Sáng kiến kinh nghiệm văn học

Tiếp cận "Trao duyên"
Theo cái nhìn thời gian nghệ thuật
I. Lý do chọn đề tài :
Nguyễn Du là một trong những đỉnh cao của nền văn học Việt Nam, cuộc đời
và sự nghiệp của ông mang nhiều tâm t sâu sắc, quy tụ đợc những vấn đề xã hội và dự
báo nhiều điều cho mai hậu. Việc nghiên cứu về Nguyễn Du không bao giờ kết thúc.
Truyện Kiều - tác phẩm bất hủ của ông, "tập đại thành" của văn học Việt Nam, ngay từ
khi mới ra đời đã là đối tợng nghiên cứu của nhiều nhà khoa học và từ đó đến nay việc
nghiên cứu Truyện Kiều không bao giờ đứt đoạn , nó luôn phát triển cùng nghành văn
bản học và ngữ văn học. Hơn nữa Nguyễn Du và Truyện Kiều chiếm vị trí không thể
thiếu trong chơng trình văn học ở trờng phổ thông, tính cả chơng trình văn THCS và
THPT Nguyễn Du và Truyện Kiều chiếm một thời lợng lớn. Trong đó Truyện Kiều đợc
học với t cách tác phẩm và nhiều đoạn trích. Đoạn trích "Trao duyên" là màn đặc biệt,
diễn tả sâu sắc bi kịch đầu tiên trong cuộc đời đầy bi kịch của Kiều, đồng thời thể hiện
tập trung nghệ thuật miêu tả nội tâm và t tởng nghệ thuật của Nguyễn Du trong Truyện
Kiều. Vì thế "Trao duyên" là một đoạn trích hay nhng cũng rất khó tiếp cận, nó thu hút
những sự tìm tòi khám phá của các nhà nghiên cứu và của giáo viên giảng dạy môn văn.
Qua nhiều năm giảng dạy, tích lũy chúng tôi mạnh dạn đề xuất một hớng tiếp cận đoạn
trích này.
II. Những con đờng đã mở :
Nh đã nói ở trên, là một đoạn trích tiêu biểu cho ngòi bút của Nguyễn Du trong
Truyện Kiều nên "Trao duyên" đợc nhiều nhà nghiên cứu phân tích và khám phá trên
nhiều bình diện.
Lê Trí Viễn với bài viết "Trao duyên" trong cuốn "Đến với thơ hay" - NXB
Giáo dục -1998 đã phân tích sâu sắc ngôn ngữ nhân vật, chỉ ra cách sử dụng từ ngữ độc
đáo, ý nghĩa của các từ ngữ trong việc Kiều thuyết phục Vân thay mình trả nghĩa chàng
Kim nhằm làm nổi bật cái "sắc sảo mặn mà" của nhân vật, nhng cũng chính vì thế mà
bài viết cha làm nổi bật đợc diễn biến tâm trạng của nhân vật Thúy Kiều.
1
Bài viết của Lê Bảo trong "Giảng văn văn học Việt Nam" - NXBGD-1997 - một
bài viết rất công phu, khám phá sâu sắc về nhiều phơng diện nghệ thuật của đoạn trích

"Trao duyên" nhằm làm nổi rõ dòng tâm trạng của nhân vật nh tác giả kết luận: ý thức
về thân phận của con ngời trong tác phẩm là kết quả của những yếu tố nghệ thuật kết
hợp lại một cách nhuần thấm tự nhiên, trong đó có nhịp điệu, các thành ngữ, việc miêu
tả thời gian tâm lý trong cái dòng phát triển biện chứng của những trạng huống tâm
hồn" và tác giả Lê Bảo phân tích rất kỹ các yếu tố nghệ thuật nh nhịp điệu, từ ngữ, thành
ngữ - tác giả chú ý phân tích làm rõ thời gian tâm lý trong đoạn trích nhng chỉ chú ý vào
phần sau mà cha chú ý dòng chảy thời gian tâm lý xuất hiện ngay từ đầu đoạn trích,
chính nó tạo nên nhịp độ chung cho đọan trích cũng nh quy định ngôn ngữ, hành động
của nhân vật trong việc trao duyên. Hơn nữa đây là một bài viết chuyên sâu nên nếu áp
dụng bài viết này vào bài giảng trong hai tiết ở lớp với trình độ của học sinh, giáo viên sẽ
gặp nhiều khó khăn, lúng túng giữa việc cân bằng nội dung bài giảng với lợng thời gian
lên lớp.
