất bản Đại học Quốc gia
Hà Nội, 2004) đã xem xét xu thế phát triển trong thời đại chủ nghĩa tư bản đang mở
rộng quy mô thế giới, cách ứng xử của chính quyền các quốc gia phương Đông và
những hệ quả của nó. Nhiều cố gắng tìm kiếm con đường cải cách bằng những ý
tưởng canh tân qua Nguyễn Lộ Trạch, Phạm Phú Thứ, Nguyễn Trường Tộ, Bùi
Viện… cuối thế kỷ XIX cho đến phong trào Đông Du, Đông Kinh Nghĩa Thục của
Phan Bội Châu, Lương Văn Can… và xu hướng dân chủ, dân quyền, duy tân của
Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng, Trần Quý Cáp… đầu thế kỷ XX đều không
8


trở thành hiện thực. Tác giả tuy khắc họa rõ nét về những nhân vật của các phong
trào Đông Du, Duy Tân hội…nhưng chưa làm rõ cơ sở, quá trình hình thành tư
tưởng chính trị, nhất là đối với nhân vật Huỳnh Thúc Kháng qua thực tiễn của
phong trào Duy Tân. Vì vậy đây là một trong những nhiệm vụ của luận án.
Vào tháng 11 năm 2005 tại Hà Nội, Đại học Quốc gia Hà Nội và Ủy ban
Quốc gia UNESCO Việt Nam phối hợp tổ chức Hội thảo Khoa học Quốc tế với chủ
đề Tư tưởng triết học Việt Nam trong bối cảnh du nhập các tư tưởng Đông – Tây
nửa đầu thế kỷ XX đã thu hút được sự quan tâm, tham gia đông đảo của các nhà
khoa học trong và ngoài nước ở nhiều lĩnh vực nghiên cứu có liên quan như Triết
học, Chính trị, Lịch sử, Văn hóa… Tiến sĩ Trịnh Trí Thức và Tiến sĩ Nguyễn Vũ
Hảo đã chủ biên tập hợp nội dung của hội thảo xuất bản thành tập kỷ yếu (Nhà xuất
bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2006) gồm ba phần: (1) Tư tưởng triết học Việt
Nam đầu thế kỷ XX – phương pháp tiếp cận; (2) Sự du nhập các trào lưu tư tưởng

phương Đông vào Việt Nam và ảnh hưởng của nó đến tư tưởng triết học Việt Nam
đầu thế kỷ XX; (3) Sự du nhập các trào lưu tư tưởng phương Tây vào Việt Nam và
ảnh hưởng của chúng đến tư tưởng triết học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Trong
đó, các nhà khoa học đã có những bài tham luận nghiên cứu có liên quan đến giai
đoạn nghiên cứu tư tưởng chính trị cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX mà cụ thể là
Thạc sĩ Trần Thị Hạnh với bài viết Tư tưởng yêu nước theo khuynh hướng duy tân
của Huỳnh Thúc Kháng - đã khái quát những quan điểm, tư tưởng chính trị của
Huỳnh Thúc Kháng trong quá trình hoạt động yêu nước, bên cạnh những cái mới,
cấp tiến thì vẫn còn những hạn chế của ông ít nhiều của cốt cách một nhà Nho
phong kiến.v..v.. Tuy nhiên bài viết của tác giả Trần Thị Hạnh mới chỉ dừng lại ở
những khái quát về Huỳnh Thúc Kháng với tư cách là người kết nối giữa các quan
điểm đấu tranh yêu nước của Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh trong một chừng
mực nào đó mà chưa có những đánh giá về quá trình hình thành và chuyển biến tư
tưởng chính trị của ông với những đặc điểm riêng biệt.
Quyển Bước chuyển tư tưởng Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX (2005)
do tác giả Trương Văn Chung – Doãn Chính đồng chủ biên với sự tham gia của tập
thể các nhà khoa học, giảng viên của Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn
9


TP. Hồ Chí Minh đã giới thiệu những tư tưởng tiêu biểu của giai đoạn lịch sử quan
trọng này. Bằng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, các tác
giả đã đi sâu vào phân tích các sự kiện, bối cảnh lịch sử - chính trị, các điều kiện
khách quan và chủ quan của xã hội Việt Nam tác động đến các nhân vật tiêu biểu
như: Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Nguyễn An Ninh, Nguyễn Ái Quốc. Từ đó,
lý giải một cách logic những chuyển biến tư tưởng canh tân, thúc đẩy xã hội và
những hạn chế lịch sử qua những phong trào yêu nước như Đông Du, Đông Kinh
Nghĩa Thục, vận động Duy Tân, Việt Nam Quang Phục hội, … Các tác giả chưa có
đề cập đến nhân vật Huỳnh Thúc Kháng với tư cách là người đóng góp quan trọng
trong quá trình chuyển biến tư tưởng kết nối giữa tư tưởng Phan Bội Châu với Phan

