Sáng kiến kinh nghiệm Văn học THPT

SỞ GIÁO DỤC & ĐÀO TẠO CÀ MAU
Trường THPT Cái Nước
  
CHUYÊN ĐỀ

PHÂN TÍCH TỪ NGỮ TRONG THƠ

Giáo viên : Nguyễn Ngọc Thể


Cái Nước, ngày 05 tháng 3 năm 2004
Trong việc giảng dạy ở nhà trường, bên cạnh các phân môn khác,
giảng văn là một bộ môn đóng vai trò quan trọng trong việc giáo dục cho học
sinh cách sống, quan điểm, cách nhìn … văn chương còn thể hiện được bộ mặt
thứ hai của phân môn lòch sử đó là việc thông qua các sự kiện lòch sử, học
sinh có thể hiểu được tình cảm của người dân, lòng căm thù giặc, quyết tâm
chống giặc của nhân dân ta trong từng thời kỳ lòch sử.
Với vai trò như thế, dạy văn đã không dễ, dạy cho hay, khai thác hết
tầng ý nghóa lại càng khó. Cho nên chất lượng một giờ dạy văn phụ thuộc
nhiều yếu tố, trong đó vai trò của người dạy rất quan trọng. Người dạy cần
hướng học sinh khai thác các tầng ý nghóa thông qua câu, chữ, hình ảnh, các
biện pháp tu từ … việc dùng từ trong văn chương có sự chọn lọc kỹ càng và có
dụng ý của nhà văn. Vì thế, khai thác cái hay, cái đẹp của từ ngữ trong việc
tạo hình là một điều kiện để giúp giờ dạy văn đạt hiệu quả cao hơn.
Với quan niệm hướng đến việc giảng dạy môn Văn hay hơn, sinh
động hơn, người viết đề cập đến một vài vấn đề để cùng các thầy, cô dạy
văn cùng bàn bạc.
Như trên đã nói Văn chương vẽ nên cuộc sống bằng từ ngữ nên khi
khai thác cần chú ý đến từ ngữ. Thơ ca sử dụng ngôn ngữ rất cô đọng, hàm
súc. Đề tài chỉ đề cập đến việc phân tích từ ngữ trong thơ và văn trong nhà

trường phổ thông.
Phân tích từ ngữ trong giảng văn thực chất là chỉ cho học sinh thấy nội
dung mà người viết muốn truyền đạt qua từ ngữ đó khi tham gia xây dựng
các hình tượng và bộc lộ chủ đề tư tưởng.
Vì vậy, nếu không hiểu đúng nghóa của từ, không nắm được chính xác
nội dung mà người viết muốn gửi gắm qua từ thì mọi giá trò nghệ thuật sẽ
không toàn vẹn. Bởi thế, giá trò nghệ thuật của mọi từ ngữ trước hết là nó có
phản ánh được đầy đủ nhất, đúng đắn nhất cái mà người viết đònh truyền đạt.
2
Hơn nữa nội dung biểu đạt của từ là kết quả của hàng loạt các thao tác tư duy
hình tượng như liên tưởng, so sánh, đối chiếu … giữa các sự vật, hiện tượng
trong thực tế khách quan, giữa tâm tư, tình cảm của con người với các sự vật
xung quanh cuộc sống.
Đơn cử : trong “Thu điếu” của Nguyễn Khuyến.
“ Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo”
Có điều gần như là nghòch lý : gió khẽ sao lại đưa vèo ? Khi đó người
dạy cần phân tích giá trò của từ “đưa vèo” : trong không gian tónh lặng nhỏ bé
của ao thu, mặc dù là gió khẽ nhưng chiếc lá vẫn “đưa vèo” bời đó chính là
cảm giác không gian.Trong một không gian hẹp và tónh lặng nhà thơ đã cảm
nhận được chiếc lá như rơi nhanh hơn nên mới có từ “vèo “ ở cuối câu thơ.Vẽ
hình chiếc lá rơi xoay tròn rồi lướt nhẹ, nhanh xuống mặt nước đã điểm xuyết
thêm một hình ảnh đẹp cho cảnh sắc thu. Đồng thời cho ta thấy được việc
quan sát cảnh sắc mùa thu của Nguyễn Khuyến rất tinh tế và nhạy cảm.
Bên cạnh sự liên tưởng, các thao tác tư duy, từ còn được sử dụng với
nhiều phương thức khác nhau : chuyển nghóa, ẩn dụ, đồng nghóa, trái nghóa …
các hình thức sử dụng này là một nguồn bổ sung rất phong phú làm giàu cho
khả năng diễn đạt của ngôn ngữ. Trong tất cả các hình thức thì chuyển nghóa
là hình thức được sử dụng nhiều hơn. Người viết luôn vận dụng để làm cho
ngôn ngữ của mình trở nên giàu có, tinh tế, hàm súc và nói lên được một
cách sinh động các đối tượng cần phải miêu tả. Khi phân tích các trường hợp