ở sách giáo viên một cuốn sách có tầm định hớng cụ thể chi tiết cho giáo viên trong
soạn bài, lên lớp cũng viết bài nàykhá rõ ràng, chu đáo với mục đích "làm rõ" chủ đề "bi
kịch tình yêu tan vỡ", khám phá lôgích trong diễn biến tâm trạng và ngôn ngữ biểu đạt.
Bài viết này chia đoạn trích làm hai phần với ba nội dung chủ yếu : nội dung thứ nhất
"Mâu thuẫn làm nền cho diễn biến tâm trạng nhân vật". Nội dung thứ hai: "Thúy Kiều
nhờ em thay mình trả nghĩa Kim Trọng". Nội dung thứ ba: "Tâm trạng bi kịch của
Thúy Kiều. Nh vậy tác giả Nguyễn Lộc chỉ tập trung khám phá tâm trạng nhân vật ở
phần thứ hai còn phần đầu của đoạn trích tác giả chỉ tập trung phân tích sức thuyết phục
trong lời lẽ của Thúy Kiều khi nhờ Thúy Vân trả nghĩa Kim Trọng. bài viết này phù hợp
với nội dung câu hỏi hớng dẫn học bài ở sách giáo khoa. ở sách giáo, khoa có ba câu hỏi:
Câu hỏi 1 và 2 đòi hỏi học sinh tìm hiểu ý nghĩa của một số từ ngữ, thành ngữ trong việc
thuyết phục Vân cuả Thúy Kiều. Câu hỏi 3 đòi hỏi phân tích tâm trạng của Thúy Kiều từ
câu: "Ngày xuân em hãy còn dài " đến hết đoạn trích
Nh vậy chúng ta thấy rằng các bài viết đã có những thành công nhất định, nhng
về mặt nào đó vẫn có những hạn chế nh việc tách riêng hai phần đoạn trích, để khám phá
sức thuyết phục trong lời lẽ của nhân vật ở phần 1 và khám phá diễn biến tâm trạng ở
phần 2. Cha tác giả nào khám phá đoạn trích từ phía tìm hiểu dòng thời gian tâm lý.
2

chính sự cảm nhận thời gian của nhân vật trong đoạn trích đã quy định cách thể hiện
ngôn ngữ, hành động cũng nh thể hiện diễn biến tâm trạng nhân vật.
Vì thế để khám phá sâu sắc diễn biến tâm lý nhân vật chúng tôi đề xuất khám phá
đoạn trích từ cái nhìn thời gian nghệ thuật.
III. Cơ sở đề ra giải pháp
1 . Cơ sở lý luận :
Cùng với sự phát triển của ngành thi pháp học các học giả nớc ta đã mở rộng
con đờng tiếp cận tác phẩm văn học, họ đã có phơng tiện hữu hiệu khám phá sự phong
phú đa dạng và hấp dẫn của thế giới nghệ thuật trong tác phẩm và một trong những cách
tiếp cận tác phẩm của thi pháp học là nghiên cứu thời gian nghệ thuật của tác giả xây
dựng trong tác phẩm của mình. Không gian, thời gian là hai phơng thức tồn tại của tất
cả các sự vật khách quan vì thế thời gian nghệ thuật (cùng với không gian nghệ thuật) là
yếu tố quan trọng mà nhà văn sử dụng để kiến tạo thế giới nghệ thuật trong tác phẩm của
mình. Là phơng thức tồn tại của thế giới vật chất thời gian cũng nh không gian đi vào
nghệ thuật cùng với cuộc sống đợc phản ánh nh một hiện tợng của thế giới khách quan.