Châu Trinh và tiến tới tiếp cận với tư tưởng dân tộc cách mạng của Hồ Chí Minh
sau này. Do đó, luận án này cần phải làm đầy đủ, hệ thống hóa quá trình chuyển
biến tư tưởng đó nhằm góp phần bổ sung thêm những quan điểm, tư tưởng chính trị
cho giai đoạn lịch sử có tính bước ngoặc, ý thức hệ dân tộc chuyển từ tư tưởng Nho
giáo phong kiến sang hệ tư tưởng mới.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Khắc Thuần trong quyển Tiến trình văn hóa Việt
Nam từ khởi thủy đến thế kỷ XIX (Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 2007) trình bày
về sự phát triển, biến đổi văn hóa trên lĩnh vực tư tưởng Việt Nam xuyên suốt trong
dòng chảy lịch sử như là một phần của hệ thống văn hóa Việt thông qua các nhà tư
tưởng yêu nước thế kỷ XVIII đến thế kỷ XIX, đặc biệt là những thay đổi về ý thức
hệ từ phong kiến Nho giáo sang dân chủ tư sản qua việc tiếp thu những giá trị của
phương Tây từ Trung Quốc, Nhật Bản và Pháp. Mặc dù vậy, cách trình bày của
công trình mới chỉ dừng lại ở góc độ lịch sử văn hóa, tác giả chưa đi sâu vào những
nhân vật cụ thể với sự đóng góp ở góc độ về tư tưởng văn hóa của họ trước bối cảnh
thay đổi của điều kiện xã hội. Bên cạnh việc làm rõ các nội dung và đặc điểm cơ
bản của tư tưởng chính trị, luận án cũng góp phần hệ thống hóa giá trị tư tưởng của
Huỳnh Thúc Kháng ở các lĩnh vực văn hóa, giáo dục và đời sống xã hội.
Trong công trình nghiên cứu về Quá trình chuyển biến tư tưởng chính trị
Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX – Qua các nhân vật tiêu biểu (Nhà xuất bản
Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2007) của tác giả Phó Giáo sư, Tiến sĩ Doãn Chính và
10


Thạc sĩ Phạm Đào Thịnh đã trình bày những tiền đề và quá trình chuyển biến tư
tưởng chính trị Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Tác giả đã chỉ ra những
nội dung và đặc điểm cơ bản của quá trình chuyển biến tư tưởng chính trị ở Phan
Bội Châu, Phan Châu Trinh và Nguyễn An Ninh. Đây là giai đoạn các phong trào
yêu nước dưới ngọn cờ trung quân ái quốc và tư tưởng Nho giáo lần lượt bị thất bại.
Một bộ phận sĩ phu yêu nước chịu ảnh hưởng của các cuộc cách mạng Minh Trị
(Nhật Bản), cách mạng Tân Hợi (Trung Quốc) và Cách mạng tháng Mười (Nga), đã

