Giá trị nhân văn từ truyện cổ tích tấm cám

Giá trị nhân văn từ truyện cổ tích Tấm Cám
Truyện cổ tích dân gian do quần chúng nhân dân sáng tác nhằm phản ánh những sự
kiện, sự việc xảy ra trong cuộc sống hằng ngày, trong cộng đồng xã hội. Đồng thời,
truyện cổ tích cũng phản ánh, gửi gắm, bộc lộ những ước mơ, nguyện vọng của
người xưa về một xã hội tốt đẹp, một cuộc sống ấm no, hạnh phúc…
Truyện cổ tích là những sáng tác ngắn, dung lượng vừa đủ để lý giải vấn đề. Do
tính chất truyền miệng nên truyện cổ tích thường có kết cấu đơn giản, nội dung dễ
hiểu và nhiều dị bản tùy theo mỗi vùng miền khác nhau.
Xét về góc độ văn hóa, truyện cổ tích mang dấu tích văn hóa của một thời đã qua
và dấu tích ấy được ẩn giấu đằng sau những chi tiết, cốt truyện, những sự kiện xảy
ra trong quá trình diễn biến câu chuyện.
Trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, có rất nhiều “mảnh vỡ của dấu tích văn
hóa” còn lưu lại đến ngày nay. Nó liên quan đến tín ngưỡng, phong tục, tập quán
sinh hoạt của cộng đồng người Việt thời xa xưa mà ngày nay chỉ còn trong tâm
thức. Một trong những truyện cổ tích tiêu biểu ấy là truyện cổ tích “Tấm Cám” mà
chúng ta sẽ cùng xem xét, nhận định ở các góc độ về khát vọng hạnh phúc, công
bằng của người lao động ngày xưa.
Nội dung truyện cổ tích phản ánh quan niệm của người xưa “Ở hiền gặp lành” và
“Ác giả ác báo”. Trong ca dao, người bình dân xưa nhắc nhở “Ngày xưa quả báo
thì chầy/ Ngày nay quả báo thấy ngay nhãn tiền”. Câu chuyen co tich“Tấm Cám”
còn mang mang ý nghĩa giáo dục con người: sống phải làm điều thiện, điều lành,
chớ làm điều ác nhân thất đức.
Nhưng cũng có ý kiến cho rằng: do ảnh hưởng của giáo lý nhà Phật nên truyện cổ
tích “Tấm Cám” đã đưa ra chứng minh các kiếp luân hồi của con người và răn dạy
chúng sinh “làm lành lánh dữ”… Các dấu tích tín ngưỡng, văn hóa sẽ còn được lý
giải ở nhiều góc độ khác nhau trên cơ sở nghiên cứu liên ngành vì chỉ có sự kết
hợp nhiều ngành nghiên cứu thì mới tìm ra được những lý giải thuyết phục nhất,
khoa học nhất. Một khi có nhiều ý kiến khác nhau về một chi tiết, một hành động
của nhân vật trong truyên cổ tích dân gian thì đó là điều bình thường. Vấn đề đặt
ra là chúng ta lý giải theo hướng nào, tiếp cận tác phẩm bằng phương pháp nào và