Nhng đồng thời thời gian còn là một yếu tố nghệ thuật đợc soi sáng bằng t tởng tình
cảm, đợc nhào nặn và sáng tạo để giúp nhà văn mô tả nhân vật, phản ánh đời sống một
cách chân thực nhất. Con ngời tùy theo tâm trạng, t tởng, tình cảm và ý thức mà cảm
nhận thời gian một cách khác nhau cho nên các nhà văn tập trung xây dựng trong tác
phẩm của mình một hình tợng thời gian với sự tập hợp các yếu tố thời gian cá biệt để
tạo nên nhịp độ đời sống trong tác phẩm. vì thế khám phá đợc các biểu hiện của thời
gian nghệ thuật trong tác phẩm chúng ta có thể giải mã đợc nhiều điều mà tác giả muốn
gửi gắm. Việc tìm hiểu thời gian nghệ thuật là một trong những vấn đề hiện đại và hiệu
quả của nghiên cứu văn học .
2. Cơ sở thực tiễn
Nghiên cứu Truyện Kiều của Nguyễn Du là một trong những vấn đề đợc các
nhà khoa học chú trọng từ trớc đến nay, trong đó có hai công trình lớn rất có giá trị là:
"Phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều" của Phan Ngọc và "Thi pháp Truyện
Kiều" của Trần Đình Sử; hai tác giả này đã nghiên cứu nhiều phơng diện khác nhau của
Truyện Kiều trong đó có sự tập trung khám phá thời gian nghệ thuật trong tác phẩm.

Qua nghiên cứu, Phan Ngọc khẳng định, Truyện Kiều có hai thời gian", "một thời gian
khách quan của thế giới và một thời gian nội tâm trong lòng từng nhân vật, ông còn
3
nói "thời gian nghệ thuật này không đợc đo bằng kim đồng hồ mà đợc đo bằng xúc
cảm con tim. Ông còn chỉ ra sự cảm nhận thời gian cụ thể ở nhân vật Thúy Kiều: "Thế
giới nội tâm tách ra thành ba thời gian: sững sờ trớc hiện tại, hồi tởng tới quá khứ và
lo lắng cho tơng lai". Trong "Thi pháp Truyện Kiều " Trần Đình Sử dành một mục lớn
để khám phá nhiều phơng diện của hình tợng thời gian ông đã chỉ ra Truyện Kiều có
"một dòng thời gian tâm lý" đó là sáng tạo độc đáo vợt xa truyện nôm đơng thời của
Nguyễn Du. Dòng thời gian tâm lý xuất hiện ở tất cả các nhân vật nhng rõ nhất ở Thúy
Kiều: "thời gian của Kiều là do hoạt động có ý thức của Kiều tạo ra trong tơng quan
với hoàn cảnh. Vì thế trớc mỗi hoàn cảnh, cảnh ngộ Kiều lại có sự cảm nhận thời gian
theo một cách riêng và dòng thời gian đó bộc lộ rõ thế giới nội tâm của Kiều. Sự cảm
nhận thời gian của Kiều rất phong phú và đa dạng tùy vào sự biến thái, đổi thay tâm
trạng của nàng trớc mọi cảnh huống.
Nh vậy chúng ta thấy các học giả đã khẳng định trong Truyện Kiều có một dòng
thời gian tâm trạng, dòng thời gian đó đợc xây dựng trên sự cảm nhận, ý thức của nhân
vật trong mối quan hệ với hoàn cảnh vì thế muốn khám phá thế giới nội tâm nhân vật ta
có thể dựa vào khám phá hình tợng thời gian nghệ thuật mà tác giả xây dựng trong tác
phẩm.