nhận rõ những hạn chế về tư tưởng của các nhân sĩ lớp trước, đồng thời tìm một
hướng đi mới cho con đường cứu nước theo khuynh hướng dân chủ tư sản. Các tác
giả chưa dành nhiều sự quan tâm đến nhân vật Huỳnh Thúc Kháng nên chưa làm rõ
được những tác động tư tưởng và mối quan hệ giữa Huỳnh Thúc Kháng với các
nhân vật khác trong tiến trình lịch sử.
Từ góc nhìn văn hóa, tác giả Đỗ Thị Minh Thúy và Nguyễn Hồng Sơn có
công trình về Phong trào Duy Tân với sự chuyển biến của văn hóa Việt Nam đầu
thế kỷ XX (Nhà xuất bản Từ điển Bách Khoa và Viện Văn hóa, Hà Nội, 2010) đề
cập đến: tiền đề kinh tế, chính trị xã hội dẫn đến sự xuất hiện của phong trào Duy
Tân, vị trí của nó trong văn hóa Việt Nam hiện đại; các lĩnh vực hoạt động chính
của phong trào; và những yếu nhân của phong trào. Phong trào Duy Tân được tiến
hành bởi các nhà Nho cấp tiến, những người đứng hai chân – một chân đứng trong
xã hội phong kiến truyền thống, bảo thủ và lạc hậu, một chân bước qua xã hội mới
đang dần hình thành trước những tác động của những điều kiện bên ngoài và bên
trong đất nước. Bên cạnh những cải cách, đổi mới mang tính cách mạng, sợi dây
quá khứ hiện lên một cách rõ nét thì các tác giả chưa có sự đánh giá những chuyển
biến nhận thức văn hóa trong tư tưởng của Huỳnh Thúc Kháng thông qua các hoạt
động chính trị yêu nước công khai trên nghị trường và trên báo chí.
Trong quyển Phong trào yêu nước cách mạng đầu thế kỷ XX – Nhân vật và
Sự kiện (Nhà xuất bản Lao động, Hà Nội, 2012) là một tập hợp các bài viết của
Giáo sư Đinh Xuân Lâm và Phó Giáo sư Chương Thâu về giai đoạn lịch sử đặc biệt
đầu thế kỷ XX - thời kỳ chuyển biến của điều kiện hoàn cảnh lịch sử - xã hội và sự
tiếp biến tư tưởng chính trị của các nhà yêu nước từ tư tưởng Nho giáo sang lập
11


trường dân chủ tư sản. Trong đó, nổi bật vai trò của một bộ phận văn thân sĩ phu
yêu nước trên nền tảng tinh thần yêu nước mãnh liệt vượt qua những hạn chế vốn có
của nguồn gốc xuất thân để bước đầu tiếp cận tư tưởng thời đại mới vận dụng vào
công cuộc giải phóng dân tộc: Phan Châu Trinh, Phan Bội Châu, Nguyễn Thành,

Lương Văn Can, Nguyễn Quyền, Thái Phiên, Trần Cao Vân, Lương Ngọc Quyến,
Huỳnh Thúc Kháng, v.v.. Tuy nhiên, các tác giả chỉ dành phần lớn tập trung vào
những nhân vật như Phan Châu Trinh, Phan Bội Châu mà chưa có đánh giá nhìn
nhận một cách toàn diện về quá trình hình thành, chuyển biến tư tưởng với sự đóng
góp không nhỏ của Huỳnh Thúc Kháng (mặc dù phạm vi và tầm ảnh hưởng của ông
trong hoạt động yêu nước chủ yếu ở khu vực Trung kỳ). Luận án này góp phần làm
rõ nét hơn vai trò của Huỳnh Thúc Kháng trong sự chuyển biến tư tưởng chung của
các trí thức dân tộc.
Tác giả Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Minh Tường với giáo trình sau đại học
Lịch sử tư tưởng phương Đông và Việt Nam (Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà
Nội, 2012) đã có những khái quát và hệ thống hóa tư tưởng của Trung Quốc, Ấn
Độ, Ả rập và Việt Nam nhằm phục vụ cho quá trình đào tạo học viên Cao học và
Nghiên cứu sinh tại Học viện Khoa học xã hội. Mặc dù ở mỗi khu vực và thời kỳ
lịch sử tác giả đều có những khái quát về bối cảnh, điều kiện lịch sử - xã hội với tư
cách là cơ sở cho sự hình thành những quan điểm, tư tưởng nhưng khi đề cập đến tư
tưởng chính trị Việt Nam về dân chủ tư sản qua những dòng tiêu biểu như Phan Bội
Châu, Phan Châu Trinh, Phan Văn Trường… đầu thế kỷ XX tác giả chưa có đánh
giá về sự ảnh hưởng, tác động của hoàn cảnh đối với quá trình hình thành tư tưởng
của Huỳnh Thúc Kháng. Do đó, luận án này cần làm rõ hơn về vị trí, vai trò của
nhân vật lịch sử Huỳnh Thúc Kháng trong dòng chảy chung các nhà tư tưởng ấy.
Trong quyển Lịch sử tư tưởng chính trị - xã hội Việt Nam thời kỳ Lê –
Nguyễn (Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2013) Giáo sư Lê Văn Quán đã
trình bày về những biến đổi sâu sắc trong đời sống kinh tế, chính trị, tư tưởng, xã
hội ở Việt Nam từ thế kỷ XV đến cuối thế kỷ XIX. Trên cơ sở những biến đổi xã hội
đó, tác giả đã hệ thống hóa những quan điểm, tư tưởng chính trị - xã hội chủ đạo
thời kỳ phong kiến Lê Sơ cho đến triều đại cuối cùng của nền thống trị phong kiến
12