các yếu tố đó được kết hợp ra sao để có nhận định khách quan, đúng bản chất sự
kiện, sự việc…
Khi tiếp cận tác phẩm “Tấm Cám”, không còn yếu tố diễn xướng nhưng vẫn còn ở
góc độ văn bản học. Do vậy, dựa vào văn bản truyen co tich “Tấm Cám”, chúng ta
sẽ xem xét, tìm hiểu về các mặt mà câu chuyen co tich nêu ra qua lời kể của tác giả
dân gian.
Trong mạch ngầm của nền văn học dân gian, truyện cổ tích “Tấm Cám” từ xưa đến
nay vẫn tiếp tục được các giới chuyên môn nghiên cứu. Có những vấn đề đã ngã
ngũ nhưng vẫn còn những vấn đề chưa thống nhất, chưa làm thỏa mãn nhu cầu tìm
hiểu vốn văn học quý giá của người xưa để lại.
Các nhân vật trong truyen co tich “Tấm Cám” khá phong phú: những con người
lao động, có cả vua, có cả con chim vàng anh, quả thị vàng, khung cửi, bà già; có
không gian lễ hội, không gian cung điện và không gian ruộng đồng, làng quê…Về
thời gian thì có thời gian tuyến tính, thời gian khép kín (luân hồi)… Các lớp câu
chuyen co tich xen kẽ nhau, các xung đột được tạo ra hợp lý nên câu chuyen co
tich gây sự hấp dẫn từ đầu đến cuối cho người đọc.
Tấm và Cám là hai chị em cùng cha khác mẹ. Mồ côi mẹ từ nhỏ nên Tấm phải
sống chung cùng mẹ kế và có thêm em Cám ra đời. Tấm làm công việc chăm chỉ,
cần cù còn Cám thì ngược lại. Nhưng dù thế nào, Cám cũng được mẹ nuông chiều
và yêu thương hơn Tấm.
Tấm thật thà, hiền lành còn Cám thì gian dối, điêu ngoa. Khi cùng chị đi bắt cá,
mải chơi không có được con nào nên Cám lừa Tấm đi gội đầu và vội vàng trút giỏ
cá của Tấm vào giỏ mình. Tấm chỉ còn biết khóc và may còn chú cá bống nên Tấm
nghe theo lời dặn của Bụt đem về thả xuống giếng nuôi (Bống bống bang bang/
Lên ăn cơm vàng, cơm bạc nhà ta/ Chớ ăn cơm hẩm, cháo hoa nhà người).
Nhưng Cám cùng mẹ rình và tìm cách bắt bống ăn thịt. Tấm khóc và được Bụt chỉ
bảo về tìm xương cá, đem chôn xuống chân giường. Bụt ở đây là Phật, là đấng linh
thiêng luôn cứu khổ cứu nạn cho chúng sinh. Trong đời sống văn hóa tâm linh của
con người Việt Nam, Bụt là đấng tôn kính và luôn luôn kính thờ với một niềm tin

khó thay thế được. Bụt hiện diện khắp mọi nơi, mọi lúc và sẵn sàng cứu giúp người
gặp hoạn nạn.


Mỗi lần gặp chuyện buồn, Tấm đều được Bụt ra tay cứu giúp. Phải chăng đó là
quan niệm “Ở hiền gặp lành” của người xưa được gửi gắm qua hình tượng Bụt?
Khi hoàng tử mở lễ hội, mọi người nô nức đi xem thì Tấm bị mẹ ghẻ bắt nhặt mấy
đấu thóc trộn gạo. Quá buồn tủi nên Tấm lại khóc và Bụt lại hiện lên. Sau khi
nghe thấu sự tình, Bụt cho một đàn chim sẻ xuống nhặt thóc giúp Tấm. Không có
quần áo mới, Tấm được Bụt giúp bằng cách đào mấy xương cá chôn ở chân giường
lên và Tấm có được bộ quần áo đẹp nhất đi dự hội…
Trải qua nhiều đau khổ, nhiều thử thách; chết đi sống lại; hóa kiếp bao lần, cuối
cùng Tấm vẫn là Hoàng hậu! (Dẫu phải khi cay đắng, dập vùi/ Rằng cô Tấm cũng
về làm hoàng hậu - Nguyễn Khoa Điềm). Đó là khi Tấm đi dự hội, đánh rơi chiếc
hài, ai là chủ nhân sẽ được chọn làm vợ hoàng tử. Đó là ngày Tấm về giỗ cha, bị
mẹ con Cám hãm hại, hóa thành con chim vàng anh. Đó là khi chim vàng anh bị
mẹ con Cám giết chết, nắm lông lại hóa cây xoan đào. Cây xoan đào bị chắt lại hóa
thành khung cửi. Khung cửi bị đốt cháy, nắm tro lại hóa thành cây thị. Sau nhiều
phen hóa kiếp, Tấm trở thành quả thị và từ quả thị bước ra cuộc đời.
Phải chăng đây là sự phản chiếu quan niệm về thuyết luân hồi của nhà Phật?
Sau mỗi lần hóa kiếp, Tấm lại càng đẹp hơn, sắc sảo hơn. Kiếp luân hồi khép kín,
từ con người lại trở về con người chứ không là trở về cát bụi. Quan niệm kiếp luân
hồi của con người thể hiện qua nhiều lần biến hóa - phải chăng nhằm răn dạy con
người về đạo đức để kiếp sau sung sướng hơn?
Có một chi tiết mà các nhà nghiên cứu chỉ rõ nó liên quan đến tục ăn trầu của
người Việt xưa. Đó là khi nhà vua ghé vào quán bà lão uống nước; bà lão sai cô
con gái (chính là Tấm) mang trầu têm cánh phượng mời khách. Bởi theo tục lệ xưa
và cũng là một nét văn hóa của người Việt, khi khách đến nhà thì phải mời trầu vì
“miếng trầu là đầu câu chuyện”. Miếng trầu ở đây thể hiện lòng hiếu khách và sự
tôn trọng khách của người xưa. Miếng trầu còn mở đầu cho sự giao tiếp giữa người