Những thành tựu của ngành thi pháp học cộng với những nghiên cứu cụ thể của các
giáo s trong hai công trình trên đã trang bị cho chúng tôi phơng tiện để đi vào khám phá
những biểu hiện của thời gian nghệ thuật trong đoạn trích "Trao duyên . Qua nghiên
cứu chúng tôi nhận thấy thế giới nội tâm của Kiều đợc bộc lộ rõ qua việc nhà thơ xây
dựng một dòng thời gian một cách đặc biệt đó là một thời gian hiện tại dồn nén, thắt
ngặt trong cảnh huống đầy bi kịch, một thời gian đồng hiện trong sự hoảng loạn của nội
tâm vì tình yêu tan vỡ.
iV. Đề xuất hớng triển khai bài giảng Trao duyên
1. Lu ý khi dạy phần tiểu dẫn:
Bên cạnh việc xác định vị trí đoạn trích trong toàn bộ bố cục kết cấu của tác

phẩm nh sách giáo khoa đã trình bày chúng tôi còn chú ý giúp học sinh xác định sự kiện
trao duyên xảy ra trong giai đoạn nào của cuộc đời Kiều để xác định rõ tâm lý nhân vật
lúc đó đồng thời định hớng cho học sinh thấy đoạn trích tập trung miêu tả tâm trạng
nhân vật qua ngôn ngữ độc thoại: Nhân vật tự suy ngẫm, tự nếm trải, giãi bày, cảm nhận
4
trớc thực tế phũ phàng nên thế giới nội tâm đó càng sâu sắc, chân thực. Từ những suy
nghĩ đó, chúng tôi thử đề xuất hệ thống câu hỏi trong phần này:
Câu hỏi : Dựa vào phần tiểu dẫn ở SGK và những hiểu biết về Truyện Kiều em hãy
nêu ngắn gọn vị trí đoạn trích?
Yêu cầu: Đoạn trích nằm phần đầu tác phẩm từ câu 724 đến câu 756 sau một loạt những
biến cố lớn: Kiều phải chia tay để Kim Trọng về Liêu Dơng hộ tang chú, gia đình Kiều
bị vu oan, Kiều phải từ bỏ tình yêu, bán mình cho Mã Giám Sinh để chuộc cha và em,
đây là đêm cuối cùng trớc ngày ra đi Kiều tâm sự và nhờ Vân trả nghĩa chàng Kim.
Câu hỏi Những biến cố này xảy ra trong giai đoạn nào của đời Kiều?ở Kiều nảy sinh
tâm lý gì?
Yêu cầu: Sự kiện này xảy ra khi Kiều chỉ mới "Xuân xanh xấp xỉ tới tuần cập kê"
(khoảng 15, 16 tuổi) Kiều còn rất ngây thơ trong sáng cha có va chạm trong cuộc đời,
cha hề có sự chuẩn bị chống đỡ những nghiệt ngã của số phận, tai họa lúc này tạo nên ở
Kiều một cú sốc tâm lý lớn với những biến thái nội tâm vô cùng phức tạp.
Câu hỏi : Truyện Kiều là tác phẩm tự sự nhng đoạn trích lại sử dụng ngôn ngữ độc
thoại, dụng ý của tác giả ?
Yêu cầu: Để nhân vật tự độc thoại, tức là để cho nhân vật tự suy ngẫm, tự nếm trải, tự
giãi bày thế giới nội tâm của mình thì thế giới nội tâm đó hiện lên một cách chân thực và
sâu sắc nhất.
Từ đó chúng ta rút ra cho học sinh thấy đoạn trích "Trao duyên" chủ yếu thể hiện
diễn biến tâm trạng của nhân vật, khám phá đoạn trích tức là đi sâu khám phá diễn biến
tâm lý đó. Đồng thời để thấy rõ tấm lòng cũng nh tài năng của Nguyễn Du trong việc
miêu tả tâm lí nhân vật ở Truyện Kiều.