Việt Nam – nhà Nguyễn. Nội dung công trình nghiên cứu được chia làm hai phần:

(1) lịch sử tư tưởng chính trị - xã hội triều Lê Sơ và (2) lịch sử tư tưởng chính trị xã hội triều Nguyễn. Ở phần thứ hai tác giả đã khái lược tư tưởng chính trị - xã hội
cơ bản triều Nguyễn trước và sau khi thực dân Pháp bắt đầu tiến hành xâm lược,
triều đình phong kiến dần suy vong. Mặc dù tác giả đã có những trình bày, phân tích
và đánh giá về bối cảnh thời đại và sự chuyển đổi của xã hội Việt Nam nửa cuối thế
kỷ XIX nhưng chưa làm rõ ảnh hưởng của nó đối với thế hệ các nhà tư tưởng yêu
nước sau này, trong đó có Huỳnh Thúc Kháng.
Bên cạnh đó, năm 2013 Phó Giáo sư, Tiến sĩ Doãn Chính xuất bản công trình
nghiên cứu chuyên biệt về Lịch sử tư tưởng Triết học Việt Nam từ thời kỳ dựng
nước đến đầu thế kỷ XX (Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2013). Tác giả
đã trình bày một cách hệ thống và cơ bản lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam qua
năm thời kỳ gắn với điều kiện lịch sử, kinh tế, chính trị - xã hội và văn hóa của dân
tộc. Trong đó, thời kỳ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, tác giả đã làm rõ được những
thay đổi có tính chất là điều kiện, tiền đề tác động, ảnh hưởng đến các nhà tư tưởng
như Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Nguyễn An Ninh…, nhưng chưa đề cập đến
nhân vật Huỳnh Thúc Kháng một cách chi tiết. Luận án sẽ góp phần khắc họa rõ
những quan điểm, tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng đứng từ góc độ triết
học.
Những nghiên cứu trên đã có đóng góp nhất định về điều kiện, cơ sở lịch sử
– xã hội, tiền đề cho sự hình thành các quan điểm, tư tưởng ở Việt Nam giai đoạn
cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Các nhà khoa học đã góp phần quan trọng vào việc
hệ thống hóa những điều kiện, tiền đề kinh tế - xã hội quy định đối với tư tưởng
Việt Nam qua từng giai đoạn. Mặt khác, tư tưởng chính trị Việt Nam cuối thế kỷ
XIX đầu thế kỷ XX chủ yếu tập trung trên hai mặt: đấu tranh chống thực dân Pháp
xâm lược với tinh thần yêu nước và tinh thần canh tân dân tộc chống lại nền Hán
học cổ hủ, bảo thủ, tiếp thu văn minh tiến bộ phương Tây với các giá trị về dân chủ,
dân quyền. Trên cơ sở đó, các công trình nghiên cứu đã góp phần quan trọng cho
việc nhận thức về tư tưởng chính trị, gợi mở nhiều vấn đề mới cần được quan tâm
và tiếp tục nghiên cứu, phát triển thêm. Đó là nguồn tài liệu phong phú, có giá trị
13