chuyển nghóa, giáo viên cần nêu bật được tính mới mẻ, sáng tạo của mỗi
trường hợp cụ thể bằng cách so sánh chúng với các trường hợp ở các tác giả
khác.
“ Đứng bên này sông sao nhớ tiếc
Sao xót xa như rụng bàn tay”
(Bên kia sông Đuống – Hoàng Cầm)
Tác giả đã dùng từ ngữ diễn tả nỗi đau thể xác để cụ thể hóa nỗiđau
tâm hồn. Với cụm từ “rụng bàn tay” ta thấy như tác giả hụt hẫng khi nghe tin
quê mình bò giặc chiếm. Điều đó thể hiện được tấm lòng yêu quê của tác giả
như yêu chính bản thân mình thế nên khi quê hương bò giặc chiếm, tác giả đã
đau đớn như mất một phần thân thể. Rõ ràng việc sử dụng từ ngữ diễn tả nỗi
3
đau thể xác để diễn tả nỗi đau tâm trạng là một sáng tạo nghệ thuật thật sự
mang lại cho đoạn thơ hình ảnh độc đáo.Nhà thơ Giang Nam cũng đã từng
thể hiện nỗi đau tâm hồn trong bài “ Quê hương”:
“ Đau xé lòng anh chết nửa con người”
Cái phần nửa người “ chết” đó chính là một nửa tâm hồn nhà thơ.
Thực thể con người chứa hai phần : hồn và xác. Khi nghe tin người yêu của
mình bò giặc giết nhà thơ đau đớn tưởng chừng như chết lòm tâm hồn. Khi
giảng, người dạy cần cho học sinh thấy được nỗi đau tột cùng của nhà thơ khi
nhận được tin “ cô gái nhà bên” đã không còn. Mỗi nhà thơ đều có những nỗi
đau nhưng giữa họ việc thể hiện cũng chẳng bao giờ gống nhau.
Hoặc trong bài thơ “Đất Nước “Nguyễn Đình Thi đã viết :
“Trời thu thay áo mới
Trong biếc nói cười thiết tha “
Chỉ với cụm từ “thay áo mới” ta thấy một cách thể hiện rất mới trong
việc diễn tả mùa thu. Các nhà thơ xưa khi thể hiện mùa thu thì dù ít dù nhiều
đều thể hiện rất rõ những hình ảnh gắn liền với mùa thu như : lá vàng rơi,
hoa cúc, tiếng ngỗng …Chẳng hạn, nhà thơ Bích Khê đã từng viết “ Ô hay
buồn vương cây ngô đồng / Vàng rơi, vàng rơi thu mênh mông” ; hoặc Nguyễn