2. Phân tích đoạn trích :
câu hỏi:Dựa vào sự tìm hiểu kết cấu và bố cục đoạn trích em hãy đề xuất cách phân

đoạn để phân tích?
Theo dòng chảy tâm trạng của nhân vật trong đoạn trích chúng tôi chia đoạn trích
làm hai phần để tìm hiểu, phần thứ nhất từ đầu cho đến câu: "Duyên này thì giữ vật này
của chung", phần thứ hai: Tiếp đó cho đến hết.
a. Phần thứ nhất:
Có thể nói màn "Trao duyên" diễn ra toàn bộ ở phần này, ở đây tác giả đã xây
dựng một bối cảnh thời gian đặc biệt. Bối cảnh thời gian làm nổi bật diễn biến tâm trạng
5
của nhân vật vì thế để phân tích diễn biến tâm trạng của Kiều ở đây chúng tôi đề xuất
những câu hỏi nh sau:
Câu hỏi: Kiều tâm sự với Vân ở thời điểm nào? Thời điểm đó tác động gì đến nhân
vật?
Yêu cầu : Kiều tâm sự với Vân vào đêm cuối cùng trớc ngày Kiều theo Mã Giám Sinh từ
bỏ gia đình, từ bỏ mối tình với chàng kim ra đi,đây là khoảng thời gian ngắn ngủi mà
kiều còn đợc ở với gia đình. Sự thắt ngặt của thời gian đó tạo nên sự dồn nén cảm xúc
đậm đặc, trong mỗi tích tắc của thời gian có sự vận động của nội tâm của ý thức với
những biến hóa khôn lờng, bởi chỉ có một thời điểm duy nhất, một con ngời duy nhất có
khả năng nhận lời gửi gắm cái tài sản quý giá nhất, cái hi vọng cuối cùng của Kiều. Tính
chất thắt ngặt, dồn nén của bối cảnh thời gian đó đã tạo nên một cơn lốc nhỏ làm cồn
lên những suy nghĩ, những thổn thức, thúc đẩy nhân vật hành động. Sau những đắn đo:
Hở môi ra cũng ngợng ngùng/ để lòng thì phụ tấm lòng với ai Kiều quyết định trao
duyên cho em
Câu hỏi : Việc Kiều trao duyên cho em thể hiện rõ nhất ở những câu thơ nào trong
đoạn trích?
Yêu cầu: màn trao duyên diễn ra trọn vẹn ở phần thứ nhất của đoạn trích và hoạt động
trao duyên cũng chỉ diễn ra ở những câu thơ đầu và cho đến câu thơ "Duyên này thì giữ
vật này của chung" Những câu thơ thể hiện một sự kiện có một không hai trong cuộc
đời Kiều, bộc lộ sâu sắc nỗi đau của thân phận con ngời, thân phận tình yêu trong xã hội
xa.
Câu hỏi : Màn trao duyên diễn ra qua trình tự nh thế nào?

Yêu cầu : - Trong 4 câu thơ đầu ngôn từ và hành động của Kiều vô cùng đặc biệt
* Câu thơ mở đầu có hai từ em, cậy
*Có sự phi lý trong thái độ trân trọng quá đáng với Thúy Vân của Kiều ở
hành động "lạy tha "
Câu hỏi: Em có nhận xét gì về lời lẽ, hành động của Kiều đối với Thúy vân trong màn
trao duyên? vì sao Kiều lại hành động nh thế?
Yêu cầu: Lời nói, hành động đợc Kiều thể hiện liên tiếp dồn dập, vội vàng. Hành động
vội vàng này của Kiều trớc hết bắt nguồn từ việc Kiều ý thức sâu sắc hoàn cảnh của
mình trong hiện tại: Tình yêu vô cùng mãnh liệt, khát khao hạnh phúc thì vô biên mà
6