cao, để luận án kế thừa, chọn lọc, hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu tư tưởng chính
trị của Huỳnh Thúc Kháng.
1.2. NHỮNG NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN VỀ NỘI DUNG, ĐẶC ĐIỂM TƯ
TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC KHÁNG
Giai đoạn lịch sử nửa cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX của Việt Nam nổi lên
những vấn đề về dân tộc và dân quyền. Những sĩ phu, nhà Nho yêu nước tiến bộ đã
có những trăn trở trong tư tưởng và tìm tòi đổi mới tư duy, từ bỏ trung quân nhưng
vẫn ái quốc với khát vọng xây dựng một xã hội mới, một đất nước mới không có kẻ
thù xâm lược. Điều này đã được một số nhà nghiên cứu tập trung làm rõ:
Tác giả Chương Thâu đã nghiên cứu và sưu tầm, hệ thống hóa những tác
phẩm, bài viết của Huỳnh Thúc Kháng thành các công trình tiêu biểu như: quyển
Thơ văn Huỳnh Thúc Kháng (Nhà xuất bản Đà Nẵng, 1989), quyển Huỳnh Thúc
Kháng - Tuyển tập (cùng tác giả Phạm Ngô Minh của nhà xuất bản Đà Nẵng, 2012)
là một công trình tập hợp công phu, khá đầy đủ về sự nghiệp và trước tác của Mính
Viên Huỳnh Thúc Kháng. Công trình thể hiện di sản đa dạng, phong phú của nhà
cách mạng trong các lĩnh vực văn chương, báo chí, sử học, dịch thuật và trước tác
mà ông đã thực hiện trong sự nghiệp của mình. Bên cạnh phần giới thiệu mạch lạc,
các tác giả đã sưu tầm, sao lục trên 200 bài báo, hàng trăm bài thơ, bài phú, câu đối
và nhiều chuyên đề, dịch phẩm từng đăng trên báo Tiếng Dân, một số báo chí
đương thời, và từ các trước tác của Huỳnh Thúc Kháng. Đây là một công trình có ý
nghĩa quan trọng cho những nhà nghiên cứu có được hệ thống nguồn tư liệu cụ thể
trong việc đánh giá khái quát nội dung tư tưởng của Huỳnh Thúc Kháng chứ chưa
phải là một nghiên cứu về quá trình chuyển biến tư tưởng chính trị của ông.
Trong công trình Lịch sử báo Tiếng Dân (Nhà xuất bản Đà Nẵng, 1992) tác
giả Nguyễn Thành đã hệ thống chuỗi sự kiện lịch sử về quá trình hình thành, phát
triển cho đến khi bị đình bản của tờ báo do Huỳnh Thúc Kháng sáng lập, kiêm chủ
bút. Tài liệu đã cung cấp những thông tin hết sức có giá trị về các mối quan hệ giữa
Huỳnh Thúc Kháng với những bậc đàn anh và đồng sự như Phan Bội Châu, Phan
Châu Trinh, Trần Đình Phiên, Lê Nhiếp, Đào Duy Anh, Nguyễn Xương Thái, Võ

Nguyên Giáp … trong quá trình ra đời tờ báo cũng như đấu tranh với chính quyền
14


thực dân trên lĩnh vực báo chí. Tuy nhiên, tác giả mới chỉ dừng lại ở một lát cắt về
cuộc đời hoạt động của Huỳnh Thúc Kháng khi làm báo Tiếng Dân mà chưa đánh
giá được toàn diện quá trình hình thành và phát triển tư tưởng của ông trước khi làm
báo và sau khi báo đóng cửa. Luận án cần xác định vai trò, ý nghĩa của tờ báo Tiếng
Dân trong chuỗi hoạt động đấu tranh yêu nước của Huỳnh Thúc Kháng góp phần
hình thành nên tư duy lý luận về chính trị với những nội dung và đặc điểm chính
yếu của nó.
Luận án Tiến sĩ của tác giả Phạm Đào Thịnh với đề tài Bước chuyển tư tưởng
chính trị Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX – giá trị và bài học lịch sử (tại
Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh năm 2009)
đã phân tích bối cảnh lịch sử với những yếu tố tác động của thời đại và những điều
kiện bên trong thúc đẩy quá trình chuyển biến tư tưởng Việt Nam cuối thế kỷ XIX
đầu thế kỷ XX. Đó là bước chuyển từ ý thức hệ phong kiến Nho giáo từng bước
chuyển dần sang ý thức hệ dân chủ tư sản mang đặc trưng của Việt Nam. Qua đó,
luận án đã nêu lên quá trình hình thành với nội dung và đặc điểm cơ bản của bước
chuyển tư tưởng chính trị trong thời kỳ này thông qua những nhà tư tưởng tiêu biểu
Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Nguyễn An Ninh và Huỳnh Thúc Kháng. Từ đó,
tác giả chỉ ra những giá trị của bước chuyển tư tưởng chính trị trước những yêu cầu
của điều kiện hoàn cảnh lịch sử và những hạn chế nhất định trong tiến trình thực
hiện để rút ra được những bài học lịch sử đối với công cuộc đổi mới ở Việt Nam
hiện nay. Tuy nhiên, nhân vật Huỳnh Thúc Kháng chưa được tác giả Phạm Đào
Thịnh bóc tách ra khỏi hệ thống những nhà tư tưởng có bước chuyển đặc biệt vượt
lên khỏi những nhà tư tưởng tiêu biểu cùng thời như Phan Bội Châu, Phan Châu
Trinh và Nguyễn An Ninh để tiến tới tiếp cận với tư tưởng dân tộc cách mạng của
Hồ Chí Minh.
Tác giả Trần Thị Hạnh với công trình luận văn Thạc sĩ Triết học về Tư tưởng