Khuyến cũng đã thể hiện “ Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái / Một tiếng
trên không ngỗng nước nào”. Ở đây, Nguyễn Đình Thi không hề nói đến
những vật như thế nhưng ta vẫn thấy sự chuyển động, phong cảnh thu như
hiện ra trước mắt. Người dạy phải thể hiện cho học sinh thấy được với cụm từ
“thay áo mới” mang biện pháp nhân hóa đã thể hiện được vạn vật dường như
đang vặn mình trong phút giao mùa. Tất cả đều đang “lột xác” để khoác lên
mình một bộ “áo mới”.
Việc tìm tòi và thể hiện điều mới mẻ là điều mà Nguyễn Đình Thi
thường làm. Điều đó cũng thể hiện được sự nhạy cảm trong quan sát, việc
dùng từ rất đắt và tạo hình rất lạ của nhà thơ.
Bên cạnh đó, tính nhạc trong thơ ca cũng góp phần quan trọng trong
việc chuyển tải ngữ nghóa của ngôn từ thơ.Tính nhạc kết hợp với nhòp điệu
cau thơ góp phần thể hiện những điều mà nghóa của từ không thể diễn tả
hoặc diễn tả chưa hết.
Tính nhạc trong thơ là kết quả của việc sử dụng tổng hợp các yếu tố
thanh điệu, vần điệu, độ cao, độ dài, độ mạnh của tiếng ( âm tiết ) để tạo nên
sự hài hòa về âm thanh.
4
Ví dụ: Trong bài thơ “ Thăm mả cũ bên đường “ Tản Đà viết:
“ Tài cao phận thấp chí khí uất
Giang hồ mê chơi quên quê hương “
Hai câu thơ sử dụng dấu thanh khác nhau tạo âm hưởng lạ. Câu thơ
trên tác giả dùng bốn thanh trắc đi liền nhau làm cho câu thơ mang âm hưởng
nặng nề ta tưởng như nhân vật đã phải chòu một sự uất hận vì có tài nhưng lại
không đạt thành nguyện vọng. Câu thơ dưới tác giả sử dụng toàn bộ thanh
bằng tạo cho câu thơ mang âm hưởng nhẹ nhàng hơn như thể một tâm hồn rất
thanh thản.
Tố Hữu cũng đã từng viết :
“ Nỗi niềm chi rứa Huế ơi
Mà mưa xối xả trắng trời Thừa Thiên “

Sự kết hợp thanh điệu và láy lại của các từ đã làm cho câu thơ nhẹ hơn,
như chùng xuống và có âm vang. Ta nghe như nhà thơ có vẻ rất nặng lòng
với Huế nên dường như đã cảm nhận nỗi niềm của Huế: mưa buồn và Huế
cũng đang buồn. Nỗi buồn trải dài, trải rộng với những từ :xối xả, trắng trời.
Đặc tính vang vọng, trầm bổng, mạnh mẽ … của câu thơ Việt nam đều do độ
cao, độ dài, độ mạnh của tiếng phối hợp với nhau tạo thành.
Hiện nay môn Văn trong nhà trường đã không gây sự thích thú cho
học sinh như xưa. Học văn, đọc văn không còn là một sở thích cho học sinh.
Chúng ta cần đặt ra câu hỏi vì sao ? lý giải cho câu hỏi này ta cần xét trên
hai phương diện : thứ nhất, theo đổi mới, xu thế mới, các môn Toán, Lý, Hóa,
Ngoại ngữ hấp dẫn học sinh hơn vì đa số các học sinh thi Đại học chọn khối
A, B nhiều hơn là khối C… Chạnh nghó môn Văn vẫn còn nguyên giá trò giáo
dục của nó, vẫn còn nguyên đó chức năng giáo dục, hướng học sinh đến cái
chân – thiện – mỹ vậy mà học sinh lại lơ là.
Thứ hai, người dạy cũng cần xem lại cách giảng dạy, lối khai thác,
phân tích của mình có gây nhàm chán cho học sinh không. Nếu một giáo
viên hướng học sinh tự phân tích, tìm hiểu được một từ hay, một ý đẹp trong
tác phẩm thì việc học sinh chán học văn sẽ giảm. Nếu giáo viên hướng học
sinh đi vào thế giới đẹp với những giá trò rất “Người” trong văn, một mai
phong trào học văn sẽ tốt hơn và môn Văn lại xứng với giá trò của nó.
Vì những lí trên, giảng văn thật khó để đạt được tiết dạy tốt. Khi
giảng dạy, theo người viết, rất cần cho học sinh tự phát huy, khám phá bằng
cách tìm hiểu các hình ảnh qua từ ngữ. Muốn thế giáo viên cần nắm vững
5