với người, giữa khách với chủ luôn được tự nhiên, gần gũi, cảm thông.
Niềm tin vào số kiếp, vào sự luân hồi của kiếp người cũng là sự biểu hiện một góc
văn hóa tâm linh của người Việt xưa. Dấu tích của ngàn xưa để lại là những công
trình Phật giáo; những đền, chùa mọc lên khắp nơi thắp sáng ngọn đuốc tâm linh
trong lòng người.


Song có một chi tiết mà có nhiều cách lý giải khác nhau, thậm chí trái ngược nhau.
Đó là hành động của Tấm trả thù mẹ con Cám. Tấm lừa Cám muốn trắng thì tắm
nước sôi và Tấm dội nước sôi cho Cám chết. Chưa dừng ở đó, Tấm còn chặt Cám
ra từng khúc, làm mắm gởi về cho mẹ Cám...
Có ý kiến cho rằng: Tấm làm như thế là độc ác, là tàn nhẫn vì dù sao Cám cũng là
em mình và tuy là mẹ ghẻ nhưng vẫn là mẹ mình. Như vậy người đời khen ngợi
Tấm hiền lành thì không thuyết phục! Vì “sát sinh” là một trong ngũ giới cấm của
nhà Phật. Giết một con vật đã là trọng tội huống hồ ở đây lại giết một con người.
Nhưng cũng có ý kiến ngược lại cho rằng Tấm hành động như vậy là đúng vì mẹ
con Cám bao lần hãm hại Tấm. Tội ác của mẹ con Cám phải bị trừng trị vì gieo gió
thì gặt bão, gây tai họa cho người thì bị trừng phạt. Đó là sự công minh, công bằng
của luật đời.
Qua các ý kiến trên, chúng ta cần lưu ý một đặc điểm của truyện cổ tích là tính dị
bản. Các câu chuyen co tich đều có cốt truyện giống nhau nhưng một số chi tiết
hoặc phần kết thúc lại khác nhau. Có thể văn bản truyen co tich “Tấm Cám” ban
đầu không có chi tiết nêu trên nhưng trải qua thời gian, người đời sau thêm thắt
vào cho câu chuyen co tich thêm ly kỳ, hấp dẫn.
Nhưng tại sao chi tiết Tấm “dội nước sôi cho Cám chết và làm mắm gửi cho mẹ
Cám” trong văn bản hiện hành lại được cộng đồng chấp nhận và lưu truyền từ đời
này qua đời khác? Tất nhiên câu chuyen co tich hoàn toàn hư cấu, hoang đường
nhưng phải chăng đó là lời răn dạy, lời cảnh tỉnh có hiệu quả nhất. Hiền như cô
Tấm mà phải trả thù không gớm tay như vậy thì con người hãy sống phục thiện;
hãy làm những điều lành, không làm những điều ác cho con người, cho xã hội, dù