yêu nước của Huỳnh Thúc Kháng (2002) đã có những đóng góp nhất định khi
nghiên cứu tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng nhưng mới chỉ dừng lại trong
một phạm vi hẹp ở giai đoạn khi ông làm chủ bút tờ báo Tiếng Dân. Do đó, tác giả
Trần Thị Hạnh chưa có những đánh giá một cách hệ thống toàn diện về tư tưởng
15


chính trị của Huỳnh Thúc Kháng xuyên suốt quá trình đấu tranh hoạt động yêu
nước. Tiếp sau đó, ở công trình luận án Tiến sĩ với đề tài Quá trình chuyển biến tư
tưởng của Nho sĩ Việt Nam trong 30 năm đầu thế kỷ XX (tại Trường Đại học Khoa
học xã hội và Nhân văn Hà Nội năm 2012), tác giả Trần Thị Hạnh đã khái quát
những điều kiện, tiền đề cho sự chuyển biến tư tưởng của Nho sĩ Việt Nam trong 30
năm đầu của thế kỷ XX. Từ đó, tác giả chỉ ra khuynh hướng tư tưởng dân chủ tư sản
mà các nhà Nho tiến hành đổi mới tư tưởng. Từ chỗ đổi mới tư duy, chuyển biến về
tư tưởng từ ý thức hệ phong kiến sang dân chủ tư sản, các nhà Nho cũng từng bước
thay đổi phương thức hoạt động từ đấu tranh bạo động sang những hoạt động thực
tiễn với mong muốn cải biến xã hội Việt Nam góp phần vào việc cứu nước trước
ngoại xâm trên nhiều lĩnh vực quân sự, ngoại giao, chính trị, văn hóa, xã hội… Mặc
dù sự chuyển biến tư tưởng của các nhà Nho có nhiều giá trị tiến bộ và ý nghĩa tích
cực nhưng tác giả luận án cho rằng dù là bạo động hay cải cách ôn hòa thì các nhà
Nho đã không nhận ra được gốc rễ là vấn đề kinh tế - xã hội, không nhận thức được
đến cùng vấn đề giai cấp, bản chất của chủ nghĩa thực dân, đế quốc đang thống trị
Việt Nam lúc bấy giờ. Tác giả cũng chưa đi vào phân tích đánh giá cụ thể đối với
nhân vật Huỳnh Thúc Kháng về nội dung sự chuyển biến trong tư tưởng cũng như
những đặc điểm vừa mang tính phổ biến với những nhà tư tưởng cùng thời vừa thể
hiện tính đặc thù vượt qua được những giới hạn của thời đại, hoàn cảnh lịch sử
mang tính tiêu biểu trong số những nhà tư tưởng tiêu biểu của thời kỳ này. Vì vậy,
trong luận án sẽ tập trung làm rõ hơn và đầy đủ hơn những nội dung và đặc điểm cơ
bản của tư tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng trong quá trình lịch sử.
Như vậy, các công trình khoa học đã nghiên cứu khá sâu sắc với nhiều góc

nhìn về tư tưởng triết học, chính trị ở các nhà tư tưởng khác nhau như Phan Châu
Trinh, Phan Bội Châu, Nguyễn An Ninh, Huỳnh Thúc Kháng, …. trong giai đoạn
cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Tuy nhiên, việc nghiên cứu cụ thể về nội dung tư
tưởng chính trị của Huỳnh Thúc Kháng vẫn chưa có tác giả nào đi sâu và hệ thống
hóa toàn diện với tư cách là một mắt khâu quan trọng của bước chuyển tư tưởng
trong tiến trình phát triển của lịch sử tư tưởng nói riêng và lịch sử Việt Nam nói
chung.
16


1.3. NHỮNG NGHIÊN CỨU ĐÁNH GIÁ LIÊN QUAN VỀ GIÁ TRỊ, HẠN
CHẾ VÀ Ý NGHĨA LỊCH SỬ TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA HUỲNH THÚC
KHÁNG
Việc công bố các nghiên cứu đánh giá về Huỳnh Thúc Kháng nói riêng và
các nhà tư tưởng yêu nước cùng thời với ông nói chung đã được thực hiện từ những
năm cuối thế kỷ XX cho đến nay, trong đó có thể điểm qua một số các công trình
như sau:
Công trình Kỷ yếu Hội thảo Khoa học về Phan Châu Trinh và Huỳnh Thúc
Kháng do Sở Khoa học, Công nghệ và Môi trường tỉnh Quảng Nam – Đà Nẵng tổ
chức vào tháng 9 năm 1992 (Nhà xuất bản Đà Nẵng, 1993) đã thu hút sự quan tâm
của đông đảo các nhà khoa học trên nhiều lĩnh vực lịch sử, tư tưởng, chính trị, văn
hóa, giáo dục … Hội thảo đã có những phân tích, đánh giá nhiều mặt về quá trình
hoạt động yêu nước của Phan Châu Trinh và Huỳnh Thúc Kháng. Một sự tiệm cận
tương đồng trong đánh giá tư tưởng của hai ông về dân chủ, tuy cùng hoạt động
trong phong trào yêu nước đặc biệt là tư tưởng Duy Tân nhưng giữa hai ông vẫn có
những khác biệt rất cơ bản. Tuy nhiên, giới nghiên cứu ít nhiều vẫn còn “ưu ái”
trong nghiên cứu về Phan Châu Trinh mà phần nào chưa đào sâu về nhân vật Huỳnh
Thúc Kháng (trong tổng số 32 báo cáo tham luận tại Hội thảo, chỉ có 05 báo cáo
tham luận trình bày nghiên cứu về Huỳnh Thúc Kháng) với những bước chuyển
biến trong tư tưởng trước những tác động của điều kiện hoàn cảnh lịch sử - xã hội

trong và ngoài nước. Tại thời điểm đó, sự quan tâm của giới nghiên cứu vẫn chưa
nhiều đối với nhân vật Huỳnh Thúc Kháng, nhất là nghiên cứu về những nội dung,
đặc điểm tư tưởng của ông.
Hai mươi năm sau kể từ ngày tổ chức Hội thảo Khoa học về Phan Châu
Trinh và Huỳnh Thúc Kháng do Sở Khoa học, Công nghệ và Môi trường tỉnh Quảng
Nam – Đà Nẵng tổ chức vào tháng 9 năm 1992, Ủy ban Nhân dân tỉnh Quảng Nam
phối hợp với Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam tổ chức một hội thảo riêng về Thân
thế và Sự nghiệp cụ Huỳnh Thúc Kháng (1876 – 1947) tổ chức vào tháng 4 năm
2012 (Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Đà Nẵng, năm 2012) nhằm góp phần vào
việc đánh giá và làm sáng tỏ hơn những đóng góp, công lao của ông đối với lịch sử
17


dân tộc. Hội thảo thu hút sự tham gia đông đảo các nhà khoa học với khoảng 80 bài
viết, báo cáo, tham luận nghiên cứu về Huỳnh Thúc Kháng trên nhiều mặt văn hóa,
kinh tế, chính trị, tư tưởng, giáo dục… Qua đó, hội thảo góp phần rất lớn vào việc
nghiên cứu về Huỳnh Thúc Kháng với tư cách là một nhà yêu nước, một nhà Nho sĩ phu của chế độ phong kiến Việt Nam đang suy tàn, đổi mới tư duy tiếp cận với
văn minh phương Tây, hoạt động cải cách chấn hưng dân tộc và tiến tới bước theo
con đường cách mạng do Hồ Chí Minh khới xướng, lãnh đạo. Tuy nhiên, những báo
cáo được tập hợp trong hội thảo chỉ thuần tuý mang tính khái quát chung về một số
mặt, lĩnh vực của Huỳnh Thúc Kháng mà chưa có sự tập trung nghiên cứu, đánh giá
một cách toàn diện về những giá trị, hạn chế cũng như ý nghĩa lịch sử tư tưởng
chính trị của Huỳnh Thúc Kháng.
Năm 2016, nhân kỷ niệm 140 ngày sinh của Huỳnh Thúc Kháng, hội thảo
khoa học về “Huỳnh Thúc Kháng với Cách mạng Việt Nam và quê hương Quảng
Nam” do Ban Tuyên Giáo Trung ương, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh
và Tỉnh ủy Quảng Nam tổ chức thực sự là dấu ấn đối với xã hội. Hội thảo đã thu hút
được sự quan tâm nghiên cứu, đánh giá và phân tích ở nhiều góc độ, khía cạnh và
sâu sắc ở nhiều lĩnh vực xoay quanh cuộc đời, sự nghiệp và tư tưởng của Huỳnh
Thúc Kháng. Các báo cáo tham luận trong hội thảo đã đi sâu phân tích, xác định các