là trong ý nghĩ.
Xin nói thêm về hình ảnh vạc dầu sôi, hỏa ngục chốn Diêm Vương mà các truyện
cổ tíchthường nhắc đến khi kể về những kẻ độc ác bị quăng vào vạc dầu, vào hỏa
ngục… Đạo Phật giáo dục con người sống hiền lành, từ bi hỷ xả, không làm điều
ác. Nếu không tu tỉnh, khi sống làm những điều ác thì khi chết, sẽ vào vạc dầu, hỏa
ngục… Xét về góc độ văn hóa tâm linh, đấy là một vấn đề hết sức sâu sắc, bởi giáo
lý nhà Phật góp phần ngăn ngừa tội ác từ trong ý nghĩ, trong tư tưởng con người.
Làm việc gì, họ đều suy tính trước sau, có phạm vào các điều răn của Phật
không… Đó là một trong những mặt tiến bộ của đạo Phật mà ngày nay chúng ta


cần ghi nhận và tạo diều kiện cho sự ảnh hưởng sâu rộng của những lời răn dạy
thiết thực, hiệu quả này.
Hai chị em, hai cách cư xử khác nhau và có hai kết cục khác nhau. Tác giả dân
gian rất công bằng và rất khách quan. Tấm chăm chỉ, hiền lành, có phần thụ động,
giàu lòng nhân ái thì sẽ được hưởng hạnh phúc đời đời. Còn Cám sống không chân
thực, giả dối, độc ác thì sẽ bị trời phạt. Đó là điều hiển nhiên, không thể nào làm
khác được. Một điều cũng cần lên án là thái độ sống của người mẹ ghẻ của Tấm.
Cảnh mẹ ghẻ con chồng từ lâu đã trở thành nỗi ám ảnh bao đời trong lòng con
người Việt (Mấy đời bánh đúc có xương/ Mấy đời mẹ ghẻ mà thương con chồng Ca dao).
Bà không bao giờ yêu thương Tấm mà luôn tìm mọi cách hãm hại cuộc đời Tấm.
Tác giả dân gian đã khắc họa nên hình ảnh một người mẹ ghẻ đáng ghét. Bà ta là
hiện thân của sự đố kỵ, của sự độc ác và cuối cùng bị trừng phạt đúng như quan
niệm của người xưa “ác giả ác báo”!
Truyen co tich “Tấm Cám” là một trong những câu chuyen co tich hấp dẫn nhất
trong kho tàng truyện cổ tích dân gian. Nghệ thuật dựng cảnh, dựng không gian rất
sinh động. Các tình tiết đan xen, có mở có đóng làm cho câu chuyen co tich lung
linh, huyền ảo trong màn sương huyền thoại.
Câu chuyen co tich mở ra những chiều dài của thời gian nghệ thuật và chiều rộng
của không gian nghệ thuật. Thời gian thể hiện sự khép kín vòng tròn, điểm xuất

phát cũng là điểm trở về của kiếp người.
Bên cạnh đó là khung cảnh nông thôn, khung cảnh làng quê, ruộng đồng và có cả
khung cảnh lâu đài tráng lệ. Tất cả nhằm phản ánh ước vọng của người xưa, luôn
muốn có cuộc sống hạnh phúc, hoàn thiện.
Truyen co tich “Tấm Cám” phản ánh quan niệm của người xưa về lẽ công bằng
trong xã hội. Đó là đề cao quan niệm “ở hiền gặp lành” và phê phán, lên án những
kẻ độc ác. Người hiền lành sẽ có hạnh phúc và kẻ ác sẽ bị trừng phạt… Lẽ công
bằng trong cuộc đời sẽ được thực thi một cách rõ ràng…
Xét về dấu ấn văn hóa, câu chuyen co tich“Tấm Cám” đã được lưu truyền từ đời
này qua đời khác nên các dấu ấn xưa đã phai nhạt phần nào; chỉ để lại những vệt
mờ trong tâm thức người xưa.


Tuy vậy, chúng ta cũng cần tiếp tục nghiên cứu, phối hợp với các ngành khác như
khảo cổ học, văn hóa học để lý giải thỏa đáng hơn, khoa học hơn mà phương pháp
nghiên cứu liên ngành đã từng chỉ rõ.