nhân tố: Quê hương, gia đình, dòng họ, dân tộc, thời đại và những phẩm chất cá
nhân tác động sâu sắc đến việc hình thành nhân cách, con người, con đường, chí
hướng cứu nước, cuộc đời của Huỳnh Thúc Kháng. Nêu bật những đóng góp và vai
trò của Huỳnh Thúc Kháng với cách mạng Việt Nam trên nhiều lĩnh vực, các tham
luận khẳng định: Huỳnh Thúc Kháng là nhà yêu nước nhiệt thành đã dành cả cuộc
đời cho sự nghiệp đấu tranh giành độc lập dân tộc. Tài năng lãnh đạo của Huỳnh
Thúc Kháng thể hiện xuyên suốt từ khi tham gia lãnh đạo phong trào Duy Tân, Viện
Dân biểu Trung Kỳ và đặc biệt nổi bật khi ông tham gia chính quyền cách mạng,
đảm nhận cương vị Quyền Chủ tịch nước trong thời gian Chủ tịch Hồ Chí Minh đi
Pháp. Huỳnh Thúc Kháng còn là nhà hoạt động văn hóa xuất sắc, thể hiện trên
nhiều lĩnh vực văn học, báo chí, giáo dục...; là tấm gương đạo đức trong sáng, cao
cả, hiến dâng trọn đời cho sự nghiệp cách mạng của dân tộc, hạnh phúc của nhân
18


dân. Các nghiên cứu đã nhấn mạnh, tư tưởng, nhân cách cao đẹp của Huỳnh Thúc
Kháng có ý nghĩa to lớn đối với công cuộc đổi mới hiện nay. Cuộc đời hoạt động
cách mạng và nhân cách cao đẹp, tài năng đức độ của ông là tấm gương sáng để các
thế hệ con cháu hôm nay và mai sau học tập và noi theo. Kỷ yếu hội thảo do nhà
xuất bản Chính trị Quốc gia, Sự thật ấn hành (2016) là một tập tài liệu rất có giá trị
về mặt khoa học để tác giả luận án có thể tham khảo và kế thừa những nội dung có
liên quan mà đã được các nhà khoa học nghiên cứu, xây dựng, phát triển nhằm bổ
sung vào luận án. Tuy nhiên, các tham luận trong hội thảo khoa học vẫn còn tản
mạn, chỉ dừng lại ở những lát cắt mà chưa có sự hệ thống một cách toàn diện về tư
tưởng của ông cũng như đánh giá vai trò, ý nghĩa lịch sử tư tưởng chính trị của ông
đối với hiện thực.
Tác giả Trần Thị Hạnh trong bài báo: “Quá trình chuyển biến tư tưởng ở
Huỳnh Thúc Kháng” (Tạp chí Triết học, số 10 (185) 2006, tr 56-63), đã khái quát
quá trình hình thành và chuyển đổi ý thức hệ của Huỳnh Thúc Kháng từ Nho giáo
phong kiến sang dân chủ tư sản và đích đến kết thúc bằng sự tham gia vào chính

quyền cách mạng của Hồ Chí Minh, đánh dấu một bước chuyển hoàn chỉnh ở chủ
nghĩa dân tộc tiến bộ, tiếp cận với tư tưởng vô sản. Tác giả đánh giá về tư tưởng của
Huỳnh Thúc Kháng tựa như một gạch nối giữa các ý thức hệ trong bối cảnh đất
nước khủng hoảng về đường lối tư tưởng cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, mà chất
kết dính là tư tưởng và hành động vì dân, vì nước của các nhà cách mạng yêu nước
Việt Nam. Mặt khác, tác giả cũng nghiên cứu Huỳnh Thúc Kháng trong mối dây
liên hệ với nhà tư tưởng yêu nước có cùng quan điểm trong phong trào Duy Tân là
Trần Quý Cáp, trong các bài viết “Tư tưởng duy tân của Trần Quý Cáp” (Tạp chí
Khoa học, Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, tập 24, số 4,
2008) và “Trần Quý Cáp – nhà tư tưởng theo khuynh hướng duy tân” (Tạp chí Triết
học, số 12 (211), tháng 12 năm 2008). Tuy nhiên, tác giả Trần Thị Hạnh chưa đánh
giá đầy đủ để có thể thấy rõ được giá trị, ý nghĩa lịch sử tư tưởng chính trị của
Huỳnh Thúc Kháng với những biến chuyển của hoàn cảnh lịch sử mà mới chỉ dừng
lại ở việc mô tả quá trình hoạt động của ông ở khía cạnh sự kiện lịch sử.

19